Империяны трік-мсылман халытарыны консолидациясындаы «Иттифак-эль-муслиминні» (Мсылмандар одаы) рлі.

Сонымен атар аза лкесінде діни сипаттаы партиялар рылды. 1917 жылы мсылмандарды Бкілресейлік съезінде, кейін сол жылды 17–20 ыркйегінде ткен Тркістан жне аза мсылмандарыны съезінен кейін Иттифок—муслимин (мсылмандар одаы) партиясыны рыланын жариялады. Бл парттия тыш мсылман партиясы Тркістан федералистерді партиясы болды.

 

Имела отделения в Поволжье, Крыму, на Урале и Кавказе, в Сибири, Туркестане и Закавказье. Программа предусматривала ряд либеральных преобразовании и объединение всех мусульман России без различия сословии и национальностей. Прекратила существование в 1907 году.

«Иттифак» поставил перед собой следующие цели:

· Объединение мусульман России в едином движении

· Установление конституционной монархии на основе пропорциональной репрезентации национальностей

· Правовое равенство мусульманского и русского населения и упразднение законов и административных практик, дискриминирующих мусульман

· Развитие культуры и образования мусульман

 

Азатарды Ресейді І – ІІ Мемлекеттік Думаларыны жмысына атысуы.

азастан халыны саяси санасын ктеруде Мемлекеттік Дума сайлауы зор роль атарды. Мемл. Дума сайлауы сословиелік тесіздікке жне млік тесіздігіне негізделген жйе бойынша ткізілді. азастанны бкіл аумаында Мемлекеттік Дума сайлауы ттенше жадай талаптарымен ткізілді.

I Мемлекеттік Думаа азастаннан 9 депутат, оны ішінде 4 млн-ды аза халынан 4 депутат: . Бкейханов, А. Бірімжанов, А.алменов, Б. лманов сайланды.

Патша халы барасыны назарын аудару шін шаыран І Мемлекеттік Дума оны міттерін атамады, ал оны мінберін партиялар з масаттарына пайдаланады.

Осылайша, 1906 жылы 8 шілдеде І Мемлекеттік Дума таратылды.

· ІІ Мемлекеттік Дума сайлауы 1905 жылы 6 тамыздаы жне 11 желтосанда сайлау задары негізінде ткізілді.

· ІІ Мемлекеттік Дума кадеттерден, социал демократтар мен октябристерден трды.

ІІ Мемлекеттік Думада азастаннан 14 депутат, соны ішінде аза халынан 6 депутат болды, олар:

Ш. ойшылов Амола облысы

Х. Нрекенов Семей облысынан

Б. аратаев Орал облысынан

А. Бірімжанов Торай облысынан

Т. Аллабергенов Сырдария облысынан

М. Тынышбаев Жетісу облысынан

 

· 1907 ж 3 маусымда ІІ Мемл. Думаны патша уып таратып, социал демократиялы фракция амауа алынып, Сібірге айдалды.

· Империяны орталыында, шет айматарда, соны ішінде азастанда да реакцияны жгінсіздігі басталды.

· ІІ Мемлекеттік Дума таратылуына арсы наразылы белгісі ретінде жергілікті жерлерде митингілер, демонстрациялар жне т.б. тіп жатты.Олар: Атбе, Петропавл, останай, жне т.б. алаларда болып тті.

Аза саяси элитасыны (А..Бкейханов, М.Дулатов, А.Байтрсынов, аайынды Досмхамедовтер, Ш.дайберділы, жне т.б.) аза халыны тарихы мен мдениетін зерттеудегі лесі.

Элита – е тадаулы адамдарды ауы­мы. Халы басарушы билікке тгел­дей атыса алмайды, сондытан, бл міндетті элита атарады. Олар бара халыты биліктегі кілі, ел солара сенім артады, соынан ереді, баыт-бадар алады, тзе­леді, еліктейді. Элита дегенде, жоар­ы билік пен крнекті тлалар еске тседі. Алайда, мемлекеттік басару ры­лымдарындаы билеуші элита – фор­­мальды топ ана, оларды кп­шілігі бан кдімгі ызмет, ксіп трі, артышылытара ие болуды бір жо­лы, мансап ретінде арайды. ХХ асыр басында орыс отаршыл­ды­ыны озбырлыы баран сайын арта тскен шата лтшыл азаматтар ары тегіміздегі Алаш атымен бірігіп, лтты идеяны ту етіп бас ктерді. Осы зиялы топты кш­басшысы лихан Бкейханов: «Біз, хан тымы, азаты мітін атап, елдігін, туелсіздігін сатап ала алмады, арызымызды атау шін кшін бастай алмаса та, осшысы боламыз» деуі де оны аса мратын халы тадырымен байланыстыруынан. Сол тс­таы зиялыларды алдыы сатында а­заты жалпытркілік ттасты идеясын ктерген Мстафа Шоай, «аланша жарты жаам мен сенікі – Пайдалан шаруаа жараса, Алаш!» деп, лтын оятан Міржаып Дулатлы, лт ксемі Ахмет Байтрсынлы, Мажан Жмабайлы, Асан айыдан кейін азаты шекарасын белгілеп берген лімхан Ермеков, «Алаш туы астында кн снгенше снбейміз!» деп ран салан Слтанмахмт Торайыров жне т.б. трды. Ар, намыс, ді­лет, адами адір-асиет, з станымына адалды, тратылы, тектілік – ХХ асыр басындаы аза интеллигенциясыны бас­ты ерекшелігі. уын-сргінде, азап лагерь­лерінде, трме тозаында, тергеу камераларында олар здерін наыз ер-азамат сияты стады. Олар ешашан здеріне интеллигент, элита атаын таан жо жне бан заман да мрша бермеді. лт-азатты озалысыны басшылары лихан , Ахмет Байтрсынов , Міржаып Дулатов, Жаып Абаев, Мстафа Шоай, Мхаметжан Тынышбаев, Бахытжан аратаев, Халел жне Жанша Досмухамедовтер жне басалары – негізінен Петербург, Мскеу, Варшава, азан, Омбы мен Орынбор жоары оу орындары, училищелеріні тлектері».
Олар з ызметіні басты мраты аза халыны лтты тлтумалыын сатау, сонымен бірге тарихи ткенін алпына келтіріп, лтты санасын шыдау деп санаан..Баса сзбен айтанда азаты тыш интелегенттері сол кезені лтты сраныстарына жауап беруге тырысты. Халымызды з еркіндігі шін крес жолында мгі лмейтін тере із алдыран айраткерлерді бірі – лихан Нрмхамедлы Бкейханов. «Алашты лиханы» атанан ол бкіл аза еліні саяси айраткері ретінде де жне осы крес жолындаы лтты зиялыларды кш бастаушысы да бола білді. . Бкейханов пен оны серіктері мір срген дуірде аза оамы алдында тран е зекті мселе – лтты тедік жне саяси бостанды еді. Алайда аза еліні асырлар бойы мыдаан асыл азаматтары басын тіккен биік арманы – лтты мемлекеттікті алпына келтіру ісі Алаш озалысы, Алашорда кіметімен жне кейіннен жаппай атылып-асылып кеткен лтты зиялыларымыз бен оны кшбасшысы . Бкейхановтармен бірге тарих ойнауында, тоталитарлы ктемдік пен империялы зомбылыты шаына кміліп ала берді.
Бгінгі туелсіздік таы атан, з билігі з олындаы аза елі шін е бірінші мселе тл тарихымыз бен туана ана тілімізді жаырта отырып, лтты идеологияны алыптастыру болма. Ол шін, лбетте, аза еліні туелсіздігі шін крескен аза лтты саяси элитасыны, соны ішінде ХХ асыр басындаы зиялылалырымызды жне оларды ксемі болан лихан Бкейхановты мірі мен оамды-саяси жне ылыми-аартушылы ызметін танып білу, олардан лгі-неге алу бгінгі кнні басты талаптары болма. ХХ асырды басында лт тілінде шыа бастаан биресми «аза» газетіне [29] .Бкейхановты сол кезені басты-басты саяси мселелерін ктерген маалалары жары крген.
Сонымен атар .Бкейхановты асыр басындаы аза комитетері мен аза съездері Уаытша кімет тсындаы мемлекеттік-саяси ызметтері туралы кптеген диссертацияларды ораланын айтуа болады.
.Бкейханов туралы пікір азастан туелсіздік аланнан кейінгі кезеде ана объективті трде жазылып, ылыми жйеге тсе бастады оан длел шыармалар жинаыны жары круі.
XX асырдаы аза тарихында тере із алдыран азастанны туелсіздікке ол жеткізуіне байланысты ескі, атып алан аидалардан арылып, арастырып отыран мселені тарихи объективтілік принципін басшылыа алан зерттеулер кптеп жариялананын атап теміз.Бкіллемдік саяси жйеге згеріс келген осынау кезеде зиялы ауым халыны болашаы шін арулы крес жолында да батыл адамдарымен кзге тсті. Елі мен жері шін крескен иын саяси жадайда тадаан жолынан тайынбай зіндік тн асиеті отаншылды рухы бар – зиялы ауымын аза еліні жауы мен досы мойындааг. Бір сзбен айтанда, тарих беттерінде шыдалып, елеулі орына ие боланына кзіміз жетіп отыр.

12. ХХ асырды басындаы лтты баспасз жне азастанны оамды-саяси жадайына сері («аза», «Айап» жне т.б.)

XX асырды басы – аза мерзімдік басылымдарыны даму кезеі. XIX асырды аяында екі ана басылым болса – «Тркiстан уалаятыны газетi» (1870-1883) жне «Дала уалаятыны газетi» (1888-1902), 1905ж. кейін бір атар жаа-жаа газеттер мен журналдар пайда болды. 1907ж. Петербургте бір топ аза интеллигенциясы «Серке» газетін шыара бастады, ол газетті редакторы Абдурашид Ибрагимлы болды. Сол газетті екінші нмірінде М.Дулатлыны «Бізді масатымыз» мааласы жары крді. Патша карауылшылары оны аза жртыны кімет органдары мен оларды кілдеріне арсы оятын ндеу ретінде санап, газетті жапты. Сол жылды кктемінде Троицкте «Каза» газетi шыты, бл газетке бірінші нмірінен кейін тыйым салынды. 1911 ж. Троицк аласында «Айап» журналыны алашы нмірі жары крді. Журналды редакторы мен рух берушісі крнекті аза аыны, оам айраткері Мхамеджан Сералылы. Журнал сол кезедегі аза деби тіліні ресімделуіне, дебиетті дамуы зор лес осты, тарих, этнография, ауыз дебиеті бойынша зерттеулерді жария етті; «Айап» Исмаил бей Гаспралы шыармашылыына кіл блді, аза даласында жаа мектептер мен медреселер салынсын, ескілері жаартылсын деп пікір айтты. Журнал беттерінде трік жне парсы тілдерінен аударылан жарияланымдар, мысалы Фирдоусиды «Шахнаме» жыры, басылып шыты. лтты баспасзіні даму жолында 1913-1918жж. Орынбор мен Торайда Ахмет Байтрсынлыны басшылыымен шыан «аза» газетіні орны ерекше. Газетті негізгі амы аза халыны мдени ркендеуі, аза деби тілі мен дебиетіні дамуы болды. Газет А.Бкейханлыны фольклора жне А. Байтрсынлыны аза тілі мен дебиетіне арналан ебектеріне кп кіл аударды.