Ж. шілдедегі I - жалпыаза съезі. «Алаш» партиясы жне оны бадарламасы
1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор жалпыаза съезі болып, оан Амола, Семей, Торай, Орал, Жетісу, Сырдария, Ферана, Ішкі Бкей Ордасынан делегаттар атысты. аралан мселелер: Мемлекеттік басару формасы; аза облыстары автономиясын ру; Жер мселесі; Халы милициясын ру; Білім беру; Сот ісі; Рухани-діни мселе; Жетісуды ашыан халына кмек йымдастыру; ытайдаы 83 мы аза босыны туралы.”Алаш” саяси партиясын рып, оны бадарламасын жасау ажет деп тапты. аза облыстары лтты-ауматы автономия алуа тиіс деген арар абылданды. Алашорданы 25 мшеден тратын Уаытша Халы еесі рылды. Автономия орталыы Семей аласында орналасатын болды.Алашорда кіметіні траасы болып . Бкейханов сайланды. «аза» газетінде «Алаш партиясыны 10 блімнен тратын бадарламасы жарияланды.«Алаш» партиясыны бадарламасы: - Басару трі; - Автономия; - Азаматты негізгі ытары; - Дін стану туралы мселе; - Соттар туралы; - ораныс; - Салы; - Жмысшы мселесі; - Халы аарту; - Жер мселесі.Бадарлама жобасыны маызы: 1. Сол кезді наты ммкіндіктерін ескере отырып, аза халы дамуыны балама жолын сынды. 2. Буржуазиялы – демократиялы, лт – азатты революцияны аятауа баытталан жолды крсетті.
Азан ткерісі — 1917 ж. 25 азанда (арашаны 7) Петроградта болан ірі леуметтік-саяси, тарихи оиа. Ктеріліс В. И. Ленин басаран большевиктер партиясыны жетекшілігімен жзеге асырылды.
Оан Петроград жмысшылары, ала гарнизоныны солдаттары мен Балты флоты матростарыны кілдері атынасты. Ктеріліс жеіске жеткен кні кешкісін Петроградта ашылан Кеестерді Бкілресейлік ІІ съезі Уаытша кіметті латыландыын жне бкіл елдегі кімет билігі Кеестерді олына кшкендігін жариялап, В. И. Ленин дайындаан Бітім жне Жер туралы декреттерді абылдады. Алашысында 1914 ж. басталан І-дниежзілік соыса атысушы елдерді кіметтері мен халытарына аннекциясыз жне контрибутциясыз демократиялы бітім жасау сынылса, Жер туралы декретте жерге жеке меншік жойылып, ол жалпы халыты мемлекеттік меншік болып жарияланды. Съезде В.И. Ленин басаран жне жмысшы-шаруа кіметі аталан Ресей ХКК рылды. Сонымен атар Кеестерді Бкілресейлік ОАК-ні (БОАК) жаа, большевиктендірілген рамы сайланды. Съезд В.И. Ленинні жмысшылара, солдаттар мен шаруалара арналан ндеуін абылдап, ол арылы халыты барлы жерде жаппай Кеес кіметін орнатуа шаырды. Кеес кіметі кп лтты Ресей ебекшілерін з жаына тартуда айтарлытай насихатшылды рл атаран екі саяси жат жариялады. Біріншісі 2 (15) арашада жарияланан Ресей халытары ытарыны декларациясы, екіншісі 20 арашадаы (3 желтосан) Ресей мен Шыысты барлы мсылман ебекшілеріне деген ндеу болды. Бл жаттарда Ресейді мекендеген халытарды тедігі, оларды здеріні мемлекеттік рылысын здері шешуге ылы екендігі айтылып, лтты жне этносты топтарды еркін дамуына, брыны езілген лттарды здерін-здері билейтіндігіне кепілдік беріледі делінді. Мны стіне Кеес кіметі мен большевиктер партиясы Зауыттар мен фабрикалара жмысшылара!, Жер шаруалара!, Тедік брыны езілген лттара! деген рандарды збей айталаумен болды. Осы уделер мен рандара уел баста бараны айтарлытай блігі, е алдымен, оамны жаппай кедейленген мшелері сенді, сондытан оларды кілдері Кеес кіметін орнату шін креске атысты. Петроградтан кейін 1917 ж. арашаны басында Кеес кіметі Мскеуде, елді нерксіпті орталыы аудандарында жеіске жетті, кп кешікпей бл жадай мемлекетті лт айматарын, оны ішінде азастанды да амтыды. азастанда Кеес кіметіні орнауы заа созылды. Бл кезде Кеес кіметі негізінен аланда алалар мен лкені баса да ірі елді мекендерінде орнады. Ал ауылдар мен селоларды басым кпшілігінде Кеес кіметіні орнауы азамат соысы басталана дейін, тіпті одан кейінгі жылдара дейін жаласты. Бл лкені леуметтік-экономикалы артта алуынан, жергілікті жмысшы табы мен большевиктік йымдарды сан жаынан аз рі лсіз болуынан, лтаралы атынастарды крделілігінен шиеленісіне тсті. Мны стіне лтты-демократия Алаш озалысыны жетекшілері азан ткерісі мен Кеес кіметіні идеяларын абылдамады. Ал азастанда орналасан Орал, Жетісу, Батыс Сібір жне Орынбор казак скерлеріні скери кіметтері Кеес кіметіні орнауына арулы арсылы крсетті. Кеес кіметіні азастанда жеіске жетуіне негізінен славян текті халытарды (е алдымен, орыстар мен украиндарды) кілдерін біріктірген жергілікті гарнизонны солдаттары мен жмысшы-солдат жне шарауалар кеестеріне топтасан оамны кедейленген мшелеріні кілдері барынша ат салысты. азастанда Кеес кіметін орнату ісіне .Жангелдин, С.Сейфуллин, К.Стішев, А.Асылбеков, .Майктов, И.Дубынин, К.Шугаев, Я.Ушанов, А.Иманов, С.Цвиллинг, Т.Рыслов, Т.Бокин, П.Виноградов, Л.Емелев, Т.тепов, А.Розыбакиев, т.б. нерлым белсене атысты.
азан ткерісі кеестік тарихнамада, Кеес Одаы Коммунистік партиясыны жаттарында кллі адамзат тарихына тбірлі згеріс енгізген, жаа заманды капитализмнен социализмге ту дуірін ашан 20 -ды басты оиасы деп дріптеліп келді. Шын мнінде азан ткерісі кп лтты Ресейді, оны рамына енген кптеген елдер мен халытарды табии, эволюцияны даму жолын кштеп [[революция |революцияшыл]] айта згерістер рдісіне тсірді. 74 жыл мір срген Кеес Одаында ел міріні барлы салалары (экономика мен саясат, мдениет пен руханият) сталиндік нсада, міршілдік мндегі тжірибелер жасау алаына айналды. Оларды барлыы да азан ткерісі, социализм идеяларын жзеге асыру шін жзеге асырылды деп тсіндірілді. Тбегейлі згерістер жасау тжірибесіні зиянды салдарлары аз болмады. Оларды атарына ауыл шаруашылыынкштеп жымдастыру мен кшпенділерді зорлап отырышыландырылуы нтижесінде елді жайлаан ашаршылы салдарынан сан мыдаан адамдарды ырылуы мен баса елдерге ауа кшуін, кптеген мемлекет, оам, мдениет, ылым айраткерлеріні міршілдік жйе йымдастыран саяси уын-сргінні рбандарына айналуын, демографиялы саясат пен мдени-рухани салада орын алан келесіздіктерді жатызуа болады. Солай болса да, азан ткерісінен кейінгі 74 жыл Кеес Одаы шін, оны рамдас блігі болан азастан шін, тек ана бос кеткен кезе емес. Атап айтанда, Республиканы материалды ндіріс жйесі тбегейлі жаарды, халыты білім дегейі крт сті, сапалы ылым жйесі алыптасты, адамдар арасындаы арым-атынастар жасарды.[1]
24 азастанны XX асырдаы тарихы алуан оиаа байлыымен, е бастысы, Кеестік ата идеологиялы ысым мен одан азат болуа мтылуы Отанды жылнаманы негізгі блігі болып табылады. Тарихи ырынан алып араанда, бл - е алдымен, адам табиатын шет-шегі крінбейтін за уаыт бойы сынатан ткізуді, сондай-а осы жадайдан шыуды жне лтты-мемлекеттік егемендікке жетудін отайлы азастанды моделіні шежіресі. Екінші жаынан, марксистік ілімге негізделген кеестік кезедегі отанды тарихнама ылым дамуыны денгейіне толыымен сйкес келетін дниетанымды картинаны бере алмайды, йткені оны зі кеес мемлекетіні жйесіне йлестірілген жне оны идеялы-саяси ажеттіліктерін теуге баытталан ерекше ылыми-саяси феномен болатын. Бірінші кезекте бл кеестендіру мен кеестік жаырту кезедерін соы онжылдытарда пайда болан тарихи-пайымды баыттарды [«апаратты» (А. Тоффлер), «технотронды» (3. Бзежинский), «ылыми-рационалистік» (Ю. Хабермас), «техникалы-апаратгы» (Дж. Мартин, Т. Гувер), «ркениеттік-тартысты» (С. Хантингтон) т.б.] трысынан тсіндірудегі діснамалы кзарастара атысты еді.
1917 жылы азатар екі ткерісті - Апан буржуазиялы-демократиялы жне азан социалистік революцияларыны кугері болды. Мны біріншісі монархия мен орыс патшалыы билігін латуа ммкіндік жасады. Апан революциясыны нтижесінде елде ос кімет орнады. азастан шін мны маызы аз болан жо. Егер кеестік тарихнамада Уаытша кіметті ызметі біртекті ара бояумен суреттелсе, азіргі азастанды тарихнамалы жадайда бл мселені зерттеуге басаша кзараспен арау ммкіндігі туды. Біратар азастанды алымдарды, атап айтанда, академик М.К. озыбаевты [1]. ебектерінде Апан буржуазиялы-демократиялы революциясыны, длірек айтса, Уаытша кімет ызметіні азастан шін жаымды нтижелеріне назар аударылды.
Тарихты кеестік кезеі Алаш м Алашорда туы астында лт бірлігін ныайту жолындаы мтылыспен жне аза автономияшылдары озалысыны жеілуімен, Бірінші дниежзілік соыс, 1916 жылы лт-азатты ктерілісті басып-жаншу, 1917 жылы революция жне Азамат соысы салдарынан кйреген шаруашылыты соыстан кейін алпына келтірумен ерекшеленді. 1917 жылы азан революциясы жне одан кейін іле-шала бркеткен 1918-1920 жылдардаы Азамат соысы азастан дамуыны оамды-саяси жне экономикалы жйесін айындап берді. аза мемлекеттігіні рылуы, жерді есепке алу жне кеестік республикалар рамында ауматы шекараны анытау айтулы кезе болып табылады. Шындыында, азатарды мір салтындаы дстрлі жйені 20-30-жылдары кйреуі мен республиканы социалистік айта ру рдісіні жалпы аымына осылуы асіретті оиа еді. Ресей империясыны шыысындаы брыны отарларыны индустриясы дамыан республикалара айналанына кз жмып арамаанны зінде, бл айта руды наты адамдар тадыры мен оиалара байланысты берілетін шынайы баасын айтпай алуа болмайды.
азастанны дамыан лтты республикаларды біріне айналандыын барлы лттар мен лыстарды, олардын атарында еріксіз жер аударылып келіп, осы лкені зіні екінші Отанына айналдырандарды да осан лесін ескермеу ммкін емес. 1941-1945 жылдардаы лы Отан соысында неміс-фашист басыншыларын тойтаран орта Жеіске азастанны осан лесі де те оматы. Республиканы 50-80-жылдар бедеріндегі тарихын безбендегенде, экономика, ылым жне мдениет саласындаы жетістіктермен оса, Арал мен Балаштаы, Семей ядролы полигонындаы экологиялы проблемаларды, «коммунизм крылысыны» келмеске кеткен кесапаттарын естен шыару да оай емес. азастанды тарих ылымыны осы заманы дамуына талдау жасай отырып, азастанны кеестік кезедегі тарихыны нерлым зекті мселелеріне кіл аударуды лкен маызы бар екенін атап ткен жн.