Сауда еркіндігіне жол беру

Нарыты атынастарды босатуды аса маызды тсы сауда еркіндігіне жол беру болды. Алайда мемлекет алашыда идеологиялы сарынмен айырбас саласына з баылауын орнатуа тырысты. Ол бірнеше ай бойы ала мен ауыл арасында жергілікті тауар айырбасын йымдастыруа рекет жасады. Сйтіп айырбас операцияларыны арасындаы делдалды ызметті Кеес кіметіні басшылыы, баылауымен жне тікелей тапсырмасымен жмыс істеген кооперация атарды. Мемлекет арнаулы декретпен (1921 жылы 7 суір) оан «азы-тлік органдарыны фабрика-зауыт жне олнер ксіпшілігі бйымдарын дайындау мен ауыл шаруашылы німдеріне айырбастау салаларындаы міндетті тапсырмаларын орындауды» жктеді, «барлы азы-тлік німдерін (мтінде осылай. — авт.), мемлекет дайындаан жне национализацияланан фабрикалар мен зауыттардан алынан... сонымен атар шет елден келінген кпшілік олды тауарларды блу» тек солар арылы жзеге асырылды. Декретте «РКФСР-ді барлы азаматтары ттыну оамына бірігеді», ал «рбір азамат ттыну оамы пункттеріні біріне жазылады» деп атап крсетілді.[1].

Кооперация туралы айтанда мемлекет айтарлытай улыа барды, бл шын мнінде еркіндік принципі немесе кооперациялауды кез келген нысаныны императивті жадайы толытай ескерілмеген, айсыбір мемлекет иелігіне алынан рылымдар болды.

Жалан кооперация осылайша жеке меншік нары айналымы стихиясын мемлекеттік реттеу мен тежеу ралына айналады деп есептелінді. Блай болуы бден ммкін еді, оан Ленин кдік келтірген жо. Партияны X съезінде ол былай деді: «Біз пролетариатты саяси кіметін лсіретпей, айта ныайта отырып, жергілікті еркін тауар айналымына едуір дрежеде жол бере аламыз. Мны алай істеу керек — бл практикаа байланысты іс. Мені міндетім — теория жаынан мны жзеге асыруа болатын нрсе екенін сіздерге длелдеп беру».[2].

Алайда бл идеяны млдем жарамсыз екенін практиканы зі крсетті. азастанда 15 млн сом алтын аша жне 1921 жылы ашаны 14 млрд сомасында тауар айналым оры (мануфактура, баалшы, металл бйымдары, ауыл шаруашылы рал-жабдытары, трмысты заттар, махорка, керосин, сіріке жне т.б.) рылды.[3]. Алайда белгіленген клемдегі асты німдеріні тек 37%-ын жне ет німдеріні 26%-ын ана дайындауа ол жетті.[2].

Сз жо, бан тауар айналым орыны жеткіліксіздігі жне жтандыы, блу желілеріні дамымааны, ауыл шаруашылыында астыты аз шыуы мен кйзеліс сер етті. Дегенмен, е басты себеп мемлекеттік тауар айналымыны жекеше сауда-саттыпен ай жаынан болса да бсекеге тсе алмауы еді. 1921 жылды кзінде Ленин амалсыз: «Тауар айналымынан ештее шыпады, жекеше нары бізден мыты болып шыты жне тауар айналымыны орнына біз арапайым сатып алу-сату, сауда-саттыа ана ол жеткіздік» деп мойындады.

Кооперацияа сйену де зін-зі атамады. Осы кезден бастап оны ызмет аясы тарыла тсті. Ал КСРО ОАК-і мен ХКК-ні желтосандаы (1923) азаматтарды бірыай ттыну оамына міндетті жазылуыны кшін жойан, оан кіру мен одан шыу тек халыты з еркінде екендігін жариялаан декретінен кейін, ол «халыты жаппай амтыан» жйе рлін тотатты. 1925 жылды соында блу мен айырбас саласында кооперациялау «еуропалы» трындарды 20%-ын (сол жылдардаы есептерде жазыландай) жне аза шаруашылытарыны 8,6%-ын ана амтыды.[4].

Осы кезге дейін-а кооперация, мемлекеттік сектор сияты, жекеше сауда-саттыпен те бсекелік креске тсуге абілетсіздігін (р трлі мемлекеттік дотациялар, несие жне тауармен амтамасыз ету тріндегі жеілдіктер, тауар босату баасын тмендетуге ммкіндігі бола тра жне тптеп келгенде идеологиялы олдау да соларды жаында боланмен) крсетті. алаларды тауар ткізу желілері рылымында оны лес салмаы барлыы 3-а пайызды рады, ал бл кезде жеке секторда ол 95,3%-а жетті (мемлекеттік саудада - 1,6%). Республиканы ауылдары мен ыстатарында тиісінше 12,9 жне 85,1%-ды (мемлекеттік саудада - 2,0%) рады.[5]. Сауда айналымына келетін болса, ол алалы жеке меншік иелері есебінен 84,7%-ды, кооператорлар есебінен — 14,0%-ды (мемлекеттік саудада - 1,3%) рады. Ауылдар мен кыстатарда (кооперациядаы бааны тмендігі есебінен) екі сегменттіде лесі бірдей дерлік болды: жеке меншікте - 50,5%, ал кооперативтік саудада - 49,5%.[6]. Демек, экономикалы логикадан тыс рекет ету талпынысы, яни тауар-аша атынастарына сйенбей, оны айналып ту стсіз аяталды.

ЖЭС сипаты мен иыншылытары Кеес кіметіні солаай саясатыны нтижесінде Республиканы срапыл ашты жайлады. Бкей губерниясында – 100 мы, Оралда – 400 мы, Семей губерниясында – 500 мы, Орынбор – 445, Атбеде – 360 мы адам ашыты. Кшпелілер арасында лім ересек трындарды 30 процентін амтыса, ал кейбір аудандарда халыты 75 проценті ырылан. улиеата уезінде халыты атты ырыландыы соншалы, брыны бірнеше болысты біріктіріп бір болыс йымдастыруа тра келді. Жалпы зерттеушілер 2 млн 300 мынан аса адам ашыты, 1 млн-а жуыы ашты пен аурудан лді деген мліметтерді келтіреді. Мсылман зиялы ауымы арасынан мндай соракылыа арсы шыан Т. Рыслов болды. Ол аштыпен жйелі трде кресу шін, рамына бірнеше комиссариаттарды кілдерін кіргізіп, арнайы йым руды талап етеді. Трікатару комитеті Т. Рысловты талабын олдап, аштыпен кресті здеріні ызмет жадайына сйкес республиканы азы-тлік, жер шаруашылыы, денсаулы сатау, аржы, темір жол комиссариаттарына жктейді. Аштыпен кресті тікелей басаратын ерекше Орталы комиссия йымдастырылады. Оны траасы болып Т. Рыслов таайындалады. Бл йым алаш жмыса кіріскенде кптеген объективті иындытармен атар, зі тектес азы-тлік ісіне атысы бар баса йымдар тарапынан жасалан асаана іріткі салу рекеттеріне шырайды. Рыслов жалпы Орталы комиссияны рылуыны зін “дені дрыс былыс емес” дейді. кіметті рамында аштыпен кресуге міндетті толып жатан “экономикалы органдар бола тра, мндай ерекше йым руа мжбр болудамыз” дейді. ткір пікір таластардан кейін, яни Т. Рысловты аса зор ебегіні арасында Трікатару комитеті мен ХКК-і бл Орталы комиссия орына нсызданан болса да 42 млн. сом ааз аша бледі. Орталы комиссияны облыстар мен уездерде, болыстар мен алаларда жергілікті мекемелері мен блімшелері ашылады, оларды басына сауатты мамандар отырызылады. Партияны Х съезінде абылданан жаа экономикалы саясатты мні неде?Кеес кіметі мемлекетті олында ірі ндіріс орындарын, банкті алдырып, жеке капиталды ндіріске ендіруге рсат берді.Мемлекеттік жерлер, кішігірім мемлекеттік ксіпорындар белгілі мерізімге жеке шетел йымдары мен тлалара жала беріледі. Сауда бостандыы жзеге асырылады, яни мемлекетті баылауымен жеке саудаа рсат беріледі Жаа экономикалы саясатты аясында абылданан міндеттерді ішіндегі е маыздысы – азы-тлік салыртын азы-тлік салыымен алмастыру туралы шешім болды. Азы-тлік салырты кезінде шаруа ожалытары ндірілген німні зін амтамасыз етуге ажетті лесінен артыын мемлекетке тапсыруа міндетті еді. Азы-тлік салыыны ендірілуі, яни белгіленген млшердегі ана салыты теуге байланысты, олар ндірілген німні артыын з еркімен пайдалану ыына ие болды. Бл ендірілген салы жйесіндегі згеріс ндіруші шаруа ожалытарына те олайлы болды. Себебі, олар ндірілген німні белгілі млшерін ана мемлекетке тапсырып, алан німді сатуа немесе зіні баса ажеттерін теуге ммкіндік алды. Осыан байланысты енді шаруа ожалытары егістік клемін лайтуа, сйтіп німді кп ндіруге, яни ебек німділігін арттыруа ынталы болды. ЖЭС-ті аясында нарыты атнастарды кшеюі сауданы дамуына ыпал етті. Ал ол болса ашаны тратануына серін тигізді. Осы жадайа байланысты ЖЭС-ті алашы кезінде ендірілген салыты натуралды трін партияны ХІІ съезі (1923 ж. суір) ашалай трде де теуге ммкіндік берумен алмастырды. Ал 1924 жылы салыты теуді тек ашалай тріне толы кшірілді. 36. Ф.Голощекинні «Кіші азан» идеясы мен оны атерлі мазмны Ф.И.Голощекин жне "Кіші азан” революциясы.азастана Ф. И. Голощекинні елкелік партия комитетіні бірінші хатшысы болып келуі аза халына адам айтысыз баытсызды келді. Голощекин міршіл-кімшіл басару жйесіне ара сйеп, небір смды амал-айла, зымиянды діс олдану арылы аза зиялыларын бір-біріне айдап салды, "халы жауы" деп жала жауып, мындаан аза азаматтарыны анын ткті. Голощекинні тікелей басшылыымен 1929 жылы - 31, 1930 жылы - 82, 1931 жылы - 80 жалан "контрреволюциялы йымдар" ашылып, бл йымдарды мшесі болды дегенжаламен он мыа тарта азаты бетке шыар азаматтары амауа алынды. Сйтіп, тарихшы алымдарды соы жылдардаы зерттеулері крсеткендей, аза халы аса ауыр шыына шырады. Ашаршылытан жне онымен байланысты туан эпидемияларды салдарынан, сондай-а лім-жітімні кп болуы, халыты баса республикалара, ытайа, Ирана, Монолияа т.б. елдерге ауа кшуі нтижесінде азастан бірнеше миллиондаан адамдарынан айырылды. азастанда жіберілген орны толмас ателіктер мен брмалаушылытарды Мскеудегі орталы аппарат жергілікті басару органдары айыпты деп, барлы блені солара жапты. 1933 жылды басында Ф. И. Голощекин орнынан алынып, лкелік партия комитетіні бірінші хатшысы болып Л. И. Мирзоян сайланды. Осы жылды кктемінен бастап енді жіберілген кателіктерді жне республикада алыптасан ауыр жадайды тзету басталды. сіресе, кштеп жымдастыру мен аза кшпелі шаруашылытарын еріксіз отырышыландыру мселелеріне айырыша назар аударылды. Іске асырылан шараларды нтижесінде тек 1934 жылы мал саны 16,4 пайыза сті. Біра, мндай алашы ол жеткен табыстар орасан бліншілікке шыраан республика міріні оамды жне экономикалы негіздерін алпына келтіре алмады. лы Отан соысына дейін азастаннан тыс ауа кшкен жз мыдаан азатар айтып оралмады, лкеде ырылан малды орны толмады. 1941 жылды басында оларды барлы саны 16 млн. баса ана жетті. Ал аза этносыны брыны санын калпына келтіру тек лы Отан соысынан кейінгі жылдары болан кшті демографиялык судін арасында, яни 40 жылдан кейін ана іске асты. азастан тарихыны таылымдары шін,брыны КСРО-да жргізіліп келген лт саясатын зерттеп, ой елегінен ткізуді принципті маызы бар. Егер бгін тада кеестік заман біржолата ткенге айналды, біз оны жеткілікті дрежеде жасы білеміз деп ойласа — атты ателесер едік. Бізді тарихи тсініктеріміз, сіресе жаппай сан дегейіндегі тсініктеріміз объективті емес, зік-зік екенін, кптеген трпайы социологиялы сзгілерден ткізілгенін мойындауымыз керек.. Міне осыдан барып тжырымдаудаы шарылытар—«атадатара» тек ана ара бояу жаудан бастап, таяудаы ткенді мінсіз етіп крсетуге дейін орын алды. Осыны екеуі де жаарып жатан оам шін бірдей ауіпті, йткені адамдарды наразылыын туызаннан баса ештее де бермей, оларды парасатты шешімдер абылдауына бгет жасап, неше трлі саяси жалдаптыты негізіне айналады. Оны стіне демократиялы институттарды енгізуді зі жадайды здігінен тзеп, лтаралы атынастар проблемаларын шешеді деп есептеу ате болар еді. 37. Индустриализация: масштабы, екпіні азастанда индустрияландыруды жзеге асыру азастанда индустрияландыруды басталуымен бкіл Жезазан-лытау ауданындаы пайдалы азба орларын жоспарлы трде анытап отыруа негіз салан Жезазанмыс жне Байоыр кмір кен орындарында алашкы траты геологиялы-барлау жмыстарын йымдастыру жне жзеге асыру ісі басталды. Жезазандаы геологиялы зерттеулер кен орындарында жргізілетін кешенді, жеделтетілген геологиялы-барлау жмыстарыны ылыми елшемдерін толыымен атады. Геологиялы зерттеулерді жне Жезазан-лытау ауданындаы ке байлытарыны енерксіптік мегерілуімен атар республикадаы геологиялы ылымдарды алыптасуына негіз салан іздеу-барлау жмыстары йымдастырыла бастады. Жезазан, арсабай, Атбасар жне Спасск кенді аудандарын, араанды кмір алабын, аратау полиметалл кен орындарын зерттеуді болашаы зор болды. Мыс нерксібін дамыту мселелерін зерттеумен атар темір (арсабай), марганец (Жезді), кмір (Байоыр, ияты), корасын (орасын) ке орындарын зерттеу ісі басталды. азастанда индустрияландыруды жзеге асыру барысында республикада ауыр нерксіпті кптеген салаларын руды, сонымен атар араанды маындаы Теміртауда е ірі зауыт салынуыны маызы зор болды. азастанны крнекті алымдарыны бірі аныш Имантайлы Стбаев бл зауытты салу ажеттігін длелдеді. ылымны жетістігі объективті шарттар жасаумен ана емес, сонымен атар жекелеген алымдарды ерен ебегімен тікелей байланысты бодды. Геолог . Стбаев республикадаы шашыраы геологиялы йымдарды кшін жмылдырып, нерксіпті стратегиялы шикізатпен амтамасыз ету мселесін шешуге бар кшін салды. азастанны Жезазан, Жезді, орасын жне баса да кптеген ке орындары жмыс істеп тран зауыттарды шикізатпен здіксіз амтамасыз ету шін игерілді. . Стбаевты бастамасы бойынша Маыстау, Малжар жне Торай минерал орларын зерттеу ісі жргізілді. Ол 3 маызды нтижеге ол жеткізді: біріншісі - Жезазан мыс ке орнын ашуы, екіншісі - азастанны ылым академиясыны ашылуына лкен лес осып, оан басшылы етті, шіншісі - Геологиялы ылымдар институтын руы. Индустрияландыруды жетістіктері. 1926 - 1940 жылдардаы индустриялы даму азастанды ірі жетістіктерге жеткізді. Индустрияландыру арасында азастан 1941 жылы ірі ауыл - шаруашылы ндірісі бар индустриялы республикаа айналды. Елде кмір нерксібі ауырт дамыды, 1940 жылы оны 90 пайызы араанды бассейніні лесіне тиді. араанды кмір бассейні Донбасс пен Кузбастан кейінгі КСРО-ны шінші кмір ошаына айналды. Республиканы жеіл жне тама нерксібі де іргелі жетістіктерге жетті. Алматыда аяк киім жне екі тігін фабрикалары, Семейде тері илейтін комбинат жне ет комбинаты, Атырау балы-консерві жне Алматы жеміс-ккніс комбинаттары, Талдыоранда, Меркеде, Жамбылда ант зауыттары, Алматыда темекі фабрикасы, нан пісіретін жне май шайайтын зауыттар атара осылып, з німдерін шыара бастады. Алайда осындай жетістіктерге арамастан КСРО жйесінде шикізат аймаына айналан азастанны халы ебек блінісіні адам мірі мен денсаулыы шін те ауыр, аса ауіпті, зиянды блігін орындады. Технологиялы ндіріс клеміндегі жеіл нерксіп лесі 3% - дан аспады. Республика ндіріс ксіпорындары ттыну бйымдарыны 60% - ын ана канааттандыра алды. Осылайша міршіл-кімшіл жйе Одаты бірттас халы шаруашылы кешеніндегі табии орлара бай азастанны рлін анытап берді. Индустрияландыруды жзеге асыруды барысында азастанда жмысшы табы алыптасты. 1930 жылдарды ортасында халы шаруашылыында жмыс істейтіндерді 24 пайызын жмысшылар рады. Индустрияландыру кезеінде алаларды урбанизациялану жне ірілену рдісі жріп жатты. 1940 жылы ала халыны жартысына жуыы 50 мынан астам адам тратын алалара шоырланды. Алайда ауыр нерксіпті карынды трде суі е алдымен деревняны ендіргіш кштерін кйрету есебінен боланын айта кету керек. нерксіпті арынды суі келікпен, трын й крылысымен, коммуналды - трмысты ызмет керсетуді жаыртумен атар жрмеді. Индустрияландыру кезінде экономиканы кпсалалыы, жеке меншік жне жмыссызды жойылды. леуметтік салада байыпты згерістер орын алды: жмысшы табыны саны жне маманды дрежесі сті, жмысшылар мен шаруалардан жаа инженерлік - техникалы зиялылар тобы алыптасты, басарушылар аппараты сті. Халы шаруашылыын міршіл-кімшілдік тсілмен басару тпкілікті орныты. 38. азастанды индустрияландыру идеясыны отаршылды мазмны азастан индустрияландыру кезеінде 1925 жылы желтосанда БК(б)П XIV съезінде белгіленген Кеес Одаын индустрияландыруды жзеге асыру ісі азастандабіратар иындытара кездесті, олар негізінен аза еліні боданды ткенімен жне леуметтік-экономикалы, мдени мірде артта алуымен байланысты болды. Бл иындытарды кбі республикада халы шаруашылыын, сіресе нерксіп пен транспортты алпына келтіру ісіні тым созылып кетуінен де крделеніп, асына тсті жне осы жадай азастанны индустрияландыру жолымен табысты ілгерілеуі шін басты кедергіге айналды. Индустрияландыруды иындытары мен ерекшеліктері Бірінші дниежзілік соысты жне Азамат соысыны ауыртпалыын бастан кешірген азастаннын артта алан отарлы экономикасы елді нерксібі дамыан айматарына араанда анарлым ауыр жадайда алды. Соыс рекеттерінен,сіресе нерксіп пен транспорт атты зардап шеккен еді. Ірі нерксіпті жалпы німі 1920 жылы 1913 жылмен салыстыранда екі есе, ал ндіріс жабдытарын ндіру 4,5 есе, мнай ндіру 4 есе ысарды, мыс жне полиметалл кендерін шыару, мыс балыту тотап алды, кптеген ке орындары мен кмір шахталарын су басты немесе электр стансаларыны ирауы, жабдытарды блінуі т.б. себептерден жмыстарын тотатты. Транспорт, сіресе теміржол клігі апатты жадайда болатын: паровоздарды жартысынан кбі жне вагондарды 90%-а жуыы крделі жндеуді ажет етті, жздеген кпір иратылды, брінен де жол шаруашылыы кп зиян шекті, жарамсыздарын алмастыруа рельстер мен шпалдар жетіспеді. Еліміз жаа экономикалы саясата кшіп жатан кезенде басталан азастан нерксібі мен транспортындаы алпына келтіру жмыстары жалпы аланда шаруашылы кйзелістерінен ана емес, республикада ашаршылыты басталуына себеп болан 1920-1921 жылдардаы жт кезінде малды кптеп шыын болуы, сондай-а 1921 жылы рашылы салдарларынан да зор иыншылыпен жргізілді. 1920-1921 жылдары жекелеген ксіпорындар ана алыпа келтіріле бастады, ал ттастай аланда бл рдіс 1922 жылды екінші жартысында ана рістеді. Республиканы халы шаруашылыын алпына келтіруде 1923 жыл бетбрыс кезеіне айналды. Алдыы кезекте ауыл шаруашылыы шикізатын айта деу ксіпорындары алпына келтірілді, оан 1922 жылы алынан егіс німділігі ыпал етті. останай, Орал жне Семей губернияларында, Павлодарда т.б. алаларда ірі диірмендер іске осылды, бл н тарту нерксібін жедел алыптастыруа жадай жасады. Солтстік азастанда май шайау зауыттары жмыс істей бастады, жаадан 20 май зауыты салынды. Тама нерксібіні баса салаларында да ілгері басушылы байалды, мселен, 1923 жылы тамызда ірі млшердегі крделі аржыны ажет етпейтін Илецк жне Коряковск тз шыару ксіпшіліктері айтадан жмыс істей бастады. Баяу болса да, республиканы отстігінде мата тазарту зауыттарыны, жеіл нерксіпті тері илеу, жн жуу т.б. ксіпорындарыны жмысы жанданып келе жатты. Петропавлдаы алпына келтірілген пима басу, ой терісін деу, тері илеу жне шойын ю зауыттары 1923 жылы бірттас ксіпорына біріктіріліп, нерксіп комбинаты рылды. Алматыда, Шымкентте жне Таларда тері илеу зауыттарыны жмысы жандана бастады. Ауыр нерксіп ксіпорындарын алпына келтіру ісінде де кейбір игі адамдар жасалды. Мнай нерксібі брінен жеделірек атара осылды: Ембі жне Доссорксіпшіліктері 1925 жылды зінде 1913 жылы дегейден асып тсті. ндірісті техникалы жаынан айта ру ісі жргізілді, мнай ндіруге теренен соратын насостар олданылды, ксіпорындарды электрлендіру ріс алды, жабдытар жаартылды, ке барлауды геофизикалы дістері пайдаланылды. Полиграфиялы нерксіп те біршама ілгері басып, соыса дейінгі детейге тез ктеріліп келе жатты, осыны нтижесінде аза жне орыс тілдеріндегі газеттер басылымы кбейді. Риддерде шахталарды, рудниктерді, байыту фабрикаларын, электр стансаларын, теміржолды, баса да нысандарды алпына келтіру жнінде біршама жмыстар атарылды, алайда жабдытар мен ашалай аржыны жетіспеушілігінен бл ксіпорындар техникалы кзет жадайына кшіріліп, 1925 жылы ана Риддер ксіпорындарын алпына келтіру жмыстары айтадан ола алынды. # араанды жне Екібастз кмір ндірістері, Спасск зауыты, Успен ке орны жне баса да тау-кен ндірісі орындары мен тау-кен зауыттарыны ксіпорындары тотап трды. 1925 жылды аяында ана арсабай мыс балыту зауыты мен Байоыр — арсабай-Жезазан тар табанды теміржолын алпына келтіру жмыстары басталды. Жаа экономикалы саясат жадайларында нерксіпті басару жйесі жетілдірілді, Бкілодаты халы шаруашылыы кеесіні (БХ ШК) Республикалы нерксіптік бюросы Халы шаруашылыыны орталы кеесі (ХШОК) болып айта рылды, ал ксіпорындар баыныштылы сатысына арай одаты, ресейлік, аралас-федеративтік, республикалы жне губерниялы (жергілікті) болып блінді. Нерлым ірі ксіпорындар негізінде шаруашылы есеп жйесі бойынша, кеестік трестер атанан бірлестіктер рылды. Орал-Ембі мнай тресі, «Алтайполиметалл» тресі, Атбасар тсті металдар тресі, «Золоторуда» тресі (останай аумаындаы алтын ке орындарыны тобы) одаты маыздаы ксіпорындара айналды. Екібастз жне Риддер ксіпорындарын РКФСР Бкілодаты халы шаруашылыы кеесіні (БХШК) мандаты негізінде азастанны Халы шаруашылыыны орталы кеесі (ХШОК) басарды. Осы кеестінтікелей басшылыына Илецк тз тресі, Павлодар тз тресі, «Южно-Урал-золото», «Ажал золото» трестері, Орынбор жне Петропавл тері-елтірі трестері, азастан балы тресі берілді. Жыл ткен сайын азастанны лкенді-кішілі ксіпорындарына, сіресе німдері КСРО-ны индустриялы жаынан дамыан айматарына жнелтіліп отыратын нерксіпті нім ндіруші салаларына (мнай, тсті металлургия жне т.б.) орталыты басшылы ыпалы кшейе берді. азастан экономикасыны шикізатты баыты баран сайын айындала тсті. Транспорта ерекше кіл блінді, себебі оны жмысын дрыстап жола оймай, жаа экономикалы саясатты негізгі міндетін — ала мен ауыл, нерксіп орындары мен ауыл шаруашылыы арасындаы экономикалы байланыстарды алпына келтіру масатын жзеге асыру ммкін емес еді. Республиканы негізгі теміржол арауы — Орынбор —Ташкент кре жолына кп млшерде паровоздар мен вагондар, отын-кмір, ТЖХК (Теміржол халы комиссариаты) салыртынан жиналан р трлі материалдар блініп, ксіби біліктілігі жоары теміржол мамандары, клік-тасымал шаруашылыыны білікті басшылары жіберіліп отырды. Жетісу теміржолыны Луговой стансасына, одан ары Пішпек стансасына дейінгі жаласы, Петропавл – Ккшетау жолы, сондай-а Отстік-Сібір магистраліні Славгород — лынды - Павлодар желісі жне т.б. сияты жаа жолдар, сіресе «асты желілері» жедел салынды. Бастапы екі желі Жетісу мен Солтстік азастаннан елді орталы айматарына асты тасуа, ал соысы Коряков ксіпшіліктерінен тзк етуге арналды. Алайда азастанда оны отар ел болан кезеінен алан экономикалы артта алушылыыны, рал-жабдытарды, ашалай аржыны жне білікті мамандарды жетіспеушілігіні, сондай-а жергілікті иындытарды себебінен нерксіп пен транспорты алпына келтіру ісі баяу арынмен жргізілді, бл кезе 1927 жылды аяына дейін жаласты. Тсті металлургия саласында оны барлы ксіпорындарыны 60%-ынан астамы жмыс істеді. 1926 жылды арсаында республиканы нерксібі 1913 жыл дегейіні 61%-ына ана, ал ауыл шаруашылыы 82,9%-ына жете алды. Сйтіп, азастандаы нерксіп пен транспорты алпына келтіру ісі еліміз индустрияландыруа кшіп жатан кезде аяталды. Сол кезге дейін нерксіп пен транспорттаы мемлекеттік сектор едуір ныайып, дами бастады. Мемлекет иелігіне алынан жеке меншік ксіпорындар негізінде пайда болан бл секторды азастандаы бкіл нерксіптегі лес салмаы 64%-на, ал ірі нерксіпте 97,2%-а жетті. Барлы теміржол желілері, сондай-а кемешілік ісі, кеме айлатарын т.с.с. осандаы ірі су жолдары мемлекет меншігінде болды. Жеке меншіктік секторды дамытуа жне сауда еркіндігіне жол беретін жаа экономикалы саясат жадайында азастанда басадай экономикалы рылым айтарлытай дамымады. Солай дегенмен де, бл кенже алан, революцияа дейінгі, отарлы дегей болатын, ол азастанны дамуына индустрияландыру жадайында берік те дербес негіз бола алмас еді, ал жана экономикалы саясат жадайында жмыс істеген нерксіп орындары мен теміржолдар техникалы жаынан артта алушылы, ндірісте жне азы-тлік пен шикізаттарды тасымалдау ісіні мейлінше ала-лалыы, жол атынастарыны лсіздігі, кейде замана сай жол атынастарыны болмауы себептері нтижесінде 20-жылдарды екінші жартысында — 30-жылдарда Мскеуді, Ленинградты, Донбасты, Оралды, КСРО-ны баса да дамыан айматарыны ксіпорындары сияты жергілікті «индустрияландыру ралы» бола алмады. Оны стіне ескі ксіпорындар мен теміржолдарды техникалы жаынан жаырту немесе оларды жаадан салу баытындаы алашы адамдара жергілікті тртындар арасында білікті жмысшылардын болмауы, ашалай аржыны, рылыс материалдарыны жетіспеушілігі т.б. тікелей кедергі болып отырды. азастанны индустриялы дамуын тежеген иындытарды бірі - оны аумаыны геологиялы трыдан аз зерттелуі еді. Ткеріске дейінгі уаыттарды зінде кмірді, мнайды, тсті металдарды, баса да пайдалы азбаларды аса бай оры бар ке орындары туралы мліметтер кп боланымен, Кеес кіметіне дейін жер аумаыны 94%-ы млде зерттелмеген болатын. Алашы бесжылды жоспар жасалан уаытта сол кен орындарыны кпшілігі «атада» денгейінде алды, жергілікті жоспарлау органдарыны лсіздігі де бан себеп болды. Осы жне баса да кемшіліктер себебінен КСРО-ны алашы бесжылды жоспарында азастанны мтаждыкары мен ммкіндіктері тиісті дегейде ескерілмеді. Сондытан да КСРО-ны Ебек жне ораныс Кеесі мен Халы Комиссарлары Кеесіні 1930 жылы 1 ыркйектегі аулысында «халы шаруашылыы рылысыны бесжылды жоспарында аза АКСР-ні мтаждытары мен онын рылысындаы ммкіндіктер толы есепке алынбаан»,[1]. - деп атап туі кездейсок емес. Осыган байланысты КСРО-ны бесжылды жоспарында кбінесе елдін негізгі табии орларыны толы зерттелмеуі, сіресе нерксіптік баытта баамдалмауы ке клемді зерттеулерді, ізденістер мен барлауды азастанны нерксіптік жоспарыны аса маызды сипатына айналдырады, бл жмыстар келесі бесжылдыта салынатын рылыс нысандарын даярлап ана оймай, сонымен бірге осы бесжылдыа белгіленген іс-жоспарларды жзеге асыруды жаластыруа, натылауа, тбегейлі есепке алуа тиіс»,[2]. - деп ерекше атап тілді. 39. Т.Рысловты мемлекеттік жне саяси ызметі1917 жылы Апан ткерісінен кейін кктемде Рыслов Меркіге оралып, онда «аза жастарыны революциялы одаын» рады. Осы жылы жазда Рыслов РСДЖП рамына мше болып абылданды. 1918 жылы суірде улиеата уездік кеесіні атару комитеті траасыны орынбасары болып сайланып, з кш-жігерін ашаршылыа шыраан халыты тніп тран ажал тырнаынан арашалап алуа, орыстар мен азатарды арасындаы арым-атынасты реттеуге, кеестерге жергілікті халы кілдерін кптеп тартуа жмсады. улиеата уездік ттенше комиссия йымдастырып, арулы отрядпен бірге уезді аралап, орыстар мен азатарды зара ырысын тиюа, контрибуция ретінде тартылып алынан азатарды мал-мліктерін здеріне айтарып бергізуге тырысты. Рысловты ыпалымен улиеата уездік кеесіні рамы мен жмыс тсілі тез згере бастады. 1918 жылы 21 суірде уездік кеесті мшелігіне азатар арасынан депутаттар сайлау масатымен улиеата аласында Рыслов йымдастыран азатарды жиыны болып тті. Жиналысты шешімі бойынша улиеата уездік кеесіні 26 мшесіні 15-і жергілікті халы кілдері болды. Рысловты жетекшілігімен улиеата аласы маында оамды таматандыру орындары йымдастырылып, онда 20 мы адама дейін ашыан азатар таматандырылды. 1918 жылы шілдеде улиеата уездік кеесіні атару комитеті траасы болып сайланды. Уездік кеесті сан трлі ызметін йымдастыра отырып, Рыслов брынысынша негізгі кш-жігерді ашаршылыпен крес ісіне баыттады. Сырттан келер кмекті жотыы оны тек ішкі резервтерді тиімді пайдалана білуге мжбр етті. Рыслов улиеата аласыны 52 орыс капиталисіне ашаршылыа шыраан халыты пайдасына 3 млн. сом салы тлеттірді. 1918 жылы ыркйекте Рыслов Тркістан автономиялы Республикасыны Денсаулы сатау халы комиссары болып таайындалды. Бл комиссариата денсаулы ісімен шылданумен атар аштыпен кресу міндеті де тапсырылан еді. Аштыпен кресуге Денсаулы сатау халы комиссариатыны кш-уаты млдем жеткіліксіз болатын. Сондытан да Рыслов аштыпен жйелі трде кресу шін, рамына трлі комиссариаттарды кілдері кіретін арнайы йым руды талап етеді. Осыан орай 1918 жылы 28 арашада ерекше Орталы Комиссия йымдастырылып, оны траасы болып Рыслов таайындалды. Рыслов басшылы еткен ерекше комиссия Тркістан автономиялы республикасыны 19 уездері мен алаларында 923 мы адама арналан таматандыру орындарын ашты. 1919 жылы 14 наурызда Тркістан Республикасы кеестеріні 7 съезінде Орталы атару комитеті траласы траасыны орынбасары болып Рыслов сайланды. Осы жылы 14 – 31 наурыз аралыында Ташкент аласында болып ткен Тркістан КП-ны 2 конференциясында ОК жанынан Мсылман бюросын ру туралы шешім абылданды. Рыслов Мсылман бюросы ызметін жандандыра тсу масатымен оны йымдастыру, редакция-баспа, мдени-аарту жне скери блімшелерін рды. 1919 жылы шілдеде Тркістан Республикасы атару комитеті улиеата жне Черняевуездеріндегі саяси-леуметтік жне лтаралы арым-атынас жайымен танысу шін онда арнайы комиссия аттандырды. Рыслов траалы еткен бл комиссия улиеата атару комитетіні мшелерін з міндеттерін іске асыра алмааны шін ата сына алып, бл комитетті таратыланын жариялады. Осыдан кейін улиеата уездік атару комитетіні орнына Тркістан атару комитетіні шешімімен улиеата уездік уаытша Революциялы комитет йымдастырылды. 1920 жылы 21 атарда Рыслов Тркістан Орталы атару комитетіні траасы болып сайланды. Ол атару комитетін Тркістанны тарихи-объективті жадайы мен ерекшелігін басшылыа алып жмыс істейтін органа айналдырды, жергілікті халытарды ыын орайтын йым дрежесіне ктерді. Атару комитетіні траасы ретінде Тркістан Республиканы Конституциясына сай берілген ытарын пайдалана отырып орыс шаруаларыны арусыздандырылуына, оларды экономикалы жадайыны жергілікті халыты леуметтік-экономикалы жадайларымен теестірілуіне, орыс шаруалары мен казактарды кшпелі халытардан тартып алан жерлерін иелеріне кері айтаруларына ол жеткізді. Ол Тркістан Республиканы саяси-мемлекеттік егемендігі жолында табанды крес жргізді. Республиканы тркі тілдес халытарды лтты мемлекетіне айналдыруа, республика егемендігіне, яни саяси, экономикалы, дипломатиялы, скери жне мдени мселелер бойынша наты болуы тиіс дербестік ытарына ие болуа бар кш-жігерін жмсады. 1924 жылы 4 апанда РКП(б) ОК шешіміне орай Рыслов Коминтерн атару комитетіні рамына ызметке жіберілді. Коминтерн атару комитетіні Орталы-Шыыс блімі мегерушісіні орынбасары болып бекітілді. 1924 жылы жазда Коминтерн атару комитетіні Моолиядаы кілетті кілі болып таайындалды. Ол онда Моол Халы Республикасыны аяынан ны тран мемлекеттік ретінде алыптасуына зор ебек сіірді. Ол Моолия Конституциясыны жобасын зірлеуге атсалысты. Моолия астанасыны атын Уланбатор (ызылбатыр) деп оюды сынан Рыслов болатын. 1926 жылы наурызда Рыслов азастана жіберіліп, аза лкелік БК(б)П комитетіні Баспа бліміні мегерушісі ызметіне таайындалды. Осы жылы 19 суірде Рыслов аза лкелік БКП (б) комитеті аулысымен «Ебекші аза» газетіні жауапты редакторы болып бекітілді. Кп замай 31 мамырда Бкілодаты орталы атару комитетіні аулысымен Ресей Федерациясы Халы комиссарлары кеесі траасыны орынбасары болып бекітілді. Бл ызметіне оса Рыслов Трксіб темір жолын салуда кімет комиссиясыны траасы болып, оны 6 жылда аятау орнына 3 жылда пайдалануа берілуін йымдастырды. Маманданан аза жмысшыларын алыптастыруа, аза жастарын Ресей жне шет ел оу орындарында кптеп оытуа кп кіл блді. аза лкелік БК(б)П к-тін басаран Ф.И. Голощекинні «азастанда кіші азан» ткерісін жасау идеясына ашы арсы шыты. Кеестік жымдастыру саясатыны зардаптарын жою, азастандаы ашаршылыты апатынан халыты тару жайында И.В. Сталинге наты сыныстар жасады. Біра И.В. Сталин Рысловтан грі Ф.И. Голощекинге сенім артатындыын танытты. Рыслов олынан келгенше ашаршылы тауыметіне шыраандара жрдем крсетуге талпынды. 1937 жылы 21 мамырда Кисловодскіде демалыста жрген Рыслов «пантрікшіл», «халы жауы» деген айыппен ттына алынды. Кеестік уын-сргінге шыраан Рыслов Мскеу трмесінде жрек ауруынан айтыс болды. Рысловты йелі зиза да кеестік уын-сргін рыына ілігіп, АЛЖИР-де 18 жыл айдауды бастан кешті. лы Ескендір трмеде айтыс болды. Рыслов есімі КСРО скери коллегиясы Жоыры Сотыны шешімімен 1956 жылы 8 желтосанда аталды. азіргі кезде Жамбыл облысыны бір ауданына Рыслов есімі берілген. Тараз аласында Рыслов есімімен аталатын демалыс паркі бар, онда Рыслова ескерткіш ойылан. 40. аза ауылын кеестендіру дстрлі аза оамын таландау Голощекин ауылды кеестендіру жмысы лі де лсіз, оны кшейту керек деп есептеді. Бл істегі, яни кеестендірудегі кемшіліктерді аза байларына, рулы атынастара жапты. Оан жергілікті ерекшеліктерді ескере отырып жргізілетін шаралар намады. Кеестендіру ісінде де тапты трыда арау кажет дегенді желеу етіп, ауылдаы ауаттылара арсы кресті кшейтуді сынды. Оны бл солаай баыты да аза басшылары мен зиялыларыны арсылыына кезікті. Оларды «ошылдар», «солшылдар» деп топтара бліп, удалады. Аыры, Сталинні тікелей олдауымен 1927 жылы азастандаы ауылдык кеестерге жаа сайлау ткізуді йымдастырды. Ол бойынша байлар деп есептелгендер сайлау ынан айырылады. Ауылдарда кедейлер жиналыстары ткізілді. Сайлау науанын жргізу шін аудандара арнайы укілдер жіберілді. 1928 жылы 1 азанда азастандаы барлы кеестерді 2199-ы аза шаруаларыны, 1209-ы орыс-украин шаруаларыны кеестері болды. Біра бл жаа сайланан кеес органдары да здерін жетекші кш ретінде крсете алмады. Сондытан да Голощекин жергілікті йымдар мен одатара, сіресе «осшы» одаына кбірек ара сйеуді талап етті. Жергілікті кеестерді белсенді органдара айналуына жоарыдан жіберілген укілдер де кптеген кедергілер келтірді. Олар жергілікті кеестермен санаспай, басшылы жмысты з олдарына алуа мтылды. Бл кеестерді беделін тсірді. Оны стіне аза ауылдарындаы асырлар бойы мір сріп келе жатан рулы-туысты жйеге араанда кптеген мселелерді шешуде кеестер ауарсыз еді. Мнымен бірге азатар келімсек еуропалытарды кімет тарапынан здеріне караанда біршама жеілдіктер алуына рашан наразы болды. Мны зі азатар тарапынан кіметке, оны жергілікті органы деп танылан кеестерге сенімсіздікті алыптастырды. Ал селолы кеестер жиналыстарында кулактар мен ауатты шаруалар з сыныстарын ткізуге тырысып отырды. сіресе орыс азатары сословиелік алдытар мен атаманды ыпалды сатап калды. Блар да кеес жмыстарыны жандануына кедергі келтірді. Партиялы ктемдік пен тоталитарлы тртіпті орнай бастауы вертикалды басару жйесін ажет етті. Сол себепті де кеес йымдары демократиялы сипаттаы емес, кімшіл-міршіл басаруды зіндік сатысына айнала бастады. 41. 1928 ж. Тркілеу саясаты жне оны саяси экономикалы салдары1928 жылы тамызды 30-да аза АКСР ХКК-ні “азастанны кшпелі, жартылай кшпелі жне отрышы аудандарын белгілеу туралы” арнайы аулысы абылданып, соан сйкес аудандар белгіленді. Науанды 1928 жылды 1 арашасында аятау жоспарланды, яни бір ай ішінде бітіру керек деп шешті. Кейінірек ол таы 10 кнге зартылды. 1928 жылы 30 тамыздаы аулыа сйкес сонымен атар тркіленгендерді жер аударуа тиісті аудандар да аныталды. Тркілеуге байланысты декретте сіресе, кшпелі аудандардаы шаруа ожалытарына деген аталды айын болды. Осы кшпелі аудандаыларды малы тркілеу млшерінен аз болан кнні зінде де, егер бл адамдар ауылда ыпалды болса, кеестендіруге ауіпті элемент ретінде жер аударылуа тиіс болды. Тркілеу туралы ереже бойынша жер аударыландарды брі сайлау ыынан айырылды. Байларды тркілеуді жзеге асыру шін комиссиялар рылды. Укілдер бастаан комиссия мшелері тркілеу барысында кеес кіметіні нсауларын, яни байларды тркілеу туралы ережені рескел брмалады. Ауыл белсенділері жоарыдан келген укілді олдауымен тіпті ауатты адамдарды да ыспаа тсірді. Республика клемінде барлыы 696 “бай-феодалдар” тркіленді. аза оамында ірі байларды кп болмаанын осы 1928 жылы жргізілген тркілеу барысы мен оны нтижелері крсетіп берді. Алдын-ала жасалан жоспар бойынша кімет жоарыдаы байлардан 225972 бас малды тркілейміз деп міттенген еді. Біра міт аталмады, барлыы 144474 бас мал ана тркіленді: бл белгіленген жоспарды 64%-і ана. Оны себебі алдын-ала жасалынан малды есебі дрыс емес еді. азастан басшылыы кейіннен оны мойындауа мжбр болды. Барлы тркіленген малды 10,2% отрышы аудандардан, 83,3% жартылай кшпелі аудандардан жне 6,5% кшпелі аудандардан еді. Тркіленген малды 118919 басы жеке шаруашылытара (74,3%) жне колхоздара (25,7%) таратылып берілді. Тркіленген малдар негізінде жаадан 292 колхоз рылды. Кптеген аза партия-кеес айраткерлері тркілеуге арсы шыты. Олар аза оамынны экономикалы дегейіні тмен екенін, сондытан да леуметтік сілкіністерге бармай, ауатты шаруа ожалытарына салы млшерін кбейту шаралары арылы реттеуді сынды. Ал большевиктер болса бл пікірлерге ла аспай, тапты принциптерінен ауытымай, сол масата жету жолында кшпен тркілеу идеясын жзеге асырды. аза байларын тркілеу азастандаы кшпен жымдастыру саясатыны бастамасы болды. Байларды тркілеуден аза кедейлері материалды жаынан да, рухани жаынан да ештее тан жо. Керісінше, байларды малын тркілеу «айыршыланан» ауылдар халыны суіне келді. азастандаы ауатты шаруа ожалытарын тркілеу мал шаруашылыыны даму арынын тежеді. азастанда большевиктер ауыл шаруашылыын социалистік жолмен айта ру тжірибесінде тркілеу саясатымен шектелмеді. Шаруа ожалытарын біртіндеп, ерікті трде коперативтендіру арылы социалистік ірі ауыл шаруашылы жымына біріктіру туралы 1927 жылы желтосанда ткен партияны ХУ съезіні шешімдерін жзеге асыруа кірісті. Алайда кімет біртіндеп рылып жатан колхоздара материалды жаынан кмекті кшейту шарасыны орнына, керісінше нсаулар беру арылы кштеу дістеріні ке етек алуына жол ашты. Орталы билік колхоз рлысындаы біртіндеп з-бетінше жріп жатан озалысты жоспарлы іс-рекетке ластырды. кімет органдарыны жоспарлаан межелерін партия йымдары да айта талылады, соны нтижесінде жоспарды зі бірнеше рет згерістерге шырады. Ал енді бес жылды жоспарды белгілеу кезінде мемлекеттік жоспарлау комитеті бл жоспардаы санды таы лайтты. 42. Ауыл шаруашылыын жаппай жымдастыруа кшу

Ауыл шаруашылыын жымдастыру — КСРО-да са, жеке шаруа ожалытарын біріктіру арылы ауыл шаруашылыын мемлекет мддесіне толы баындырып, айта руды теориясы мен практикасы. са тауарлы шаруашылытарды кооперациялау идеясын ыл. коммунизмні негізін алаушылар К.Маркс, Ф.Энгельс сынан болатын. азан ткерісінен (1917) кейін рылан Кеес империясыны экономикалы даму жолын тадау мселесінде кімет пен партия басшылары екі топа блінді. Оларды алашысы — Бухарин тобы (Н.И. Бухарин, А.Н. Рыков, М.П. Томский) экономикалы жйеде лі де кп жылдар нарыты атынас трі шешуші тетік болып ала береді деп санады. Екінші топты наыз сталиншілдер: В.В. Куйбышев, В.М. Молотов, А.А. Андреев, Л.М. Каганович, С.М. Киров, А.И. Микоян, Г.К. Орджоникидзе жне т.б., бел алып келе жатан тоталитарлы тртіп басшылары рады. Блар берік сенімге жне кштеуге сйену жолымен крделі экономикалы мселелерді партиялы-мемлекеттік жйе шеше алады деген кзарасты станды жне “жарын болашаа” жету шін едуір рбандытарды болуын орынды санады. Алашы бухариндік балама жолды кейде толы, кейде ішінара сол кезені ірі экономистері Н.Д. Кондратьев, Н.П. Макаров, В.В. Новожилов, А.В. Чаянов, Л.Н. Юрьевский жне т.б. олдады. аза лтты интеллигенциясыны крнекті кілдері .Н. Бкейханов, А. Байтрсынов, . Ермеков, М. Дулатов, М. Шоай жне т.б. азастандаы дстрлі мал шаруашылыымен айналысатын халыты эволюциялы дамуын сатауды жатады.