Р Сырты эконом. Саясаты

азастан экономикасы - азастанда наты жмыс істейтін нарыты экономика рылан. 2006 жылы мамырда экономикадаы жмыспен амтыландар саны 7991,4 мы адам болды. нерксіпті жетекші салаларыны атарына тсті жне ара металлургия жатады. азастанны мысы, орасыны, мырышы жне кадмийі сапасыны жоары дегейде болуына байланысты лемдік нарыта сраныса ие жне бсекеге абілетті. азіргі тада экономикалы дамуды негізгі кзі елді шикізат леуетін пайдалану болып табылады. 1985 жылмен салыстыранда кміртегі шикізатын ндіру клемі 225 пайыза сті, ал дние жзі бойынша бл крсеткіш 1,3 есеге жуы сті. 2005 жылы мнай ндіру (газ конденсатын оса аланда) 61,9 млн. тоннаа, табии газ ндіру 25,2 млрд текше м болды. Еуропа елдері азастан экспорты клеміні негізгі блігін алады. азастан ірі отын-энергетикалы ір болып табылады. Еуропа елдері арасында азастан экспортын негізгі ттынушылар Швейцария, Италия, Польша, Германия болып табылады. Еуропа елдеріне экспорт жасау мнай, ферроорытпалар, металлургия нерксібі німдерін, бидай сату есебінен артып отыр. 1998-2005 жылдар аралыында ЖІ-ні наты клемі 1,8 есе артты, ал ЖІ-ні орташа жылды сімі 9,1% болды. 1998-2005 жылдары ЖІ-ні жан басына шаандаы клемі 2,5 есе артты. азастанны ЖІ-ні клемі 2006 жылы 76 млрд. доллара жетті, ол жан басына шаанда 5,1 мы АШ долларын райды. азастанны аржы жйесі ТМД елдеріні ішіндегі е озы жйені бірі деп танылды.азастан сырты экономикасын дамыту шін бірінші болып лтты ор рды. 2001 жылдан бастап барлы мнай тсімдеріні 60% лтты орда жинаталады. Туелсіздікті алашы жылдарында сырты сауда географиясы негізінен Туелсіз Мемлекеттер Достастыымен шектелсе, ол азір айтарлытай кеейді. 2004 жылы азастанны тауар айналымы рылымында бірінші орына ЕО-а мше елдер, Ресей, Швейцария жне ытай шыты. азіргі уаытта азастан Бкіл лемдік банкті жіктеуі бойынша, кірісі орта дегейден жоары елдерді тобына жатады. Трмыс сапасыны негізгі крсеткіштерін салыстырса, соы 10 жыл ішінде азастандытарды ашалай табысы орта есеппен 5 есе сті; орташа айлы жалаы 6 есеге жуы сті; е тменгі жалаы 25 есе сті; е тмен жалаы млшері 25 есе; зейнетаыны орташа айлы млшері 4,6 есе артты.

Ауіп атерді азайту

АШ астанасы Вашингтонда ткен ядролы ауіпсіздік жніндегі тртінші саммит шеберінде Р Президенті Нрслтан Назарбаевты «лем. ХХІ асыр» манифесі жария етілген болатын. Елбасымызды ядролы арусыз лем ру, аламды ядролы ауіпті ысарту саласында халыаралы ауымдастыты кш-жігерін йлестіру маыздылыы туралы бастамаларыны зектілігін таы да айындады. Айта кетерлігі, Елбасы манифесі таяуда Б Бас Ассамблеясыны жне ауіпсіздік кеесіні ресми жаты мртебесін алды. Елбасы манифесі Вашингтондаы Карнеги орыны штаб-птерінде АШ-ты оам жне саяси айраткерлерімен ткен кездесуі кезінде жан-жаты талыланан еді. Онда соы 25-30 жыл бедерінде болан аса маызды оиалар мен шешімдер тере талдау жасала отырып мазмндалып, ткен кезеге оны адамзат міріне, бкіл жер беті халыны ауіпсіздігіне тигізген ыпалына объективті баа берілген болатын.
Вашингтондаы Президентті сынысы – манифесті мірге келуі лемні бейбіт алыпта рістеуіндегі маызды жат. Онда лемдегі ты-ныштыты сатау жолында не істеу керектігі жайында наты сыныстар, планетадаы ркениеттерді бір-бірімен бейбіт атынастарда болуы жолында лемдік азаматты оам мен жаандаы мемлекет басшыларыны неге баса назар аударуы ажеттігі крсетілген.

– Барша адамзат ХХІ асыра жаанды ынтыматастыты жаа дуірі ретінде міт артты. Біра бгінде бл елесі саыма айналуы ытимал. лемге таы да атер тніп тр жне оны ауымын ескермеуге болмайды. Жне бл атер – жаанды соыс! Жер ркениеті, алымдарды есебі бойынша, 15 мынан астам соысты, яни р жыл сайын 3 соысты басынан ткерген. Оларда жздеген миллион адам аза тауып, Жер бетінен алалар мен елдер жоалан, мдениеттер мен ркениеттер жойылан. Халыты олында азір 1 миллиардтан астам атыс аруы болса, олардан лемде кн сайын мыдаан адам кз жмады, – деді Елбасы з манифесінде. Елбасы атап ткендей, ХХІ асырда адамзата зін зі демилитаризациялау жаына арай батыл адам жасау ажет. Бізде мндай ммкіндік енді болмайды. Блай болмаан жадайда планета радиоактивті материалдарды тіршілік белгісі байалмайтын орасан зор йіндісіне айналады. Бізді планетамыз бірегей, бізде мнан баса планета жо жне болмайды да. Елбасы бл ретте адамзата «ХХІ АСЫР: СОЫССЫЗ ЛЕМ» атты ке ауымды бадарлама ажеттігін айтты.

АСШК

азастанны сырты саясаттаы басымдытары жйесінде Азиядаы зара ыпалдасты жне сенім шаралары жніндегі кеес (АСШК) бастамасын жзеге асыру айрыша орын алады.

азіргі уаытта АСШК-ге мына 26 мемлекет мше: Ауанстан,зербайжан, Бахрейн, Бангладеш, Біріккен Араб мірліктері, Вьетнам, Египет, Израиль, Ирак, Иран, Иордания Хашимит Корольдігі, Камбоджа, Катар, Корея Республикасы, азастан, ырызстан, ытай, Моолия, збекстан, Пкістан, Палестина, Ресей, Таиланд, Тжікстан, Тркия жне ндістан. Баылаушы мемлекеттер: АШ, Жапония, Индонезия, Малайзия, Украина, Филиппин, Шри-Ланка. Сонымен атар, АСШК-ге мына халыаралы йымдар атысады: Б, ЕЫ, Араб Мемлекеттері Лигасы. Кеесті шаыру туралы идеяны алаш рет азастан Республикасыны Президенті Нрслтан Назарбаев 1992 жылы азан айында Б Бас Ассамблеясыны 47-сессиясында жария етті. Мемлекет басшысы бастаманы басты мні лемні зге ірлерімен салыстыранда мндай тетік лі жасала оймаан Азия рлыында ауіпсіздікті амтамасыз ету бойынша тиімді жне мбебап рылым жасатау баытындаы брын жзеге аспаан талпыныстарды айта жаыртуда екенін атап тті. АСШК-ні жаанды дамуды крделі жадайында институционалды трыда алыптасуы мен ныаюынан брын заа созылан талылаулар, пікірталастар, кзарастарды тйісу нктесін табу жолындаы ажырлы ізденістер орын алды. Алашы кездесу 1993 жылы суірде тті. Екінші басосу 1993 жылы тамыз-ыркйекте, ал шіншісі 1994 жылы азанда болды. шінші кездесуді нтижесінде Кеесті жаттарын дайындау міндетіне кіретін Арнаулы Жмыс Тобын ру туралы шешім абылданды.

Министрлерді 1999 жылы 14 ыркйекте Алматыда ткен бірінші кездесуінде АСШК-ге мше мемлекеттерді арасындаы арым-атынастарды реттейтін аидаттар декларациясы абылданды. АСШК-ні 2014 жылы мамырда ткен ІV Шанхай саммиті бл деріс эволюциясындаы ерекше басосу болып шыты: ткізілген кездесулерді басты орытындысы Шанхай ынтыматасты йымы мен АСШК арасындаы зара тсіністік туралы меморандума ол ойылуы болды. Сондай-а, негізгі жат – Тртінші саммит декларациясы абылданды. йыма мше мемлекеттер басшылары Бангладеш пен Катарды Азиядаы зара ыпалдасты жне сенім шаралары кеесіні жаа мшелері ретінде ыыласпен арсы алды.

165. ЕЫ

азіргі жаа азастан тарихындаы маызды белесті бірі елді 2010 жылы Еуропадаы ауіпсіздік жне ынтыматасты йымына (ЕЫ) – Еуропада, Орталы Азияда жне Солтстік Америкада орналасан 56 елді басын біріктіретін ірі айматы йыма траалы етуі болды.

азастан – брыны кеестік кеістіктегі елдер арасынан бл йыма е алаш траалы еткен мемлекет.

Елімізді ЕЫ-даы траалыыны раны латынны трт «T» рпі болды: сенім (trust), дстр (tradition), транспаренттілік (transparency) жне тзімділік (tolerance). Сенім – халыаралы атынастардаы басты ресурс. Дстр азастанны ЕЫ-ны іргелі аидаттары мен ндылытарына адалдыын айшытайды. Транспаренттілік мейлінше ашытыты, «осарланан стандартты» жне «жіктеу шектеріні» жотыын, сонымен атар ауіпсіздік саласында басты назарды сындарлы ынтыматастыа баыттауды адатады. Тзімділік – бл мдениеттер жне ркениеттер арасындаы диалогты баран сайын артып отыран маызын тйсіну. Траалыты басты нтижелі тйіні – ЕЫ-ны онжылды зілістен кейінгі 2010 жылы 1-2 желтосанда ткен Астана Саммиті. Оан дейінгі жоары дегейдегі басосу 1999 жылы Ыстамблда ткен болатын. Форума атысушылар алдында сйлеген азастан Президенті Нрслтан ауіпсіздікті амтамасыз етуді жаа парадигмасына кшу, яни ынтыматастыты трт мхит шекарасындаы – Атлант мхитынан Тыны мхита жне Солтстік Мзды мхитынан нді мхитына дейінгі бірттас кеістіктігін алыптастыру ажеттігі жнінде млімдеді. Кездесу соында аса жоары дегейде Астана декларациясы абылданды. Онда Саммитке атысушылар ЕЫ-ны Хельсинки актісінде жне Жаа Еуропаа арналан Париж хартиясында, йымны зге де жаттарында бекітілген міндеттемелерін, аидаттары мен ндылытарын уаттады. ЕЫ-ны Астанадаы Саммиті «еуропалы орта й» салуа айтадан кірісуге наты ммкіндік берді.

Мемлекет басшысы Нрслтан Назарбаев «Астана рухы» айрыша белгісіне айналан екікндік Саммитті «бкіл ЕЫ оамдастыы шін тарихи оиа» ретінде сипаттап берді.(38 мемл. катысты)

Еуразиялы идея

лемні жаандану дерісінде Еуразиялы ттастыты ажеттігі, осы кеістікте интеграциялы рдістерді мірлік маыздылыы, орта бірлестікті аидаттары мен бадарламасы туралы идеяны мемлекет президенті Нрслтан Назарбаев тыш рет 1994 жылы Мскеу мемлекеттік университетінде млімдеген еді. Сол сттен бері, з дамуын алан бл еуразияшылды идея трлі идеологтар, саясаткерлер, сарапшылар тарапынан олдау тауып,азір мірге белсене еніп келеді.

 

Еуразияшылды идея­сыны екі кезеі бар. Біріншісі, 1920-жылдары Н.С.Трубецкой, П.Н.Савиц­кий, Г.В.Вернадский дамытан фи­ло­со­фиялы ой-пікірлер жйесі болса, екінші кезеін – 1990 жылдары Елбасы Нрслтан На­зарбаевты еуразияшылды док­три­насын теориядан шынайы бол­мыс­а ластыруа талпынан ерік-жігерімен байланыстыруа бо­лады. Нрсл­тан бішлы философ болмаса да, зіні сезімтал асие­тімен осы идеяны міршедігіне кзі жеткендігін крсетеді. Сондытан да ол осы идеяны іске асыру­ды артышылыын кре білді жне ол аыл-ой жйесінде ана емес, наты мірде экономикалы интеграция трінде ажеттілігін длелдеді. Еуразиялы идея теориядан шынайы практикалы кезеге ту дерісінде. Негізі, идея сынаннан бері, Президентті белсенді атысуымен болан идеяны жзеге аса бастауында бес адамды ерекшелеуге болады: Бірінші адам, 1994 жылы Мскеуде ТМД атысушыларына Еуразиялы ода ру туралы бастама ктеруі; екінші адам, 1995 жылы азастан, Ресей, Беларусь президенттері Кедендік ода ру туралы келісімге ол оюы, кейінірек ырызстан мен Тжікстанны осылуы; шінші адам, 2000 жылы Бішкекте Кедендік одаа кіретін азастан, Ресей, Белоруссия, ырызстан, Тжікстанны мемлекетаралы кеесінде жаа халыаралы йым – Еуразиялы экономикалы ауымдастыты рылуы; тртінші адам, 2002 жылы азастан, ырызстан, Тжікстан жне збекстан президенттері Орталы азиялы ынтыматасты йымын ру туралы келісімге ол оюы; бесінші адам, 2003 жылы Мскеуде азастан, Беларусь, Ресей, Украина президенттері бірыай экономикалы кеістік ру туралы келісімге ол оюы. азастанны, Беларусьті жне Ресейді Кеден одаы Еуразиялы экономикалы ауымдастытан исынды трде сіп шыты. Оны 2000 жылы бес ел – Беларусь, азастан, ырызстан, Ресей жне Тжікстан пішінінде рылуы еуразиялы интеграция тжірибесіндегі бетбрысты ст болды. Бгінде ол ЕурАзЭ-ты біратар елдеріндегі наты экономикалы жобаларды аржыландыруа ммкіндік беріп ана оймай, сонымен бірге жедел кмек, мысалы, лемдік дадарыс зардаптарын бастан ткерген Беларусь экономикасына, кмек беруге де жадай жасады.
167. Кедендік ода

. 2010 жылды 1 а­та­ры­нан бастап ш ел - Ресей, Бе­ларусь азастан шін бір­ыай кедендік тариф кшіне ен­ді. 2011 жылды 1 шілдесінен бас­тап бірыай кедендік кодекс ен­гізілетін болады. 2011 жыл­ды ортасынан бастап тауа­р­лар­ды кедендік баылауы Беларусь Рес­публикасыны, ал бір жылдан ке­йін азастан Респуб­ли­ка­сыны сырты шекарасына к­ші­рілетін болады. кіметтегі білікті мамандар: «То­­лыанды жне толы ауым­даы Кедендік 2011 жылдан бас­тап енгізіледі жне Ресей мен а­­застан шекарасындаы барлы рсімдеу шаралары шекараны сырты жиегіне шыарылады, оны ішінде барлы тарифтік ж­не тарифтік емес: санитарлы, ветеринарлы, фитосанитарлы реттеулер бар. Бларды барлыы 2011 жылды 1 шілдесінен бастап з­гертіледі» деп атап крсетті. Одаа бірігуді негізгі мні ода­а мше мемлекеттер ішін­де­гі кедендік тосауылдарды бол­мауында жне кез келген сырты та­уара, оны ай елге тасы­мал­данатынына жне орта ше­карадан ай жерде ткеніне ара­мастан бірыай кедендік та­­лапты алыптасуында. Ке­ле­шекте бірттас кліктік, энер­гетикалы, апаратты ке­істік рылуы тиіс, интег­ра­циялы процестер жеделдетіледі, то­лыанды жалпы рынок а­лыптасады, лтты экономикалар бірттас кешенге бірігеді. Елдер леу­меттік-экономикалы да­муды орта масаттарына ке­ліседі, уадаласан рылымды, ин­новациялы, сырты эко­но­микалы жне леуметтік сая­сат­ты алыптастырады. Кедендік одаа атысудан Ре­сей, азастан жне Бе­ло­руссия андай дивидендтер ала­тын­дыы зады сра. азастанда, сіресе Белорусияда бл КО-тан тыламыз деген дауыс толассыз естілуде. Олай деуге негіз бар: жаа Одаты занамалы негізі кем дегенде 90% Ресей Кеден заына негізделген, сондытан шикізата негізделген экономикалы азастан шін тек аза ірі шикізат ндіруші компаниялара бл Ода пайдалы боланымен, алы азатар шін 3-ші елден (ытайдан) келетін арзан трмысты заттар ол жетімсіз болып ымбаттайды деген сз. Осылайша мір дегейі де кем деген де 10-20% нашарлайды, ал аятарына толы трып лгермеген аза бизнесі шін де бл Ода те ауіпті.

168. Еуразиялы Ода

Астанада Еуразиялы экономикалы ода туралы шарта ол ойаннан кейін Белоруссия, азастан мен Ресейді бірыай нарыын ру дерісі мреге жетті. Алайда бл интеграцияны бізді республика шін плюстері мен минустері туралы пікір-талас лі жаласуда. Ел басшысыны баалауынша жаа экономикалы одаты таы бір плюсі, азастанды экономикаа шетелдік инвестицияны осымша аыны жне біріккен ксіпорындар ру болма, себебі азастандаы олданыстаы занама бойынша салы дегейі Белоруссия мен Ресейге араанда аз. Осылайша биліктегілер бізді ел ЕЭО бірыай нарыына шетелдік бизнес шыатын терезе болады деп міттенеді. Еске салса, жатта 10 жыла корпоративтік табыс жне жер салыынан босату, 8 жыла азастандаы экономиканы леуетті секторы шін аржы салуа дайын инвесторларды млік салыынан босату арастырылан. Бл ретте нысандарды пайдалануа бергеннен кейін мемлекет капиталды шыындарды 30%-ын тейді жне инвестициялы жобаны жзеге асыру барысында жне оны іске осаннан кейінгі бір жыл ішінде ешандай шектеусіз шетелдік жмыс кшін тартуа рсат етеді. ЕЭО ранны таы да бір жаымды факторы бірыай нары аясында жмыс кші жеделдігіні сімі. Жне, ЕЭО азастан шін е бастысы, биліктегілерді айтуынша, Белоруссия жне Ресей республикасымен сырты сауда клеміні артуы. Теориялы жаынан бл сондай-а, ІЖ су арынын, бсекелестік пен нім сапасыны артуын, жаа жмыс орындарыны ашылуы мен леуметтік тратылы сімін арттыруы тиіс. Р статистика агенттігіні апарынша, егер дадарысты 2008 бен 2009 жылдарда азастанны Ресеймен сырты сауда клемі сйкесінше, $20 жне $12,4 млрд болса, онда 2010 жылы ол $17,4 млрд-а дейін жеткен, ал бір жылдан кейін - $22,3 млрд. болан. Бл ретте 2012 жне 2013 жылдары жасы крсеткіш саталып алан. Бл жылдары азастанны РФ-мен сырты сауда айналымы, сйкесінше $23,1 жне $23,5 млрд. болан. Сондытан ЕЭО рыланнан кейін бл крсеткіш тек арта береді деуге барлы негіз бар