Хромасомаларды санды жне рылыды аномалиларына сипаттама берііз

Аномалия (кне грекше: anоmalіa — ауыту) — алыпты жадайдан жне жалпы задылытан ауыту, брысты. Медицинада — іштегі нресте дамуыны бзылуы салдарынан организмні рылымында кездесетін вариациялы згерістерді шектен шыып, траты морфологиялы ауытулара шырауы. Аномалия балалар арасында жиі кездеседі. Оан негізгі кемістік категориялары: есту, кру, сйлеу жйесіні бзылуы, ой-рісті артта алуы жатады. Аномалия туа жне жре пайда болан аномалия болып екіге блінеді. Туа болан аномалия тым уалайтын аурулара байланысты немесе химиялы, механикалы, радиациялы т.б. серлерден болса, жре пайда болан аномалия жпалы ауруларды (полиомелит, ызылша, менингит т.б.) салдарынан болады. Соны кесірінен балалар саау, соыр, мылау, кекеш немесе аыл-ой кемістігіне шырайды.Эдвардс синдромы – трисомия . Хромосомды формуласы (47,ХХ+18) немесе (47, Х+18). 3 формасы аныталан: трисомды (жиі трде), транслокационды (те сирек), мозаикалы. Цитогенетикалы айырмашалатары бар трисомияларды, клиникалы крініс беруінде айырмашылытары болмайды. Синдромны жиілігі 1:5000-7000 жас балалар райды. л балалар мен ыз балаларды 1:3 атынасына те. ыз балалар ауыру дегейіні, лдара араанда жоары болуына, зірше тсіндіру ммкіндігі жо. Эдвардс синдромын сипаттайтын, даму аауларыны кріністері бетті жа сйектерінде, сйектік жйесінде, жрек-тамыр жйесінде, жынысты мшелерде байалады. Эдвардс синдромынды жас балалар (90%) ліп алады. Себептері – асфиксия, пневмония, ішек тімсіздігі, жрек-тамыр жетіспеушілігі.

 

 

8.Мутация жне генетикалы полиморфизм

Мутация^[1] (латын тілінде mutatіo – згеру) – табии жадайда кенеттен болатын немесе олдан жасалатын генетикалы материалды згеруі. Соны нтижесінде азаны белгілері мен асиеттері тым уалайтын згергіштікке шырайды. ылыма мутация терминін 1901 ж. голланд алымы Х. де Фриз (1848 – 1935) енгізді. Генетикалы аппаратты згеруіне байланысты мутацияны: геномды, хромосомалы, гендік немесе нктелік деген трлері бар.

'Мутация (mutation) — жасушаны генетикалы материалыны згеруі, бл кейінгі рпаа да беріледі.^[2].

Бл тосыннан, кейде сырты факторларды серінен болуы ммкін (ара. Мутагендер). Генетикалы кодты анытайтын жйедегі бір азотты негізді орнын баса біреу алмастырса немесе бір немесе одан да кп негіздер генге енгенде немесе геннен жоаланда гендік мутация пайда болады. Мутацияларды кбі зиянсыз; оларды немі алыпты доминантты ген (ара. Доминантты) жауып трады.

Кейбір мутациялар айтарлытай салдар туызады; мысалы, ата-анасыны екеуінен де тым уалашылыпен берілген белгілі бір мутация Ора-жасушалы анемияны пайда болуына кеп соады. рпаа жынысты жасушаларда (аналы жасушасы немесе аталы ры) пайда болан мутациялар ана беріледі. детте, бндай мутациялар азаа ауіпті.

Мутация аза шін тиімді згерістерге кеп соатын сирек кездесетін жадайларда осы гені бар дербес азаларды саны мутацияа шыраан ген популяцияда алпына келмейінше арта береді. Бндай пайдалы мутациялар эволюцияны материалы болып табылады.

Мутацияны пайда болу дрежесі бойынша дл сол генні мутанты аллеліне атысты басым жн басылыы болады. Мутацияа шырау белгісі мен асиеттеріні сипаты бойынша олар мынадай дерістерге блінеді: морфологиялы (рылыс згерісі), физиологиялы (мше ызметі кшні згерісі) жне био химиялы (биохимиялы дерістер згерісі) дерістер. Жіктеуді баса да біратар аидалары болуы ммкін.

Генетикалы трыдан араанда Полиморфизм фенотиптік жаынан айырмашылытары бар популяциядаы екі не одан да кп генотиптік сас дарабастар деп саналады. Полиморфизм бір жыныса жататын дарабастарды гетерозиготалы бейімдеушілік асиеті нтижесінде туындайтын (балансты Полиморфизм), облигатты гетеротермалылы (жыныс диформизмі) жолымен іске асатын р трлі генетик. механизмдер арылы саталып отырады

Мутацияны жіктелуі

Мутациялар кезінде ДН-даы бірлі-жарым негіз немесе ттас гендер немесе хромосомаларды згеруі ммкін. Атап айтанда лескіні мутагендік млшері оларды жіктеу негізіне жатады.

1. Гендік немесе нктелік мутация - ген рылымы шегіндегі згерістер. Бл нруызды бір молекуласын згерте алады.

2. Хромосомалы мутация (аберрация) - хромосома рылымындаы згерістер. Бтін хромосоманы млшері мен пішінін згерте алады.

3. Геномды мутация - хромосома саныны згеруі, яни рам саныны ауытуы.

Бдан баса мутацияларды рбір осы типтерінен згерген тип бойынша таы да блінеді. Сйтіп гендік мутация мыналарды амтиды:

1. Нуклеотидті сусуы. Ттас ген бір нуклеотидке жылжып ысарады. Осындай згеріс нтижесінде бкіл код ауысады да есептеу шеберінен сусып жылжиды.

2. Нуклеотидтерді еселенуі (дупликация) - жаа гендерді пайда болуында маызды рл атаратын деріс. Мнда нуклеотидті сусуы кезіндегі рекет айталанады, яни есептеу шебері сусып жылжиды.

3. Ендірме нуклеотид. Генетикалы код жазбасында аналы ДН-а тн емес арты нуклеотидты пайда болуы. Бл - еселену формаларыны бірі.

4. Алмасу - бір нуклеотидті екіншісімен алмасуына байланысты згеру.

Пайда болу дрежесі бойынша алмасу да 3 топа блінеді:

1. Мнсіз мутациялар. Нуклеотидті алмасуы нтижесінде нруыздаы аминышыл сол млшерінде алады. Мысалы, фенилаланинді кода тсіретін AAA триплетінде соы нуклеотид аденин гуанинге алмасады. Тзілген ААГ триплеті де фенилаланин аминышылын кода жазады, яни нруыз брыны алпында алады.

2. Аат мутациялар (миссенс-мутация) - аминышылдарды алмастыратын згерістер. Егер ААА-ны орнына ГАА триплеті тзілетін болса, онда нруызда фенилаланинні орнына лейцин аминышылы трады.

3. Ерсі мутациялар (нонсенс-мутация) - аминышылдарды орнына тотатыш триплет код (стоп-кодон) тран кездегі згерістер, яни нруыз зіледі. Мысалы, ААА-ны орнына АТТ трады, йткені РН-да АТТ орнына УАА трады.

Хромосомалы мутация гендік мутацияа сас болады. Мнда тек бірнеше нуклеотидтер ана емес, бірнеше гендерді осып алаты лдекайда лкен лескі згерістерге шырайтындыымен ана ерекшеленеді. Гендерді хромосомада дрыс орналасуын ліпбидегі ріптер трінде кзге елестетейік, мндаы рбір ріп ген блігіне немесе ттас алпына сйкес келеді: АБВГДЕ. Осы мысал бойынша мутацияны трліше типтері алай болатынын крнекі крсетейік:

1. Бліну (делеция) - тапшылы. Хромосоманы андай болса да бір лескісіні жоалуы. Мысалы: АВГЕ - ос делеция, Б жне Д зіктеріні шыып калуы.

2. Дупликация - лескіні еселенуі. Мысалы: АББВГДЕ.

3. Инверсия (орын ауыстыру, ткерілу) - лескіні 180°-а ткеруі. Мысалы: АДГВБЕ.

4. Транслокация - сйкес емес екі хромосомалар арасындаы лескілерді алмасуы. Мысалы: AESYLE.

Хромосомалар айта орналасуыны барлыы міндетті трде фенотипті згертеді, алайда олар нктелі мутациядан анарлым сирек кездеседі. Оларды жиынтыты болуы, яни делецияны да, транслокацияны да зінде амтуы ммкін. Бан шимпанзе мен адамны бірінші жп хромосомасы мысал бола алады.

Мейоз кезінде блінген шйке жібі зілген кезде геномды мутация болады. Соны нтижесінде хромосома санына тн емес гаметалар тзіледі. Егер олар рытануа атысса, хромосомалар саны згерген зигота пайда болады. Блар да ш тип тармаа блінеді.

1. Анеуплодия - бір немесе бірнеше хромосомаларды жоалу немесе осып алу. Сонда диплоидты жиынты мынадай болады:

2n+(1-2). Мысалы, Даун синдромы немесе Клаенфельтер синдромы - адамда диплоидты жиынты0та 47 хромосома болады.

1. Гаплоидия - алыпты хромосома жиынтыыны 2 рет кемуі. Сонда зиготада хромосома жиынтыы 1n болады.

2. Полиплоидия - 2n+1n немесе 2n+2n, 2n+3n жне таы баса зигота тзген кезде хромосома жиынтыыны еселеніп суі. Жануарларда полиплоидтар кбінесе тіршілікке бейімділігі болмайтыны атап крсеткен жн. Ал сімдіктерде олар тіршілікке бейімдігімен оймай, жиі-жиі лкен сімді массаа ие болады. Сондытан сімдіктерді кптеген іріктемесіні полиплоидтан туындаан жасанды мутагенезі алынды.

Бдан баса мутация зге де р трлі аидалар бойынша бліне алады. Мысалы, мынадай мутациялар болады:

1. тндік (сомалы) - (дене жасушаларында теді)

2. гаметалы (жыныс жасушаларында теді)

3. рыты (ры жасушаларында теді).

10.Генетикалы полиморфизмде олданылатын дістерді крсетіізТабии срыптау нтижесінде шынайы бейімделген генотиптер тандамалы кбейіп, ал аландары рпа алдыра алмай ліп алатын болса, онда популяциялар генофонды тек «стті» аллельдерден жне оларды комбинацияларынан рылан болар еді. Нтижеде тым уалайтын згергіштік тоталып гомозиготалы генотиптер млшері сіп кетер еді Генетикалы полиморфизмні 2 трі белгілі:

1. Адаптациялы полиморфизм;

2. Балансты не гетерозиготалы полиморфизм. Занды трде озгеріп отыратын ортада срыптау р трлі генотиптерге олайлы болатын болса адаптациялы полиморфизм тзіледі. Мысалы, екі нктелі анызыны популяциясында кзді аырында ара тсті оыздар (доминантты белгі), ал кктемде ызыл тсті оыздар саны басым болады. Мны себебі ызыл тсті оыздар суыа шыдамды болса, ара тсті оыздар жазды кні жедел кбейе алады.

Егер срыптау рецессивті жне доминантты гомозиготалылара араанда гетерозиготалылара олайлы болатын болса, онда балансты (гетерозиготалы) полиморфизмалыптасады. Гетерозиготалыларды гомозиготалылара араанда артышылыын аса жоары доминанттылыдеп атайды

Балансты полиморфизм популяциялара бірнеше нды асиет береді:

1) генетикалы кптрлі популяциялар сырты ортаны ке ауымды жадайларын игере алады;

2) оны генофондыда ке клемді тым куалаушылы згергіштікті оры жинаталады, осыны нтижесіде ол эволюциялы икемділікке ие больш, кез келген баытта згере алады.

Адамдар популяцияларында генетикалы полиморфизм жоары дегейде болады, сондытан оларды алуан трлі фенотиптері байалады. Адамдар бір-бірінен терісіні, кзіні, шашыны рендеріні р трлі болуымен, мрын жне ла аланшасыны пішіндеріні т.б. белгілеріні р трлі болуымен ерекшеленеді. Адамдарда бір не бірнеше амин ышылдар арылы ерекшеленетін жне р трлі ызмет атаратын ауыздар трлері белгілі. Ауыздар — белгілер, сондытан да олар адам азасыны тікелей генетикалы рылымын анытайды. Адамдарда АВО, резус жйелері бойынша эритроцитарлы антигендеріні кптеген трлері белгілі. Гемоглобинні 130-а жуы трлері, глюкоза — 6 фосфатдегидрогеназа ферментіні 70 жуы трі белгілі. Жалпы, адамдарды ферменттеріні синтезделуін адаалайтын 30 пайыз гендеріні жиілігі трліше болады, бірі жиі кездессе, екіншілері сирек кездеседі. Мысалы, гемоглобинні 130 трінен жиі кездесетіні 4-Нв8 (тропикалы Африкада, Жерорта теізінде), НвС (Батыс Африкада), НвД (ндістанда), НвЕ (Отстік Шыыс Азияда). Ал гемоглобинні алан аллель деріні концентрациясы 0.01—0.0001%-дан аспайды. Адамдар популяциясыда аллельдерді таралуыны р трлі болуы арапайым эволюциялы факторлара, оны ішінде мутациялы былыса, табии срыптауа, гендер дрейфіне жне миграцияа байланысты.

Адамдар генофондыцаы аллельдерді кптрлілігін 2 топа беледі:

1. Сирек кездесетін варианттар — олар барлы жерде кездеседі жне оларды кездесу жиілігі 1%-дан аз болады;

2. Кейбір тандамалы популяцияларда жиі кездесетін варианттар. Мысалы, НвS, НвС, НвД, НвЕ.

Популяциялар арасында кейбір аллельдер концентрациясыны за уаыт трліше болуы, бір популяцияда бірнеше аллельді концентрациясыны жоары дегейде болуы, табии срыптауды не гендер дрейфіі серінен болады.

Кейбір аллельдер концентрациясыны популяция аралы айырмашылыына табии срыптауды тратандырушы формасы алып келеді. АВО ан тобы жйесіні эритроцитарлы антигендер аллельдеріні Жер шарыда жиі таралуы те ауіпті инфекциялар жиі болып тратын жерлерде р трлі ан топтары бар адамдарды трліше тірі алуыны нтижесі болуы ммкін. Мысалы, Азия трындарында I аллеліні тмен болуы бл жерлерде оба іцетіні жиі болуымен байланысты. Оба ауруын тудырушы микроазаларды Н — типтес антигендері болады, ал бл «О». ан тобы бар адамдарды оба ауруына сезімтал етеді, себебі оларда да Н — типтес антигендері боладытан сол микробтара арсы антидене жеткілікті млшерде синтезделінбейді. Керісінше, ,Австралия мен Палинезияны орныты трындарында, Америка ндістерінде I аллеліні концентрациясы жоары болады, себебі бл жерлерде оба індеті брын соды болмаан.

Адамдар популяциясында бір мезгілде бір генні бірнеше аллеліні траты саталуыны себебі срыптауды гетерози готалылара тиімді (олайлы) болуыны нтижесі деп тсінген дрыс. Бан мысал ретінде гемоглобинні 8, С, Е аллельдеріні тропикалы безгек ауруыны ошатарында таралуын алуа болады. Табии жадайларда аза фенотипіне кептеген факторлар сер еткедіктен срыптау бірнеше баытта жріп, натылы жадайда популяцияларды тірі алуын амтамасыз ететін аллельдер саны мен жиілігіні балансты генофондын алыптастырады. Бл жадай адам популяцияларыда жиі кездеседі. Мысалы, «О» ан тобы бар адамдар «В» ан тобы бар адамдара араанда оба ауруына тезімсіз келеді. «О» ан тобы бар адамдар «А» ан тобы бар адамдара араанда туберкулез ауруынан иындыпен емделеді. «О» ан тобы бар адамдар — мерез ауруынан жылдам айыады, оларды арынны рак ауруымен, жатыр мойныны рак (ісік) ауруымен, ревматизм, жректі ишемия ауруымен, холецистит, тте тас болу ауруымен ауру ытималдыы «А» ан тобы бар адамдара араанда 20 пайыза тмен болады.