Ммкіндігі шектеулі балаларды трбиелейтін отбасына психологиялы кмек беруді йымдастыру жне оны мазмны.

Ммкіндігі шектеулі балаларды трбиелейтін отабсыларын социума адекватты кіріктіру, оларды леуметтік мртебесін амтамасыз ету жне оларды ммкіндіктерін кеейту, біратар арнайы шараларды жзеге асыруды талап етеді.

Наты отбасына тзетуші кмек беру жйесі, кешенді зерттеу дерісінде аныталан тлалы жне тлааралы бзылуларды згешілігі негізінде рылады. «Ерекше» балалары бар отбасына психологиялы кмек беру дістемесін, біз ртрлі баыттаы психокоррекциялы техникаларды олдануды амтитын, интеграциялы тыр аясында рды. дістемеде психокоррекциялы сер ету субъектілеріні санды-сапалы сипаттамаларына сйкес, жмысты келесі баыттары айындалады:

- дамуында бзылуы бар балаларды эмоционалды-тлалы жне мінез-лыты бзылуларын тзету;

- ата-аналарды тлалы жне тлааралы сферасындаы бзылуларды тзету.

Соы баыт з кезегінде, екі блок арылы беріледі: психологиялы-педагогикалы тзету жне психокоррекция (жеке жне топты).

Дамуында бзылуы бар балаларды эмоционалды-ерікті, мінез-лыты, тлалы жне тлааралы сферасын тзетуді бірнеше баыттары болады.

Сабаты затыы баладаы бзылуды айындалуына жне жасына байланысты болады жне 15 минут пен 35 минут аралыында созылады. Сабатарды жиілігі – аптасына бір-екі рет. Жеке жне топты сабатарды келесі рылымы болады:

1. алыптастырушы саты;

2. тзетуші саты;

3. релаксациялы саты;

4. орытындылаушы саты.

1. алыптастырушы саты. Бл сатыда балалар сабаты таырыбымен танысады, оларда сабаты жргізілуіне деген жаымды бадар алыптасады, зейіндері белсендіріледі.

2. Тзетуші саты.Бл сатыны міндеті балаларды эмоционалды-ерікті, мінез-лыты, тлалы жне коммуникативті сферасындаы негізгі иындытарды жоюды амтиды.

3.Релаксациялы саты.Бл сатыда балаларда босасу жне зін-зі реттеу дадылары алыптасады.

4.орытындылаушы саты.Бл сатыда сабаты орытындысы жасалады. Барлы балаларды жмыстары о деп бааланады.

Ана мен баланы арасындаы зара атынастарды реттей отырып, психолог келесі психокоррекциялы техникалар мен дістерді олданады: холдинг-терапия, арттерапия, вокалотерапия, музыкотерапия, хореотерапия, эстетотерапия, библиотерапия, ертегі терапиясы, туротерапия, ебек терапиясы жне махаббат терапиясы.

Холдинг-терапия, ертегі терапиясы, библио- жне музыкотерапиясы бір мезгілде олданылуы ммкін, ана баланы зіні тізесіні алдына отырызады немесе кеудесіне ысып, асына отырызады (денелік байланыс міндетті). Анасы баласына ертегі айтып береді, онымен бірге н салады. Осы кезде бала мен ананы бойында мейірімді сезімдер, бір-біріне деген ажеттілік сезімі пайда боланы маызды.

Библиотерапияны жргізуде, атысушылар орындыа отырады. Психолог нсау береді: кздерін жму жне не туралы айтатындарын кз алдарына елестету. рі арай психолог табиат картинасыны мтін-сипаттамасын оиды (рістік реактивтілік дегейі). Мтінді оу отанды жне шетелдік композиторларды классикалы шыармаларынан зіндіні баяу дыбысталуымен атар жргізіледі. Музыкотерапия мен библиотерапияны жргізуге арналан мтіндер, В.В.Ткачеваны ралдарында берілген. Тыдау барысында классикалы деби шыармалар да олданылуы ммкін.

Музыка ыраымен оылатын мтінні міндетті трде келесі рылымы болады: бастамасы мазасыз, ортасы екпінді жне соы біралыпты оптимистік трде болады. Мтінні оптимистік мазмны, топты мшелерінде жаымды сезімдер мен кіл-кйді туындататын позитивті бадар мен бейнелерді алыптастыруа ммкіндік береді. Мтіндерді растыру шін келесі бейнелер тадалады.

Жазы алаай. Кгілдір аспан. Бла – суы мол зен. лсіз саба – керемет гл. ысы жол. Ана мен бала. Самал жел. Теіз. Кзгі ба. Желкен. Ааш. Алашы ар лпалары. Жаа жыл мерекесі. Кктемгі тамшы.

Библиотерапияны коррекциялы сері, ата-аналарды зіндік позитивті бейнелері мен ымдарындаы кемшіліктерді орнын толтыруда байалады. Бл психиканы жарааттайтын ойлар мен сезімдерді позитивті тйсіктерге алмастыруа ыпал етеді. Музыкалы релаксацияны мтінінен немесе поэтикалы шыармадан баса, ата-аналара сабата немесе йде оу шін, афористік баыттылыы жне философиялы мазмны бар, классикалы деби шыармаларды арнайы іріктелген зінділері сынылады. Библиотерапевтік тырды жзеге асыруды дл осындай формасы, ата-аналара зіндік тйсіктерін реттеуге, зіндік болмысын айта маыналауа, кнделікті мірді са-тйегіне уануа кмек береді.

Музыкалы шыарманы сипаты, деби мтіндегі рылыма сйкес тадалады: мазасыздануды, кшті арсылыты, баытты аяталуды жне тыныштыты болуы. Тыдау шін келесі шыармалар тадалады: Л.В.Бетховенні «Лунная сонатасы», С.В.Рахманиновты «Фортепиано мен оркестрге арналан №2 концерті», П.И.Чайковскийді «Времена года» шыармасы, Г.В.Свиридовты «Метель» кинофильміне жазылан музыкасы, И.Штраусты вальстері жне т.б.

Музыкотерапияны мні музыкалы шыармаларды тыдаудаы жаымды эмоциялардан крінеді. Л.С.Выготскийді пікірінше, кркемдік анааттану таза рецепция емес, керісінше, ол психиканы жоары іс-рекетін талап етеді. Мнда кшті жне жаымсыз аффектілер, бседеуге, жойылуа, арама-айшылыа айналуа шырайды. Осылайша, топты мшелеріні эстетикалы реакциясы, крделі айналуа шырайды жне сезімдерді тазаруына (катарсис) ласады.

Музыка мен мтінді тыдауда, топ мшелері орындыта, кздері жмулы кйінде отырады немесе жатады. Мтін мен музыка аяталаннан кейін, топ мшелеріне осы сабаты барысында санасында пайда болан бейнелерді айындау шін сранама жргізіледі. Психокоррекциялы сабатар курсын жргізуді басында, психолог сынан иялдаы бейнелер, топ мшелерінде туындайтын бейнелермен рдайым сйкес келе бермейді. Бл сонымен бірге, пікірталасты талылауды пні болып саналады. Атап тетін бір жайт, сабаты бастапы сатысында, топ мшелеріні кпшілік блігі белгілі бір бейнелерді айта жаыртуда біршама иындытарды бастарынан ткереді. Оларды кейбіреуінде жаымсыз серлер пайда болады. Содан со, йрету дерісінде барлы ата-аналарда здеріні санасында табиатты жекеленген картинасын айта жаыртатын немесе жаымды естеліктерге атысты жаымды бейнелер алыптасады.

Вокалотерапия (бірлесіп н салу) – оны керемет ауымды тзетуші эффектісі болады. Вокалотерапия сйлеуді жылдамдыты-ыраты рылымыны бзылуында, дыбыстауды бзылуында, балаларды ттыуында сынылады. Бірлесіп н салу барысында бала мен оны анасыны арасындаы сенімді атынастар рылады.

Вокалотерапия музыкалы релаксацияны маызды сатысы болып саналады. н салу (ммкін, а капелла) психотехниканы жзеге асыруды бастапы сатысында осы дерісті бастайтын психологты басшылыымен жзеге асырылады. н салуды міндетті шарты ретінде, атысушыларда н мтініні болуы алынады. Бл тсілді олдану, ата-аналарды ысымын азайтуа, еркіндік сезімін дамытуа жне зін-зі маызды етуді дамытуа ыпал етеді. Бір мезгілде, бірлесіп н салу дерісі, топты йымшылдыын дамытуа ыпал етеді, олдау мен эмпатия сезімдерін алыптастырады.

Хореотерапия (бірлесіп би билеу) балада музыка ыраымен дрыс имыл-озалысты алыптастырып оймайды, сонымен бірге, озалыс сферасын белсендіру арылы агрессивті жне депрессивті кйден арылтады. Хореотерапия бала мен ана арасындаы вербальды емес байланысты руа ммкіндік береді, би имылдарын бірлесіп жзеге асырудан анааттануды сезінуге ммкіндік береді.

Музыкалы-ыраты іс-рекет психомоториканы жандануына, мінез-лыты реакцияларды жасаруына, енжар жне инертті ата-аналарды озалысыны бгелуін тмендетуге ыпал етеді, сонымен бірге оларды ыраты жне есту арылы абылдауын дамытады. Авторитарлы ата-аналарда хореотерапия жинаталып алан агрессивтіліктен, озудан арылтады, оларды дене жаттыуларына алмастырады. Осылайша, би, музыка ыраымен еркін озалыс жасау, тйсіктерді жаартуа, жаымды эмоцияларды аса айын жне траты етуге ммкіндік береді.

Психокоррекцияны бл формасы сабаты соында олданатын болса, аса отайлы эффект береді, себебі бл ата-аналарда озалыста барынша зін-зі маызды етуді ныайтуа, толы еркіндік жне зіндік жетілу сезімін бекітуге ыпал етеді. Бл масатта наты ыраы бар азіргі заманы би уендерінен ысаша зінділерді тадаан дрыс.

Эстетотерапия баланы демілік лемімен, адамзат мдениетіні мрасымен танысу барысында жзеге асырылады. Мражайлара, театрлара, кркем жне баса крмелерге бару, баланы осы саладаы белгілі ымдарын алыптастырып ана оймайды, сонымен бірге демілік сезімін дамытады, адамзат мдениетіні осы саласын тануа деген ажеттілікті алыптастырады. Бір мезгілде балада социумдаы жадайда зара рекеттестік модельдері, адекватты мінез-лыты дадысы алыптасады.

Арттерапия бірлесіп сурет салу, мсіндеу, тоу, бисер- жне шілтерлі тоу, тігу трінде, бірлескен шыармашылы барысында ана мен баланы арасындаы адекватты зара рекеттестікті алыптастыруа баытталан.

Туротерапия – бл экскурсия, жоры, теізге, санаторийге, демалыс базасына бару арылы жргізілетін терапия. Коррекциялы жмысты бл трінде, балаларда озалыс белсенділігі жне шеберлік алыптасады, баса адамдармен арым-атынас жасау сезімі дамиды, жаа байланыстар мен контактілер алыптасады, оршаан лем туралы білім кеейтіледі.

Ебек терапиясы балада оны ммкіндіктеріне сай й жмысын орындауа деген ажеттілікті алыптастырады (блмелерді жинау, тама пісіру, кір жуу, тама німдерін сатып алу жне т.б.). Ебек терапиясы аясында, л балалар кесіні кмегімен ааш жне тас шеберлігіні арапайым дадыларын мегереді, ал ыз балалар анасыны басшылыымен – й шарушылыын жргізу дадысын йренеді.

Махаббат терапиясы – бл табиатты адам баласына берген е лкен сыйы - е жоары сезім арылы ата-аналара баласына деген махабаттын крсетуге, оны иындытарын шешуге ммкіндік беретін терапия.

Жргізілген сабатарды нтижесіндегі ананы кредосы, келесі формулаа алмасады: «Мен баламны боланы шін баыттымын, мен баламды жасы кремін, ол мені жасы креді». Осы процестер баланы кесіні санасында да болады: «Мен осы баламды жасы кремін. Ол лсіз. Ол мені кшіме жне кмегіме мтаж. Ол маан баыт сыйлады».

Тренингті негізгі блімінде олданылатын психокоррекцияны осалы формалары, пікірталас сияты, баса психокоррекциялы техникаларды олданудаы міндеттерді шешеді. Оларды біратары, атап айтса таырыпты сранамалар сынылан гімелер бойынша пікірталас жргізуді дайынды сатысы болып табылады.

Проективті сурет (арттерапия) – бл жмысты бл формасын детте топ мшелері ерекше ызыушылыпен абылдайды. Бояуларды, фломастер немесе арындашты кмегі арылы зіндік тйсінулер мен толаныстарды бейнесі, ата-аналара иын вербальданатын жеке мселелерді жеуге кмек береді. Таырыпта ретінде сынылатындар:

- Мені елтабам жне мені мірлік мселем;

- Туылана дейін баламды алай елестетемін жне оны азір алай кремін?

- Бала туылана дейін кйеуіммен арым-атынасымыз андай болды жне бала туыланнан кейін алай болды?

- Мені кіл-кйім.

Баса таырыптар да сынылуы ммкін. здеріні тйсінулерін айта жаырту шін, топ атысушылары ааз бетінде наты жне айын емес бейнелерді олданады. Сурет салу дерісі аяталаннан кейін, бейнеленетін сезімдер мен олара деген атынас топта талыланады. Алдымен психолог барлы топа авторды оса, суретте бейнеленген сезімдерді маынасын тсіндіруді жне ол туралы айтып беруді срайды. Содан кейін, з сзімен суреті салынан бейнелер мен тйсінулермен суретті авторы да бліседі.

Жмысты мндай формасы топты атысушыларды мселелерін саналы ынуды вербальды дегейінен вербальды емес дегейге ауысуына ыпал етеді, сонымен бірге атысушылардан жасырын зіндік толаныстарды тередігін анытайды. Арттерапия техникасын олдану, ата-аналарды толаныстарын материалды етуге ммкіндік береді жне оларды тсінуге, айта маыналауа ыпал етеді. Біра, толаныстарды себептерін жою, оларды бейтарап етуге тек келесі талылау ммкіндік береді.

Рлдік ситуациялар (Морено психодрамасы) – бл жмысты формасы топ мшелеріне крделілікпен байланысты аса озы сатыларында, тжірибе крсеткендей, жзеге асыру сатысында сынылады. Топ мшелері здеріні жне згелерді сезімдерін вербальдауда, оны ашы талылауа сынуда, белгілі рлдерді ойнауда, бастан ткерген стресстік жадайларды айта жаыртуда біршама иындытарды бастарынан ткеруі ммкін. Ойналатын ситуациялар ретінде келесілер сынылады: