Ата-аналара арналан кеестер 1 страница

Таырыбы: «Отбасындаы зара арым-атынас мселесі»

Кез келген отбасы ктіп жрген балалары уаытында жне дені сау болып туылуын алайды. Сбиді дниеге келуі мірге маызды сер етеді. Сбиге негізгі назары ауысады, отбасыны барлы мшелері андай да бір дрежеде оан ажетті жадай жне дамуына жадай жасауа айналысады.

Кейбір уаыт аралыында мір аысы арылы мір траталады, сапалы жаа дегейде.

Дамуында аауы бар бала туылан отбасында жадай крделілірек, яни арнайы білім беруді ажет ететін отбасында. Ктіп жрген уанышты орнына йге айы, орыныш, міт зу келеді. Сбилеріні мселесі туралы білген ата-аналар сезімдері туралы, ке мен шеше болан жадайды ртрлі абылдайды. Кбінесе кез келген ана кп ай бойы рсаында ктеріп жрген баласын зіні блігі деп есептейді. Ана баласыны науас екенін бірінші болып біледі, бірінші болып баласы, кйеуі, туандарыны алдында кін мен ят сезімін сезінеді. Оан е бірініш болып оршаан ортаны оны алай абылдайды деп бала шін орыныш йіп-тгіледі. Біра ана з баласынан бас тарта, оны денсаулыына арамастан жалыз тастай алмайды. Ол баласы сіруге жне «аяына трызуа» олынан келгенні барлыын жасайды. Психологиялы жаынан келер рпаыны ден сау болып скенді алайды. Баласыны науас болып туаны шін оларда аса аладаушылы шаырады. Кбінесе келерде баласынан бас тарту ойы келеді, егер де ауытуы аны байалмаса, онда келер біраз тынышталып, барлыы з орнына келеді деп міттенеді.

Отбасындаы зара арым-атынасты одан ары дамуы кбінесе анасыны мінез-лы жне жаын туысандарыны оны мінез-лына реакцияларымен аныталады. Ана баламен болан жайта атты иналады, ол шін зіні ойымен, сезімімен блісуге біреуді боланы те маызды. Егер кйеуі з сезімі мен эмоциясын жасырмай, ашы айтуа, зіні орынышы мен кмнін талылауа ммкіндік берсе, ол шін бір лкен жбату.

Еш уаытта бір-біріне кінлау сздер айтылмау керек. Ата-аналара «сену – сенбеу» сратарына зіні атынасын тезірек анытап жне тсініп алуы ажет, себебі олар «жалыз емес». Ата-аналар жаа, экстремалды жадайлара аншалыты тез бейімделіп кетуінен отбасы мірі, баланы ана емес, сонымен оса барлы отбасыны болашаы байланысты. ке баланы жанында болуы анаа сенімділік береді, себебі ол зін жалыз алмайтынынан сенімді болады.

Баланы емделуімен айналысып, ата-аналар з ажеттіліктерін мытпауы ажет. Олара баса да балалармен, туысандарымен арым-атынаса тсуі ажет. Ата-аналар достарымен кездесуге, онаа баруа, концерттерге барудан бас тартпауы керек. Олар тамаа, йыа, демалу, кіл ктеру сияты ажеттіліктерін анааттандыруы керек.

Кейбір ата-аналар науас баласы шін брін рбан етіп, бірінші кезекке емдеу тсілін табуа міндеттіміз деген ойа келеді. Оны ата-аналар міріндегі іс деп ойлайды, баланы еш згермейтіні туралы мамандарды орытындыларына арамастан, барлы кштерін, аржыларын жне уаыттарын дрігер – сиыршыны іздеуге жмсайды. Осы сияты отбасында алашында барлыы анасымен келіседі, біра уаыт те келе отбасында кштену лая тседі. Кйеуіні назарын жоалтан йелге баса жата іздеуге тура келеді. Психикалы жне физикалы кштену ананы шаршауа, тітіркенгіштікке келеді. Егер шеше «рбандыа келген» жадайынан шыпаса, онда отбасы ажырасып кетеді. Отбасыны олдауынан айырылан аналар, детте здерін «азап шегуші» деп есептейді, барлыына кйеуін жне баса туысандарын кінлайды. Отбасынан ерлі-зайыптыларды біреуіні кетуі, сіресе олында науас баласы алан жадайларда екіншісіне ауыр тиеді.

Егер осы жадайды барлыы Сізді басыыздан ткен болса, онда келесілерді ойлауа тырысыыз: ммкін Сіз мірлік жарыызды дрыс тадамаан шыарсыз.

андай жадай болмасын, науас баламен жалыз алу орынышты болса да, оны жасы круіізді жаластырыыз, жаа адамдармен, брын сізге таныс емес – дрігерлермен, леуметтік ызметкерлерімен, осы сияты балалары бар ата-аналармен арым-атынаса тсііз.

Жаа таныс шеберіізді кеейте, олардан ажетті білім ала отырып, Сіз балаызды даму ммкіндігінмен тез бір тотама келесіз. Кешірімді жне кмек алуа йренііз.

Бала шін оршаан ортасына жаа адамны келуі тек оан пайда келеді. Баланы ктуге баса адамдарды ызытыра отырып, олара жаадан кп нрселерді білуге ммкіндік бересіз. Дамуында артта алан баланы ктуде баса адамдарды ызытыру Сізді оршаан ортаа атынасыызды жне дамуы артта алан балаа оамда адекватты атынасты жасартуа кмектеседі.

Егер сізге жйелік кмек ажет, оны туыстарыыз жне таныстарыыз кмектесе алмаса, онда ажетті мемлекеттік мекемелерге (денсаулы сатау органдары, леуметтік кмек, білім беру) немесе оамды йымдара баруіізге болады, блкім олар ажет кмекті крсететін шыар. Біра алдымен кмек срамас брын, андай мекемелерден ажетті кмек жне андай жадайда крсете алатынын анытап аланыыз жн. Ол шін Сізді толандыратын сраа жауап беретін йымдар ызметкерлеріне ауызша немесе жазбаша трінде, Сізге андай кмек жне андай жадайда крсете алатынын сраыз.

оамды йымдарда тікелей осы мселеге атысы бар адамдар жмыс істейді. Жеке гімелесу кезінде йым ызметкерлерін з эмоцияларымен кштемеіздер, олар да адам баласы жне оларда да мір иыншылытары басынан асады. Жадайды, андай кмек ажет екенін аны сипаттап берііз. Раымшыл болыыз. Раымшылыты немі есесі айтады. ызаныш ызаншаты арбайды жне оршаандардан итермелейді. рметті ата-аналар, естеріізде болсын!

Дамуында бзылуы бар бала туылан отбасыны е негізгі міндеті отбасы ішілік жне сырты леуметтік байаныс мен атынасын сатау болып табылады. Ммкін, отбасы ішілік араатынасты туысандары мендостарыны кмегімен айта руа тура келеді. Алашы жылдардаы крделі мселелерді келісуде жее алан отбасы, жаа дегейге шыады жне здеріні негізгі міндеті – баланы з бетінше мір сруге дайындауда нтижелі шешуге абілетті болады. Осындай отбасындаы бала табысты дамиды, толы нды мірмен мір среді, атынас шебері ке, зіні жетістікерімен жаындары мен туыстарын уантады. Мндай баланы болашаы бар екеніне жне мірде з орнын таба алатындыына сенімдіміз.

Таырыбы: «Бала міріндегі ойыншыты орыны»

Баланы оршаан орта туралы ойын анытайтын дайын ойыншытар, ойыныны мазмнын ртрлендіреді жне оны ойлау мен сйлеу абілетін дамытуа кмектеседі. Баланы аыл-ой рекетін дамыту шін арнайы жасалан ерекше категориялы ойыншытар бар. Олармен ойнауда, ол ажыратуа, салыстыруа, тсін, формаларын, затты клемін крсетуге йренеді, заттар саны мен сапасы туралы ым алыптастырады.

Осы сияты ойыншытар брын жасалан болатын. рпатан рпаа берілген жне жетілдірілген халы ойыншытары: шарлары мен жмырталары бар айытар, ртрлі са ойышыта, кейінірек – матрешкалар, конус трізді трлі тсті шеберлі бар мнара – «пирамидалар», бирюлькалар. Осыларды барлыы дидактикалы ойыншытар, яни оытушы.

Бала дидактикалы ойыншытармен ойнай отырып, белгілі бір іскерлікке ие болады, жаа рекеттерге йренеді. Дидактикалы ойыншытар алаш рет балаа бір жаста сатып переді. Сылдырма оны сабынан стауа, сылдырлатуа, анытап арауа жне т.б. йретеді.

Халы дидактикалы ойыншытарды балалар алашында ересектермен бірге, кейінірек з бетінше ойнай бастайды, йткені оларды лкен блігі зіндік баылау ммкіндігін пайдаланады. Матрешкаларды бір-біріне кигізе, салыстыра, аттап сала, мнара-пирамидасыны отамасына саинаны кигізе отырып, балалар бірден атені креді немесе ойыншытарды конструкцияларыны арасында ате жібере алмайды. Матрешканы дрыс жинамай крейік, біра йте алмаймыз, тек кішкентайларын лкендерге саламыз, барлы фигураларды біреуге жйелі трде салуа болады. Бала бірнеше ойын-тжірибелерден кейін бны тсінеді. Бір уаытта ол кзбен блшектерді лшеп анытай алады, андай ойыншытарды жартысын бірге осуа болатынын йренеді. Кіші мнарамен ойнау кезіндегі рекет иындайды, мнда біркелкі саиналар жо, рбіреуі бір-бірінен сл ана лкен. Егер ателесіп, саинаны дрыс кигізбесе, ол бірден крініп трады. Салыстыру – лкен немесе кіші сондай блшек, аншалыты кіші – ызыты ойын іс-рекетінде теді.

Дидактикалы ойыншытар баланы асында ересектер болан кезде анарлым пайда келеді. Ол тсті атауын, «лкен-кіші» ымын анытауы, міндет оя, балаа жаа апарат бере алуы керек.

Бл жерде дидактикалы ойыншытарды рбіреуімен алай ойнау керектігін толы айтуды керек емес, оны ажеті жо, себебі арнайы дебиеттер саны жеткілікті. Дидактикалы ойыншытар, егер балаа ересектер кмектескен жадайда сыныс, білімін, бала сйлеуін байытады. Дидактикалы ойындарда баланы жас ерекшелігін есепке ала отырып, біртінділікті, оытуды жйелілігін сатау те маызды.

3-4 жасар баламен ойнауда ересектер оны алдына бір-бірінен кіші матрешкаларды орын-орнына ояды. Е лкен матрешкада ызыл орамал, одан кішісінде – кк. Міне одан кіші матрешкада жасыл орамал, ал е кішісінде - сары. Ересек орамалдар тсін айтады, ал бала оны аталайды. Бала тсті мегергенін ересек кргеннен кейін, оан былай дейді: «Кзіді жм». Бала кзін жмады, осы кезде ересек матрешканы біреуін тыады. «арашы, біз йытап жатанда бір матрешка ашып кетіпті. Сені есіде ме айсысы екені? Онда андай тсті орамал болды?» Бала зейіні мен есте сатау абілетін кштейді, егер дрыс жауап берсе, есіне тскеніне уанады. Келесі жолы балаа матрешеканы бойы андай болатын, киімдері андай тсті болды, тіпті ол ай жерде транын есте сатау міндетін оюа болады. Бл ойын ызыты, осы дерісте бала кптеген ажетті сапаларды дамытады: зейінін, ырыты есте сатау, аыл-ойын кштеу абілетін.

Орта жне ересек жастаы мектепке дейінгі балалар здеріне немесе достарына осы сияты міндеттер оюына болады. Олар, мысалы, мнараны ай саинасы алынан, саны, тсі бойынша андай болды, ай жерде жатты сиятыларды табады.

Бір ойыншы ртрлі жастаы балалара ызмет етеді, тек тапсырмалары ана ртрлі болады, балаларды алан білімдері, дады жне іскерліктері клемі біртіндеп кеейе тседі.

Дидактикалы міндет кбінесе стел сті ойынында ойылуы ммкін. Лото, домино, жп суреттер, «квартеттер» ойындары балаа санап йренуге, заттарды арапайым классификацияларын деуге, заттарды тепе-тедігі жне састыы жне т.б. арылы салыстыруа кмектеседі.

стел ойындарыны ережелерінде ай жастаы балалара осы ойынды ойнауа болатыны жазылан. рине, ересектер балалара ойын ережесімен таныстыру керек, олармен бірге ойнауа міндетті. Сосын балалар здері ойнайды.

Балаларды зеріктіріп жіберген ойынды, айтадан ызыты етіп жасауа болады. детте ойындарды бірнеше нсасы болады. Асыып, бірден балаа барлы нсасын крсету керек емес.

рбір ойын баланы оыту мен трбиелеуде ересекке кмекші бола алады. Ересек ойынны ережесімен танысаннан кейін, барлы нсасын баласыз зі ойнап крген жн, себеі оларды рбіреуі неліктен маызды жне ызыты екенін тсіну шін, содан кейін барып оны балаа крсетуге болады.

стел ойындарыны кбін балалар немі ойнаылары келіп трады, олар оны тесіктеріне дейін «сртіп тастайды», ал кейбіреулері шін ызысыз, немрайлы арайды. Бл ойынды балалар ересектерсіз жалыз ойнауа иын. Олармен бірге ересектер отыра салысымен, зеріктіріп жіберетін ойын бірден ызыты болып кетеді.

Мысалы, лотода болады. Бл ойын жиі араусыз алып жатады, себебі балаа карточкаларды дрыс ойанын тексеру иын. Біра ересектер келеді, бала дрыс рекет еткенін біледі.

Ересектер оларды ол шін матайды, лото карточкаларындаы бейнеленген заттар туралы айтады, тап осы кішкентай карточка неге тек осы лкен карточкаа жататынын тсіндіріп береді.

Лотоны балалар жиі араусыз алдырандытан кейде ересектер де осы ажетті ойынды алылары келмейді. Ал бл лото тек заттар классификациясын ана мегеруге кмектесіп оймай, сонымен оса бір категориялы заттарды арасындаы байланысты тсінуге, иын дыбыстарды айтуа йренуге, аылшын тілін зерттеуге жаын келуге кмектеседі. Сондай-а лото ойыны зейінді, ойын шоырландыруды, жылдам бадарлануды талап етеді.

стел сті ойындары кбінесе жеіс немесе жеілісті болжайды. ш-трт жаса дейінгі кішкентай балаларды жеіс ызытырмайды, олар шін барлы мазмны ойын дерісі, рекеті болады. Олар жп суреттерді тапанына, ажетті лото карточкасын немесе домино тпіні тадаанына уанады. Ересектер ойыншыларды біреуі жеді дегенде, детте балалар былай дейді: «Менде жедім. Мен де уыршаты ойдым».

Ересек балалар жеуге тырысады, бірнеше рет атарынан жеіліп алса, ренжіп алады, ыза, марлана ойнай бастайды, тіпті алдауы да ммкін.

Балалармен ойнайтын ересектер бала неде ателесетінін байауы керек: марлы кезінде ол зейінді болмай кетеді, онда ойын арынын аырындату керек, ережені тртібін тсінуде оан кмектесу, оны жеілу себебін крсету шін осымша, тіпті оны екі рет бірге ойнау.

Егер жеіс балаа байланысты болмаса, оны тапырлыы, зейіні, мысалы, фишкамен ойын кезінде тскен пай саны кездейсо болса, оны балаа тсіндіру ажет, оан міндетті трде жеетінін айту керек.

стел ойыныны таырыбы шамадан тыс ртрлі. Ебек, нер, саяхат, спорт, бала мірі – барлыы оларда бейне табады. растырылан ойын принциптері де ртрлі.

Лото типті ойыны кезінде ірі таырыпты карталар жне оларды рбіреуінде бейнемен сйкес зат карточкасы болады.

Балалар доминосы а ортасынан сызыпен блінген 28 тпіден трады, екі жаында да таныс заттар (ойыншытар, жемістер, ыдыстар, глдер, жануарлар жне т.б.) бейнесі берілген жне де рбір зат баса зат жппен немесе зінше жалыз берілген.

Кптеген стел ойындары осы принциптер бойынша рылады: картон аазды ала торкздерге блінеді немесе онымен санды белгілеулермен айналмалы жол жреді. Балалар фишкалар жне сандары бар кубиктер кмегімен ойнайды немесе белгілі сандар нкте шекаралары, олар ай торкзде, андай кесінді жолында фишка ілгері жылжуын крсетеді. детте алада бейне болады, ол фишканы ілгері жылжуыны тездету немесе баяулату, дп сол торкзге немесе жолындаы сана тигізген ажеттілігін анытауа ммкіндік береді. Мндай фишканы жылжу тсілі «тізбек» атауына ие. Лото ойыны типі пайдалы, бірінші жаынан, балаларды мірді ртрлі жатарымен, адамдарды трлі іс-рекеттерімен таныстырады, ал екінші жаынан – ойнай отырып, балалар сандарды тез оуа, ажетті торкз сандарын санауа, лаан сандар пай санына осуа йренеді.

Мндай ойындар, жпты суреттер жне «квартеттер» сияты ызыты. Жпты суреттер ртрлі болуы ммкін. Е кішкентай балалар, екі жастан бастап, осы карточкалар ішінен екі бірдей карточканы тадайды. Басында бл бір-бірінен бірден ерекшеленетін мынадай заттарды жпты бейнелері болуы ммкін: саыраула, доп, уырша, алма, мысы жне т.б. Бір-бірінен бір белгісімен ерекшеленетін заттарды жбын табу иыныра, мысалы, тсімен, біраз формасы, ракурстары згерген жне т.б. трт-бес жастан балалар суреттегі жпты тадай алады, олардаы бейнелер бірдей кйлекті, бірдей бойлы ртрлі олдарын ктерген ыздар.

«Квартет» ойын типі классификацияа жатады. Оны рбір трт карточкалары бір таырыппен байланысты. Мндай таырыптар алауынша сонша болуы ммкін. Мысалы, «Клік» таырыбы: ойында трт карточкада су клігіне, трт-трттен уе, тас тселген жола, теміржола жне т.б. жатады. Дл осылай «Аспаптар» таырыбы кеейтіледі: (рленетіндер, ішектілер, екпінділер), немесе «Глдер»: (егістік, дала, орман, баша) жне т.б. Ойынны масаты – карточкалармен алмаса отырып, бір категориялы, яни «квартетті» трт данасын тадау.

«Кімге не ажет», «Не жетіспейді» сияты ызыты ойын-жмбатарда балалар карточкаларды тадап, секіріп тран ызда секіртпек, іс тігіп отыран тігіншіге – іс машинасы, суретшіге – жаыш жне т.б. жетпей транын табуы керек.

стел ойыныны ішінде балаларда блшектелген суреттер ызыушылыты тудырады. Трт жаса дейінгі бала шін кубиктерге немесе тпіге жабысан, бір затты білдіретін, екі-трт блікке блінген суреттер. Бес жасар балалар алты блікке блшектелген суреттерді орындайды, ал алты жне одан жоары жастаы балалар сюжеттер бейнеленген, 12 жне 20 блікке блінген суреттерді тадай алады. Осы ойынны барлыы бала шін пайдалы, жалпыны жне ртрліні табады, бтіннен блікті анытайды, бліктерді бтінге біріктіреді, жаа ымдармен танысады: «блік», «жиаз», «музыкалы аспаптар» жне т.б. ойын кезінде балада зейіні, жылдамды реакциясы, тапырлыы дамиды, жаа білім алады. Сонымен атар, алайда осындай ойындар бірнеше адамдарды атысанын талап етеді, балалар біріккен ойындара йренеді, белгілі бір ережелерді сатауа йренеді, жым еркіне баынады.

Алты-жеті жасар балалара арналан тактильды сипаттаы кптеген ойындар бар, оларды барлыы баланы тапырлыына, оны арсыласыны жрісін кні брын білу іскерлігі, жеілу ммкіндіктерін алдын ала ескерту, арсыласына зор шыын алып келу шін з рекетін ойластыруына байланысты. Осы ртрлі шахматты-шашкалар типтес ойындар белгілі бір ережелерге баынатын фигуралар жрісі.

Мндай ойындар біртіндеп балаларды шахмат ойынына келеді, олар тек мектеп жасында ана ызыа бастайды, біра ересек мектеп жасына дейінгі балалар арасында «шахматшылар» аз емес.

Аылды ойыншытара да жне ртрлі бас атырмалара да солай арау керек. ш жасар балалар шін бас атырмалар текше трізді, шекаралары трт брандалы кесік тесіктер жне біреуі кесіксіз болады. Бір шекарасында тесігі жо – онда текше трады. Бала алдымен тегіс отама шін тесікті, сосын брандалыа табуы керек. Егер отама дрыс ойылмаан болса, брандыны біреуіне орын болмай алады жне балаа айтадан «басынан бзуа» тура келеді, ай жерде ате жібергенін іздеп тапана дейін. Бес-алты жасар балалар шін бас атырмалар-кішкентай машиналар, бліктерге блінетін шыарылады. Оларды ата белгілі бір тртіппен жинау жне жргізуші фигурасы трінде ерекше кілтпен «бекітіп тастау» керек. Алты-жеті жасар балалар шін трлі лабиринт-ойындары бар, онда шарикті ортасына ткізу жне оны айтадан алып шыу ажет. Бас атырмаларды басым блігі мектеп жасындаы балалара арналады.

Ата-аналар стел ойынын сатып алуда, берілген нсауындаы жас ерекшілігін ескермей, баласыны жасынан лкендерге арналанды ескермейтін жадайларда болады. «Бойа» деп аталатын ойындарды сатып алады. Нтижесінде бала ойына андай да бір иын жне ызысыз трінде арайды.

ш жаса дейінгі балалара блшектелген суретті кубиктерді, сондай-а кіші мектеп жасына дейінгілерге кп блшектерге блінген кесілген суреттерді алуды ажеті жо, себебі олардан сурет растыру, кубиктерден жне тпілерден рылыс материалын айналдыра алмайды. Сосын осы ажетті ойына баланы атынасын згерту иын болады.

Дидактикалы сипаттаы стел ойындарыны педагогикалы міндеті – тексеру, анытау, баланы білімін кеейту, оларда есте сатауды, зейінді, тапырлыты дамыту.

Дидактикалы ойындар міндетті трде балаларды ойыншытар «шаруашылыында» болуы тиіс.

 

Таырыбы: «Ерекше балалары бар ата-аналарыны кейбір мселелері»

Отбасында «стандартты емес» баланы трбиелеу мселесі ата-аналар шін кардиналды болып табылады. Бл е басты сра, оан барлы ата-аналар жауап алысы келеді. Біра бл сраа жауап беру оай емес жне мамандара да. Шындыында, арапайым жауап болмайды, оны барлыы наты жадайа байланысты.

Мндай баланы трбиелеуді жалпы принципі – бл ммкіндігінше оан кдімгі бала ретінде арау. Отбасында скен бала мен арнайы мекемеде трбиеленген бала атты ерекшеленеді, тіпті бзылулары сас болса да. Ауыр бзылулары бар балалары бар кейбір ата-аналар барлы жерде здерімен бірге алып жре алады, мысалы, достарына онаа, кафеде таматануа, жне бл балаларды мінез-лы леуметтік алыпты болады. Осы кезде оамнан ошауланан осы секілді балаларды мінез-лы жне осы жадайда леуметтік тжірибесі жотара алыпты емес болады. Кейін ересек боланда осы балалар здерін адекватты емес стауын жаластырады. Белгілі аылшын алымы Бриан Кирман мынадай мысал келтіреді: мекемеде трып жатан аыл-ойы артта алан ересек йел зіні амалы-салмалы жаын матанып, бріне крсетеді. лбетте, балалы мінез крсетуді басым блігі интеллектуалды жетіспеушілікпен байланысты. Егер ол отбасымен бірге транда жне бтен адамдармен сйлесе алу тжірибесі болан жадайда зін басаша стайтын еді, бл ылыы басаларды ызытырмайтынын тсінетін еді. Таы бір мысал леуметтік бейімделуі стсіз болан, мекемеде трбиеленген жас адам. Кейін дкенге жмыса тран ол, детінше барлыынан сатып алушылардан шылым срауын жаластыран. з міндетін жасы атара алса да, лбетте кейін ол жмыстан шыарылды. Егер оны баса мірлік тжірибесі болан жадайда мінез-лы баса болар еді.