Ата-аналара арналан кеестер 2 страница

ртрлі иыншылытар отбасыны мірлік цикліні ртрлі кезеінде жне баланы жас ерекшелік даму кезедерінде ата-аналарды орайды.

Егер отбасында «ерекше» баладан баса кдімгі балалар болса, оларды даму арынын салыстырып, хронологиялы жасты не екенін тсіне алады, яни балаларыны дамуына сйкес жас. Осы таырыпта ата-аналармен сйлескен маызды. Бл олара ерекше баласына басаша арауа жне оны жетістіктерін баса балаларымен салыстыруды оюа кмектеседі. «Ерекше» бала ерекше дамиды.

Ата-аналар тек белсенді болып оймай, сонымен оса шыншыл болуы керек.

Бір жаынан, ерекше баладан оуа байланысты кп нрсені талап етуді ажеті жо, екінші жаынан баладан ештеені ктпеуге болмайды, сіресе оны мінез-лына байланысты талаптарды тмендету.

Ата-аналар ателіктеріні бірі баладан оан тсініксіз, осы кезеде білім беру, мысалы оу адекватты емес кту болып табылады. Мндай жадай рейге, баланы млдем оыысы келмеуге келеді.

Е жаман ателік гиперпротекция жне балаа зін алай болса солай ойына келгенін істеуге ммкіндік беру, егер бл ылыы жаындары мен бгде адамдар шін тзгіссіз болса да, рсат беру болып табылады.

Дамуы ерекше балалары бар боланына тзе алмайтындар ата-аналар болады, олара шамадан тыс талаптар ояды, табии ажеттіліктерден оларды елемейді, тіпті психикалы жне физикалы зорлыа туекел етеді. детте осыны негізінде бала шамадан тыс мінез-лы крсетеді.

Кейбір жадайда бала ашу шаырады, сіресе оамды жерлерде (жерге латырады жне кгергенге дейін шыырады) олдана бастайды. Бл анасын толы састырады. Ол тез жол береді де жне балаа барлы талап еткенін переді, онымен оны дрыс емес ылытарын ныайта тседі. Осындай кезде «ерекше» балаа талап кдімгі балаа ойылатын талап секілді болуы керек. Ол жоары талап ойаннан жйкесі тозан немесе оны жол бергіштігінен болуы ммкін. Сондай-а емдеу шаралары педагогикалы зара рекетпен штасуы керек.

Ммкіндігі шектеулі кішкентай балалары бар ата-аналар моральды жне материалды олдауа бден мтаж.

Олар натан жне кіл блетін, онымен мселесін талылауа болатын адама мтаж. рине олар зіні учаскелік дрігерге баруларына болады, оан оларды мселесі не ызы немесе млде ызытырмауы да ммкін.

азіргі тада мселені барлы аспектісі бойынша кмек крсететін мекемелер аз. р жаста ртрлі сратар туындайды. Кейде ата-аналар балаа зауысыз кмек крсетеді, себебі олар баса балалар сияты болмаандытан жаман емдейді деп ойлайды. Мысалы, Дауна синдромы кезінде жиі жрек аауы кездеседі, баса балаларда осы ауру трін жемісті операция жасауда. Дауна синдромы бар баланы ата-анасымен біреу осы мселені талылауы жне операцияны ктере алатын барлы балалара жасалатынын тсіндіруі керек. Тжірибелер крсеткендей, ата-аналара жиі аау табиаты, оны ммкін себептері, баса мселелер аспектілері туралы апарат алу жеіл, мысалы, мінез-лыны бзылу себептері, озуыны жоарлауы, негатив, агрессивтілік жне басалар секілділер.

азір туекел топ балаларын жне ерте кмек крсету айындау шін жоары квалификациялы мамандар дайындау шін кп кш-жігер жасалуда. Алайда бізді елімізде бл жмыс тек басталуда, барлы мтаж болатындарды амту жне клемді жмыстарды орындау шін сондай-а мамандардар жеткіліксіз.

Ата-аналар кп жадайлар жасауда жне зара кмекті белгілі бір жетістікке жеттуде. ртрлі мекемелерде арнайы топтар, дамуында ртрлі формада бзылулары бар балаларды ата-аналар ассоциациялары йымдастырылады: Даунамен ауыратын балаларды ата-аналары, Ушер синдромы жне т.б. Алайда мндай ыса уаыта келетін мекемелер аз, мнда осы сияты балалар кндізгі уаыттарда абылданады. Мндай мекемелер тмен дегейлі отбасылары шін альтернативті кндізгі блімдер секілділерді маызы зор.

Таырыбы: «Кередік жне арым-атынас»

Ондай болуы ммкін емес. Бл дрігерді балада естуіне байланысты андай да бір мселе бар екены туралы болжамына кез келген ананы бірінші реакциясы. алайша сіз балаа сйлегенде бір нрсені дрыс еместігін байамадыыз. Неліктен ол з есіміне сер бермейді? Таным емес атты дауыстар естігенде неге рейленбейді? Неге есікті оырауына кіл аудармайды?

Тексеру иын? – Тексерііздер. Уаытыызды боса ткізіп алмаыздар. Кнделікті й трмысты заттарды, баланы ойыншытарын алып, рекет етііз.

Тексеру шін млде арапайым лайы заттар ажет: мескей; асы, металдан жне ааштан жасалан; кофеге берілетін аылтыр банка, тиына толы; рзеке, ртрлі дыбыстар шыаратын ойыншытар. Шулаыздар жне тарсылдатыыздар, сосын байаыздар. Егер реакциялар аны немесе млде болмаса, онда са болыыздар. Бл тексеру жеткіліксіз, сол арылы диагноз оюа болмайды, біра баланы есту жадайы туралы біршама млімет алуа болады.

Мен ата-аналардан жиі естимін: мені балам музыканы тамаша естиді, ол музыкалы орталыты осса олдарымен имылдатады, ал сіз оны есту нашар деп йарасыз. Мны алай болуы ммкін?

рине, ол музыка естиді. Біра сіз сияты тыдамайды. Музыкалы орталы колонкасы жеткілікті кшті вибрация жасайды, ол тек естіп ана тйсінбейді, сонымен денесімен абылдайды, сондытан мндай тексеру жеткіліксіз. лаы естимейтін бала естиді немесе естимейді.

Есту абілетін тексеруді бірінші кезенен кейін екіншісі болуы керек, тіпті егер сіз затты дыбысына реакциясын крсеізде: сізді балаыз дыбысты шыуы кезінде басын бруы немесе иыын иа еткізуі, оны шыан жерін кзімен іздеу. Екінші кезеде ерекше техникалы рал-жабдыты талап етпейді. Кофены банкасын манка жармамен, крішпен, антпен, ммен, са тастармен толтырыыз, газет жне фольга алыыз. зініді асыл азынаызды зейінді адаалаыздар, таы да бір рет адаалаыздар. Егер мінез-лы ешандай згермесе, не ешбір дыбыстара ызыпаса, онда дереу мамана барыыз.

зіізді барлы зерттеуіізді жргізе отырып, е бастысын мытпааныыз жн: бала лі кішкентай, оан тапсырманы маызды екенін тсіну иын, одан шамадан тыс кп нрсені талап етпеіз. Тексеру бала йысы келмеген, арны ашпаан жне арым-атынас жасауа дайын тран кезде ткізілуі керек. Аса отайлы уаыт таы астан 2-3 сааттан кейін.

Егер не дегенмен, дыбыса реакциясы аны емес немесе бала мен затты дыбысы арасындаы ашытыа байланысты болса, онда сізге сурдолог маманынан арнайы аудиологиялы тексерілуден туііз керек. азір естуі нашар балаларды тексерумен айналысатын ртрлі диагностикалы орталытара тадау жасау жеткілікті.

Маман «кередік» диагнозын ояды. Мны абылдау те иын, біра адылдау керек. Естен тану жадайы тез теді. Біра, дегенмен зіізді жне балаызды аялаыз. айыыза кінлілерді іздемеіз – бл бос урешілік жне кмектеспейді. Бдан былай міріізді згергеніне мойын сныыз, оан жаа аморлы крсету кіреді, біра баса да уаныштар болады. Кередікті себептері:

- кейбір дрі-дрмектерді анасы аяы ауыр кезінде ішеді, мысалы, кортикостероидтар;

- бала алаш бірінші тыныс аланда, туа біткен жараат;

- омыртасыны сызыты блігіні жараат алуы;

- эпидемиялы менингит – бала жиі баса да физикалы жне аыл-ой жетіспеушілік, мінез-лында ауытулары болады;

- таматануды бзылуы – анасыны тамаында йодты жетіспеушілігінен;

- латы инфекциялы ауруы – ірі тріндегі инфекциялар;

- кейбір дрі-дрмектер – бал абылдаан кезде (стрептомицин секілді);

- жиі –жне те атты шуылдатар.

Кптеген себептер лі белгісіз.

Балаыз мірден шеттетілген жо, жай ана зіні сыратын жеуге кмек ажет. Бл – асірет. Сіз ол рбыларынан кейін сйлеуге, тыдауа йренетінін тыдамай сізден баса баытты адам болмауы керек, ол шін ол интеллектуалды дамуы артта алмауа жадай жасаыз. Ол да лемдегі еститін адамдар. кінішке орай, осыны тсіну жай келеді, сондытан бірден баламен айналысыыз.

арым-атынас - бл бізге айтыланды – есту мен сз балалара оршаан ортаны тану шін ажет екенін тсінуде зара бір-бірімен байланысты процесс. Есту абілетін жоалтумен зардап шеккен балалар шін лкен мселе – бл адамдармен арым-атынас жасауа йрену, бала сздерді аны естімейді жне сйлеу алмайды, одан нені алайтынын да тсіну иын. Олар біртіндеп баса адамдармен арым-атынас ылымын игереді, здерін жалыз, тастанды сезінеді, оларда «мінез-лында ауытулар» дамиды. Сондытан оны толы дамуы шін ерте жасынан бастап дрыс арым-атынас жасауа йренуі керек. лаы естімейтін балаа не ажет?

лаы естімейтін барлы балалар арым-атынас дадысын игеруге мейрімді кмек жне тсінушілікті ажет етеді. Біра ртрлі балалара кмекті трлері ажет:

- егер бала жиі кередікпен азап шегуде, аны естуге кмектесуге болады, ауызша сйлеуді жасы тсіну, сйлеуге йрету;

- млде естімейтін бала детте естуге кмектесу ммкін емес, ал егер сйлей бастааннан бастап лаы естімей алса, ауыза арап «оуды» йренеді, шамамен тсінікті сйлейді;

- егер бала туаннан кере жне ешашан ауызша сздерді млде естімеген болса, ол ауыза арап оуды мегеруі жне сздерді те аырын иналып тсінеді. Мнда баланы мимикамен йреткен жасы: дене имылдары, жесттермен, сондай-а аузына арап оу, саусаты азбука, суреттер жинаы олдану болады.

Бала трлі дыбыстарды мейлі ндірсін – саан мен табаларды тарсылдату, барабанды ру, оырау шырылдау. арадаршы, ол алай имылдайды, билейді жне т.б. Оан ле айтыдар, ртрлі дене бліктер, заттарды атаыздар, ол оларды крсетсін немесе оны саусатарына дейін тигізсін.

Кеестер:

- бала сізді олдарыызды, бетіізді, еріндеріізді круі ажет. Баламен гімелесуде оан бетіізбен араыз жне ол сізді баылап отыранына кз жеткізгенііз жн;

- тіпті егер ол сізді тсінбесе де, баламен кп гімелесііз;

- олдарыызбен, бет лпетіізбен, ауызбен сйлесііз, бала сізді баылауы тырысыыз;

- аны жне атты сйлесііз, біра айаламаыз, ауызыыз жне ерніізбен имылдарын арты жасап жібермеіз;

- алдымен «оны не алайтынын» айту шін белгілермен тсіндіруді йренуі ажет;

- немі бір нрсені бірнеше рет айталаыз;

- балада бір нрсе жасы боланда оан іліізді толатынын крсетуді мытпаыз;

- балаа айта алатын кез келген дыбыстарды айтуда ктермелеіз, бл дауыс байланысын ныайтады жне ммкін сйлеуге дайындайды;

- бала зіні тінішін, тілегін сздермен, дауыс реакцияларымен айтуына жеткізііз;

- ойыншытар, суреттер, дене бліктері мен баса да ртрлі жадайдаы пайдаланатын сздерді білдіретін заттар бейнеленген суреттер кп болуы ажет;

- ойындара баса да балаларды ызытыруа ажет, ол балаа кзді, латы, денені барысына жіберуге жне бір-бірін кшіруге кмектеседі;

- сізді балаызды рбылары кнделікті олданатын сздер тізімін рыыз: бер, и, жо, рахмет, сау бол, салем, не, дене блігі, киім, тама, жануарлар, жуу, жгіру, секіру, ол, сен, мен, ана, ке жне басалар.

Ересекті балалармен жекелей арым-атынасы немі баланы психикалы дамуы шін міндетті шарт болып табылады. Крмеген жне ол туралы білімі жо кейбір ойыншытар трі баланы элементарлы рекетті маызды емес клеміне итермелейді, мысалы – шарды домалату, саусаына жзікті киюі, ораптан затты суырып алу немесе салу жне т.б. Кптеген серлер тсініксіз алады, ол туралы анасы немесе трбиешілер айтпаана дейін белгісіз болып алады.

 

Таырыбы: «Ерте жастаы баланы траты (салматы) мінез-лыны бзылу себептері»

Ерте жастаы баланы трбиелеуде е басты міндетті бірі тыныш, траты (салматы) мінез-лыты амтамасыз ету болып табылады. олайлы жадайда ерте жастаы баланы трбиелеуде сергек белсенді жадайда болады. Олар те эмоционалды, еті тірі, трбие рекеті серіне жеіл беріледі, яни салматы жадайда болады. Біра жмыс тжірибелері крсеткендей, бала бл жадайдан тез алып шыуа болады. Бірдей былыс бір балада р уаытта ртрлі реакциялар тудырады. Мысалы, детте тыныш, тбеті бар бала кейде таматан бас тартады, тіпті арны аш кезінде де немесе анасы еркелеткенде клімсіреуді орнына оан теріс арайды. Тура содай жне сондай тітіркенуге мінез-лыны реакцияларыны згеруі лкен жарты шарды абыыны озыштыына жне жйке жйесіні тменгі жаында жатан бліктеріне байланысты.

Бас миыны дрыс жмыс істеу шін лкен жарты шарды абыы жне жйке жйесіні абы асты бліктері йлесімді озышты жадайында болуы тиіс. йлесімді озышты жадайы жасы физикалы жне нервтік-психикалы дамуына кметесетін баланы бас миыны абытары дрыс жмыс істеу шін негізгі крсеткіштер болып табылады.

Оларды органикалы ажеттіліктері толы анааттандыру жеткіліксіз – бл тскі тамаа біраз кешігу, з уаытында жатызбау, ерте ояну, оршаан ауаны жеткіліксіз тазалыы, ыайсыз киімдер, тмау, біра баздану – осыларды барлыы озыштыыны жоарлауына, тітіркенгіштігіне ызмет етуіне сылтау болуы ммкін.

Дрыс емес жаынды – отбасында, балаа ке, шеше, жесі жаынан немі жаынды бірлестігі жо. Трбиеге бірнеше трбиешілер балаа тепе-тесіз арым-атынаспен атысуда абылданады. Баланы трбиелеуде ата-ана мен педагог арасындаы сратара толы келісімділікті жотыынан. Бала тез жауап бере алмайды, сіресе з реакциясын тез тежей ете алмайды – мысалы трбиеші баладан «азір ойнааныды ойып, тез киін» талап етеді. Тез орындай алмаан со зі шыл баланы рекетін тотатып – крделі ателік жібереді. Немесе «азір серуендеуге шаамыз», «мен саан ат сатып перемін» деп ештене тсіндірмей, анасы з ойын згертеді. Осындай дрыс емес тсілдер – ырсытыа, негативтілікке, ыырлыа келеді.

Психиканы кштеу шаршаы сияты сезім сезіледі – бл организмні ораныс реакциясы жне жадайлар туындауына байланысты:

а) баланы физикалы жадайынан – физикалы лсіз немесе жеіл озышты;

б) іс-рекет сипатынан, сабаа бірнеше анализаторлар атысса (кру, есту, имыл-озалыс), онда ол заа созылады, мысалы, музыка сабаы шаршау тудырмай 25 минута дейін созылуы ммкін, ал сурет салу – 5-7 минут;

в) сабаты тыыздыы – жекелей саба топпен жргізуге араанда ысаша, йткені топпен саба ткізуде кп емес, біра педагог баса баламен жмыс істегенде зіліс болады;

г) сабаа эмоционалды атынастан – егер наса, ызыушылы тудырады, балалар за уаыт айналыса алады;

д) рекетті орындауда жетістігінен – егер бала нтижеге жетпесе, онда тез шаршап алады;

е) сырты жадайдан (ауа, жары, дыбыс ортасы). апыры, шуылдаан, жаман жары тскен блмеде тез шаршап кетесі. Дрігерлер, педагогтар, трбиешілер, ата-аналар ерте жастаы баланы мінез-лыны салматылыыны бзылуыны андай негізгі себептерін білуі тиіс.

Таырыбы: «Егер ашуша бала болса»

«Дені сау бала» тсінігімен атар «ашуша бала» тсінігі болады. Арты имылдайтын балалар – «басарыла алмайтын», агрессивті, сондай-а – босасу, жайбасар, ыыр, жылауы, ырсы болуы ммкін. Ата-аналар мынаны есте стааны жн, балаларды дрыс трбиелемеуден (жауызды, жылулыты жетіспеуі, махаббаты, еркелету, сенімні болмауы, баланы ызыушылыын тсінбеушілік) осы ерекшеліктер шыуына келеді. Ашушадыты е кп таралан трі невроз немесе жеке тлаа науас атынасы болып табылады. Неврозды белгілері не болып табылады? Мынау ткір немесе созылан психикалы заымдар, бала шін маызды, оны жас ерекшелік психикасыны жетіспеуінен орындай алмайды - психика артынан орындай алмайды. сіресе невроза эмоционалды сезімтал, серленгіш балалар душар болады. Мектеп жасына дейінгі балаларды кбінде орыныш неврозы пайда болады. Бл жануарлардан, ертегі кейіпкерлерінен, араыдан рейлену, жалыздытан, ата-аналарынан айырылудан ору. Ересектеу балаларда бл ауыр аурудан, лімнен, жабы имараттан, биіктен рейлену. за мерзімді психикалы заымдар: шешімі жо конфликтілер, ата-аналарымен рсысы, ішімдік, отбасында ата-анасыны біреуі кетіп алуы, мектепте оуыны иындауы, ересектер тарапынан тым талап етушілік, рбылары арасында бейімделуіні бзылуы, неврозды кштену рекеттері дамуы шін алы шарттар болып табылады. Бл ртрлі кірпік ау формасында тарту, мадайын немесе мрнын «тыржиту», «ыырсуы», жтелу, иыымен иадату. Бл рекеттер ораныс сипаттар, баланы психикасында сезім мен тілектер бір-біріне сыймайтынын айтады. Истериялы неврозды себептері алаан жне шынайы ол жетерлік (намысына ысым жасау, отбасында, жымда з орнына кілі толмауы) арасындаы арама-айшылы болып табылады. Истериялы реакциялар зінше ол шін «иын» жадайлардан жеке тланы орау: олар буын стамасы, бас ауруы, іш, жрек ауруы, сы, жтынуыны, сйлеуіні бзылуы болып табылады. Кез келген невроз формасы ттыу, энурез (кндіз немесе тнде кіші дретін стай алмау), патологиялы деттер (тырнаын тістелеу, саусаын сору, шашын жлу) трінде функционалды бзылулар орын алады.

Ата-аналар мынаны білген жн, невроз еш жадайда андай да бір мінезінде бзылулары бар балалар сйенетін улы амалы емес, керісінше арапайым «зін-зі стап» ерік кшімен тылуа болмайтын ауру. Тез арада дрігерге кріну керек.

Сау бала, дені сау балалар! андай ана бл туралы армандамайды дейсі? кінішке орай, баласыны сыраты кесірінен баыттан айырылан лі отбасылар бар. Бл да тсінікті: физикалы, жылдар те баланы адамгершілік айысы оны ата-аналары шін де айы болады. сіресе имыл-озалысты бзылулары бар балаларды тадыры айылы, себебі балалар церебральды параличке байланысты болуы. Олар мірге толы баалы емес келеді, егер оларды з уаытнда емдемесе, мір бойы мгедек болып алады. Олар жаындары жне туыстары, оам шін масыл болып табылады.

Осы аталан аурумен ауыратын балалар оршаандарды кзіне бірден тседі. Олар млде здері жре жне здеріне ызмет ете алмайды, немесе ртрлі бейімдегіштер кмегімен жасайды. Кейде мндай балаларды ата-аналары сауыып кету мітін жоалтандар, оларды елеуден алады, олар туралы айтуды, кейде тіпті оршаан ортадан жасырады. Міне сондытан церебральды параличпен ауыратын балаларды емдеу жне алдын алу ккейкесті мселелерді бірі болып табылады.

 

Таырыбы: «Экология жне біз»

ХХІ асырды басында лем халытары адам назарын толандыратын сратарын шешуде. Е басты мселені бірі – экологиялы. Егер ересек адам табиаттан туелді екенін сезінсе, демек балаа осы ктпеген апат одан бетер батады, ол зін оршаан табиатты жне зін згерту шін басаруа лі йренуде. Осыдан ол ересектерден туелді. Адам бала кезінде андай жадай болмасын оршаан ортаа зейіні жоары болады. Бгінгі кнні масаты – балаларды планетарлы патриотизмге трбиелеу. Бл з млде атты айтылан сз емес. Бл мір сру нормасы, зін сыйлау негізі.

Баланы физикалы белсенділігі – имылдаы ажеттілік, кедергілерді жеу. Бала башада жне йде шыныу процедуралары денсаулыты ныайту – экологиялы трбиедегі е маызды адам.

Психикалы белсенділік – бл оршаан ортаны тануа, зін-зі, басалара атынасын тануа, баытталан іс-рекет. Психикалы белсенділікті барлы трлері баланы жеке тласында алыптасады. Бала оамда мір сретін адам оршаан лем мен онда тратын трындар алдында з ытары мен міндеттері бар екенін тсінуді маызы бар. «Рухани», «жауапкершілік», «адамгершілік» сияты абстрактілі сздер дегеніміз не, олар кнделікті мірде наты крінеді. Мектеп жасына дейінгі балалар мінез-лы лгілеріне те ызыады. Психологтар «импринтинг» - серлену былысы туралы біледі. Ересектер мысалдарымен баланы дрыс мінез-лыа йретеді. 3-4 жасар балада мінез-лы лгілеріні сері жне оршаандармен зара рекетуі жзеге асады.

Сондытан зара арым-атынаста экология болуы керек: сезгіштік, дептілік, аморлы пен назар, сезімге ыпты атынас жне басаны пікіріне, ыпты заттара атынас. Балаа оршаандарды мінез-лы атынасы ртрлі сезім тудырады – уаныш, ткппарлы, кпе жне басалар. з ойын адекватты крсете алу, олар туралы ешкімді ренжітпей айту, з айтанын істеу немесе деппен жол беру – мны барлыы экология сезімі, мінез-лы, зіні жне басаны денсаулыын сатау, мір сапасын жасарту ретінде арастыруа болады.