Саяси тртіп (режим):мні, мазмны, сипаты. Тоталитарлы жне авторитарлы тртіпті негізгі белгілері
Саяси режим - бл концентрациясы немесе тарату лгісіне дрежесін анытайды лтты меншігі билік, оамды есте оны алыптасу жне ызмет крсету шарттары, сондай-а оамды атынастарды билік пайдалану жне тарату бойынша лимиттерді, адам.
Тек оюа саяси режим наты кім анытауа ммкіндік береді елді міршісі аншасы, олар ынтыматасты немесе бсеке, андай жиынтыы олар аыл-ойы мен іс-шаралар билік, ол арылы тсілдері жне дістері адам, анша билеушісі сынуды сене аласыз, ол блігі саяси билік оамны субъектісіні.
Бл анытау Ол саяси режим тек ана пн болып саналады. Маызды асиеттері саяси режим адамны ыты мртебесі сипаттамасы деп аталатын тиіс; мемлекеттік органдарды жне оны рылымында азшылытара жататын атынасы; басару аудандарды орталытандыру дрежесі.
нерлым Атап маынада кімет р трлі режимдер - либералды диктатура, , атты да атыгез, жне басалар. Мемлекеттік режимдері р трлі трысынан , президенттік монархиялы жне республикалы парламенттік трі, ттенше детте жне т.б. мемлекеттік Саяси режимні баалау киюге болады символды маынасы.
Тоталитарлы – ол индустриализация, модернизация дадарысы кезеіндегі оамны «реакциясы» мндай кезеде оам лкен иыншылыа келеді: дстрлік рылымдар бзылады, адамдарда сезімнен айырылу, жалызды пайда болады.
стемдік жргізетін – идеологияа соны саяси іс-рекетіні мазмнына сер ететітіне арай. Тоталитаризмді негізінен коммунизмге, фашизмге жне лтшылды-социализмге бледі.
Жалпы трінде 1918 жылы алыптасан тоталитаризмні тарихи алашы трі кеес типіне жататын коммунизм болып табылады.
Коммунистік тоталитаризм басаларына араанда, яни баса идеологиялара тртіпті негізгі трін крсетеді, йткені ол жеке меншікті, рбір жеке автономияны жне мемлекетті абсолюттік билігін жояды.
Тоталитаризм екінші трі е бірінші 1922 жылы Италияда орнатылан. Бнда тоталитаризм толы трінде крсетілмеген. Италияда фашистік тоталитаризмні шекарасы мемлекетке сер етушілер трысымен орнатылан. Сондытан тртіпті ыдырауы жаындаанда олар Муссолиниді здері-а биліктен алып тастайды.
Тоталитаризмні шінші трі – лтшылды (социализм – ол 1933 жылы шынай саяси оамды трінде Германияда пайда болан). Оны фашизммен туыстастыы біра кбінесе кеес коммунизмге сайды. Мысалы, тоталитарлы партиялы йымшылды трі жне «товарищ» деп айтанында. Тоталитаризм зіні коммунистік трінде кп мір среді. Блек мемлекеттерде бгінгі кнге дейін мір среді. Кейбір авторлар тоталитаризмді нашар дамыан елдерді модернизациясыны саяси трі деп арастырады. р елде зіндік ерекшеліктерімен крінсе де оны жалпы белгілері, мні жне мазмны бар. Осындай белгілерге тоталитарлы режим кіреді:
- азаматтарды жааша ойлау жне жаа оам руын жоа шыаратын ресми идеология;
- билікке жалыз баралы партияны монополиясы, олигархиялы белгілері мен харизматикалы лидер жарияланан оам;
- террористік полицейлік баылау жйесі;
- барлы баралы апарат ралдарына (радио, телевидение, газеты, журнал) партиялы баылау;
- арулы-скери кшпен баылау;
- экономикаа орталытанан баылау жне экономикалы ызметті бюрократиялы басару жйесі;
- оамды жне индивидуальды мірді барлы салаларына билікті адаалау орнатуы
- тланы еркін ойлауы мен рекеті болмайды;
- «Билік бйырмаанны (рсат етпегенні) барлыына тиым салынады» - деген принцип рекет етеді.
Авторитаризм – саяси тртіп, бнда бір трді немесе топты з басшысымен билікке мтылысы. Авторитаризм оамды рылысы ауысып жатан елдерде, таы да за дадарыста болып жатан оамда пайда болады. Берілген шарттар, авторитарлы саяси режимні орнату факторы болады. з сипаттаумен ол тоталитаризм мен демократияны арасында орналасады. Тоталитаризм мен оны автократиялы замен шектелмейтін билік сипаттамасы демократиямен – автономия бар болуы, мемлекет пен басарылмайтын оам салаларымен сайды. Мысала XX асырда кп авторитарлы мемлекеттерде легитимация масатымен лтты идеология жне формальды билік баылайтын сайлау кп олданан. Кптеген Азиядаы, Африкадаы жне Латын Америкадаы болан авторитарлы режим зін мір сруін лтты босатумен жне туумен атайды.
Соы онжылдыта авторитарлы жйелер жиі кейбір демократиялы институттармен пайдаланан – олар сайлау, плебисцит т.б. Мысалы, конкуренті емес немесе жарты конкуренті сайлаулар: авторитарлы немесе жарты авторитарлы режиммен Мексикада, Бразилияда, Отстік Кореяда, Ресейде, азастанда жне баса мемлекеттерде пайдаланан.
Жалпы зерттеушілер авторитаризмні айыратын белгілерін береді, олар:
- кшті орталытанан билік
- бір топты немесе партияны билікке монополиясы
- элитаны алыптасуы
- оппозицияа толы немесе толы емес тиым салуы
- билік згеруіні кштеу мінезі
- шектелген плюрализм
- билікті стап алу шін кш рылымын ке олдануы
- кіметтік билік органдарыны, салмауды жне оппозицияны бар болуы. Біра оларды жмыс істеуі шектелген тек формальды трінде ана.
- халыты билікке жібермеуі
- оам мен жеке адамны стінен тотальды баылаудан бас тарту.