Жмыссызды: мні, себептері. Оукен заы

Экономиканы циклды теориясы оны су теориясы сияты экономиканы динамикалы теориясыны маызды блігіне жатады. Бл теориялар арылы экономикалы жйені дамуы, озалысы тсіндіріледі. Макроэкономикалы тепе-тедік келісімділікпен зара байланыстылыы, экономикалы былысыны тепе-тедігіне осы келісімділікті отын-отын бзылынуыны айталануы арылы ол жетеді. Макроэкономикалы рдістер лшенетін жне бааланатын экономикалы индикаторлар шін дайы трасызды оларды сулері мен лдырауларыны отын-отын ауысулары жне керісінше болулары олара тн сипат. Бл згерістер экономикалы циклдарды - жмысбастылыты, ндірісті жне инфляция дегейлеріні отын-отын трасыздыын сипаттайды. Крсеткіштер динамикасы экономикалы конъюнктураны крсететіндіктен, циклдар теориясын кейде конъюнктура теориясы деп те атайды.Циклдар бір лдырауды (дадарыс) басынын екінші лдырау басына дейінгі каыт интервалын анытайды. Цикл графика трінде 5-ші суретте берілген. Циклды классикалы нсасында бір-бірін жйелі трде ауыстырып отыратын 4 кезеді блуге болады: дадарыс, тоырау, жандану, рлеу. азіргі замандаы жадайларда циклдар здеріне экономиканы мемлекеттік реттеушілік ыпалын бастан кешіп отыр жне классикалы нсадан сипаты мен затыы жаынан айрышаланады. 5-ші суретте екі кезеді: лдырау мен рлеуді бліп алатын азіргі заманы тсініктеме берілген. Сйте тра кез келген аым ерекшелігінде (5-ші суретті араыз экономикалы циклды конъюнктураны сатыларына тн зіндік белгілерін айыруа болады.

Экономика ылымында экономикалы циклдарды интегралды теориясы болмайды. ртрлі мектептерді экономистері циклділікті ртрлі себебтеріне кіл ояды. Мысалы, циклділікті сырты факторларымен (экстерналды) байланыстыратын теориялар себебтеріні ішінен соыс, ткеріс, баалы ресурстарды ірі кен орнын табуды, технологияны згертетін жаалы ашуды жне нер табысын атап теді. Циклділікті себебтерін экономика шін ішкі мн-жайлардан деп білетін тжырымаларды: негізгі капиталды сталу мерзімі секілді, аша массасыны трасыз млшері, инвестициялар, жинатау, ттыну, мемлекетті экономикалы саясаттаы згерісі секілді факторлар бліп шыады. Кптеген экономистер циклділікті басты себебі - ттас шыындарды трасыздыы деп санайды.

Экономикалы цикл – бл дадарыстар арасындаы мерзім жне осы кезде оны трт фазасы ауысады.

Циклды фазалары: 1. Дадарыс (лдырау, рецессия). 2. Тоырау (стагнация). 3. Жандану. 4. рлеу (бум).

Экономикалы цикл

Дадарыс тауарларды арты ндірілуі, несиені азаюы жне процентіні жоарылауы арылы крінеді. Бл жадай пайданы азайтады жне ндірісті тмендетеді. Ксіпорындарды банкрот болуына келеді. ысаша айтанда дадарысты сипаттамасыкелесідей:

 

1. Арты ндіріс себебінен ндірісті клемі ысарады, банктер мен ксіпорындар банкрота шырайды.

 

2. Жалаы тмендейді, жмыссызды седі.

 

3. Баалы ааздар нарыы лдырайды, акция курстары тмендейді.

4. Ашаа сраныс седі, пайыз млшерлі жалаысы седі.

Дадарыс тоыраумен алмасады. Бл сатыда ндіріс тмендеуін ояды, біра спейді де.

Тоырау фазасыны сипаттамасы:

1. ндірісті лдырауы мен бааларды тмендеуі тоырау жадайында болады.

2. Жмыссызды жоары дегейде болады.

3. Ашаа сраныс тмендейді, пайыз млшерлі жалаысы азаяды, сйтіп ндірісті салаларын лайтуа жадай жасалады.

Жандану фазасыны сипаттамасы:

1. Дадарыстан аман алан ксіпорындар негізгі капиталдарын жаартып, ндірісті лайтуа кіріседі. ндірілген тауарлар клемі мен сапасы жаынан ндіріс дадарысыны алдындаы дрежеге жетеді.

2. Инвестициялар седі.

3. Баалар ктеріледі, себебі сраныс седі.

4. Жмыссыздыты дегейі ысара бастайды.

5. Ашаа сраныс седі, пайыз млшерлі жалаысы седі.

рлеу фазасыны сипаттамасы:

1. ндірісті клемі дадарыс алдындаы дрежеден артады.

2. Жмыссызды дегейі маызды трде ысарады.

3. Тауарларды баасы седі.

4. арыз капиталыны сынысы седі.

5. Несиеге сраныс седі. Сйтіп шаруашылы жаа дадарыса арай адам басады.

ндірісті лдырауы мен атар инфляция болып тран жадайды стагфляция деп атайды. азір экономиканы монополистік секторы, мемлекетті олдауына сйеніп, бааны брыны дрежеде стап аланы мен атар, оны сіреді.

Циклдара серін тигізетін факторларды сырты жне ішкі деп блуге болады.

Сырты факторлар – экономикалы жйеге туелсіз факторлар: халы саныны згеруі, соыстар, ткеріс, баса да саяси шиеленістер, жаа жерлерді игеру, баалы ресурстарды жаа кен орнын ашу ылыми-техникалы прогресс, кнні кзіндегі рашылыа келетін табаларды пайда болуы, т.б.

Ішкі факторлар – экономикалы жйемен байланысты факторлар: капиталды физикалы ызмет атару мерзімі, ттынудаы, жмысбастылытаы, инвестициялы, мемлекетті экономикалы саясатындаы згерістер, тауар жне аша айшылытары, сраныс пен сыныс арасындаы айшылытар, капиталды арты орлануы.

Экономикалы былыстарды айталауа бейім тратын нарыты ерекшеліктерін ткен асырды бірінші жартысындаы мір сріп ебек еткен экономистер байаан сонымен атар ХІХ жне ХХ асырларда жетекші экономистерді бірде-бірі бл мселеге тоталмай те алмады. Оларды ебектерінен циклды дамуды байланыстылыы, экономикалы процестерге серін мойындаан, циклды дамуды себептерін анытауа мтылан р трлі пайымдауларды, тсіндірулер мен болжамдарды кездестіруге болады. Нары жадайында ндіріс озалысыны циклды себептеріне экономикалы теорияда алыптасан бірнеше теориялы баыттар бар.

Экономикалы циклдар созылмалдыы жаынан: ыса мерзімді (2-4 жыл), орта мерзімді (10-12 жыл) жне за мерзімді (50-60 жыл) болып блінеді. Циклдар бір-бірімен абаттасып, бір мезгілде жреді. Мндайда ыса цикл ауымында тепе-тедікке траты рылымдара сраныс ауысады, за мерзімді цикл ндірісті технологиялы тсіліні згеруіне байланысты шыады (5-ші суретті араыз).

Экономикалы циклды азіргі модельдеріндегі талданатын конъюнктуралы трасыздыты себебтері инвестиция динамикасы мен лтты арасындаы туелділікті алыптастыратын мультипликактор мен акселаторды зара рекеттестігі. Клемдерді алыптастыру жне теестіру рдістері зіні стратегиялы масаттары мен зара бсекелестікті кздеген экономикалы субъектілерді йлестіру рекеттеріні жотыына байланысты..

36/Экономикалы теория жне экономикалы саясат.Экономикалы теория— бл дайы ндірісті фазалы динамикасы жне зын толындар динамикасы арылы жріп отыратын, экономикалы суді задылытары мен факторлары туралы ылым, лтты байлы туралы ылым:

ажеттіктерді амтамасыз ету шін тауарлар ндірісінде, оны айырбастауда шектелген ресурстарды (ебек, жер, капитал, ксіпкерлік) пайдалану туралы ылым;

ндіріс пен айырбас рекеттеріні трлері туралы, адамдарды кнделікті іскерлік мірі туралы жне мір сруге ажет заттар алу туралы ылым.

Экономикалы теория – экономикалы жйелерге, экономикалы дамуа, экономикалы задар мен задылытара ылыми кзарастарды жиынтыы, яни экономикалы былыстар мен дерістер туралы, шаруашылыты жмыс істеуі туралы, экономикалы атынастар туралы логикаа, тарихи тжірибеге жне экономист-алымдарды теориялы тжырымдамаларына негізделген теориялы тсініктер. Экономикалы Теория нерлым елеулі жалпы байланыстарды, нарыты экономика мен оны баса да трпаттары дамуыны экон. дерістеріне тн ажетті себептік байланыстарды зерттейді. ндіріс пен блу тсілдеріні дамуын, ебек нтижелеріні пайдаланылу баытын, меншік атынастарын зерделейді. Экономикалы-ндірістік атынастарды теориялы тжырымы экономикалы категориялар (оамды ебек блінісі, тауар, аша, капитал, лтты байлы, т.б.) арылы жасалады.

Экономикалы саясат – мемлекетті экономикалы іс-шараларыны жйесі, яни мемлекет, кімет жргізетін іс-имылдарды, экономиканы басару саласындаы шаралар жйесі, елді масаттарына, міндеттеріне, мдделеріне сйкес экономикалы дерістерге белгілі бір баыттылы беру. Экономикалы саясатты масаттары мен ралдары оамды рылысты сипатымен, елді дамуыны ішкі жне халыаралы жадайларымен айындалады. Экономикалы саясат рылымды, инвестициялы, аржы-несие, леуметтік, сырты экономикалы, ылыми-техникалы, салы, бюджет саясатын амтиды.Экономикалы саясатты пайда болуы алашы мемлекеттерді алыптасуымен байланысты болды. Ежелгі жне орта асырларда Экономикалы саясат детте салытар алумен, аша, айналыс жне жер атынастарын реттеумен шектелді. Капиталды бастапы орлануы кезеінде Экономикалы саясата капит. мануфактураларды рылуына жне сауданы дамуына септігін тигізген меркантилизм мен проекционизм тн болды, ал нерксіптік буржуазияны суіне арай еркін ксіпкерлік саясат пен фридредерлік баран сайын лкен рл атара бастады. азіргі заманы монополистік капитализмге мемлекетті экономикалы рліні кшеюі сияты Экономикалы саясат белгілері тн: мемлекет дайы ндіріске белсене араласады, халы ш-ндаы секторды дамытады, экономиканы бадармалайды, дадарыса, инфляцияа арсы шараларды жзеге асырады, фирмаларды, соны ішінде халыаралы монополистік йымдарды сырты экономикалы ызметін реттейді.

 

37. Аша мні мен ызметі. Аша трлеріні эволюциясы. Р/да лтты валютаны пайда болуы мен бекітілуі. Ашаны мір сруіндегі объективті ажеттілік ол тауар ндірісі жне тауар айналысыны болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында аша айырбас ралы болып табылады. Тауар жне аша бір-бірінен блінбейді. Аша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды. Аша тауардан дами отырып, тауар болып ала береді, біра тауар ерекше жалпылама эквивалент. Аша – жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлы баса тауарды ны бейнеленеді жне оны делдал ретінде атысуымен тауар ндірушілер арасында ебек німдеріні айырбасы здіксіз жасала береді. Жалпыа бірдей эквивалент рлі тарихи трде алтына бекітілген. Алтынны баса барлы тауарларды нын бейнелеу асиеті, оны табии асиеті емес. Карл Маркс айтандай: «Табиат ашаны жаратпайды. Алтына бл асиет оаммен берілген». Алтын жалпыа бірдей эквивалент ролін орындай шін е бір лайы тауар болып алып отыр. Аша - ндіру мен блу процестерінде адамдар арасындаы белгілі бір экономикалы арым-атынастарды крсететін, тарихи даму стіндегі экономикалы категория болып табылады. Экономикалы категория ретінде ашаны мні оны ш асиетіні бірігуімен крініс табады. -жалпыа тікелей айырбасталу; -айырбас ныны дербес формасы; -ебекті сырты затты лшемі; Ашаны ызметі мен оны азіргі жадайдаы дамуы деу Ашаны рбір ызметі ашаны тауар айырбастау процесінен туындайтын, тауар ндірушілерді зара байланысыны формасы ретіндегі леуметтік – экономикалы маызыны белгілі бір жаын мінездейді. Аша бес трлі ызмет атарады: -н лшемі, -айналыс ралы, -тлем ралы, -ор жне азына жинау ралы, -дниежзілік аша. Ашаны трлері деу Аша, зіні дамуы барысында екі трге блінеді: толы нды ашалар жне толы нсыз ашалар. Толы нды ашалар — номиналды ны оны дайындауа кеткен наты нымен сйкес келетін ашалар. Мндай ашалара металл ашалар, соны ішінде: мыстан, кмістен жне алтыннан жасаландары жатады. Металл ашалар р трлі нысанда болан. Монета тріндегі нысаны — бл оларды соы нысаны. Монетаны бет жаы — аверс, арты жаы — реверс жне жаны — гурт деп аталады. Монета сзіні шыуын римдіктерді жрегі саналатын шіркеу дайы Юнона-Монета есімімен байланыстырады, яни сол шіркеуден берілген ашалай аражатты кмегімен римдерді эпир ханы Пиррмен соыста (б.э.д. 275 ж.) жеіске жеткендігі туралы аыз бар. «Монета» сзі латынша «moneo» — «кеес беремін, кілінен шыамын» дегенді білдіреді. Алашы монеталар VII . б.з.б Ертедегі ытайда жне Ертедегі Лидия мемлекетінде пайда болды. Киев Русінде алашы монеталарды пайда болуы IX—X . жатады. Бастапы кездері айналыста алтын монеталарымен атар, кміс монеталар да оса жреді. Алтын айналысына біратар елдер де XIX . екінші жартысында тті. Бл елдерді ішінде алтын ндіру жаынан бірінші орынды, зіні отарларымен бірге аылшын елі алан. Алтын айналысы тсында нны ааздай белгілеріні пайда болуыны мынадай объективті ажеттіліктері болан: алтын ндірісі тауар ндірісіні артынан ілесе алмай, нтижесінде айналыстаы ашаа деген ажеттілікті толы тей алмады. жоары нды алтын ашалар са нды айналыма ызмет крсете алмады. алтын стандарты, жалпы аланда ндірісті жне тауар айналымын ынталандырмады. Алтын айналысы не бары бірінші дниежзілік соыса дейін болды жне соысушы елдер здеріні шыыстарын жабу масатында нны ааздай белгілерін шыаруды лайтты. Соны нтижесінде, біртіндеп алтын айналыстан шыа бастайды. Толынсыз ашалар (нны белгілері) — номиналды ны наты нынан, яни оларды ндірісіне кеткен оамды ебектен жоары болып келетін ашалар. Олара мыналар жатады: нны металды белгілері—арзан баалы металдардан жасалан са монеталар, мысала жез, алюминий т.б. монеталар; нны ааздан жасалан белгілері. нны ааздай белгілері екіге блінді: ааз ашалар жне несиелік ашалара. ааз ашалар — бл наыз ашаларды кілдері. Тарихта олар айналыста жрген алтын жне кміс монеталарды орынбасарлары ретінде пайда болды. ааз ашаларды айналыста жруіні объективті ммкіндігі, оларды айналыс ралы ызметін атару ерекшеліктеріне байланысты. Металл ашаларды ааз ашаа ауысу себептері мынадай: металл ашаларды тасымалдап алып жру олайсыздыы; металл ашаларды мемлекеттік билік органдарыны жасаан рекетіні нтижесінде, яни азынаа осымша табыс алу масатында металды рамын тмендетуі барысында блінуі; баалы металдарды ндіруді ааз ашаларды шыаруа араанда ымбата тсуі; эмиссиондытабыс (шыарылан ашаларды номиналды ны мен оларды, наты ны арасыдаы айырма) алу масатында азынаны, ааз ашаларды шыаруы; бюджет тапшылыын жабу масатында ааз ашаларды шыарылуы. Алашы ааз ашалар б.з. XII . ытайда, 1690 жылы лыбритания отары болан Солтстік Америкада, 1762 жылы Австрияда жне 1769 жылы Ресейде пайда болды. Бірінші дниежзілік соыс жылдары ааз ашалар барлы елдерде шыарылды. азіргі кезде ааз ашалар азыналы билеттер трінде он елде (АШ, Италия, Индия, Индонезия жне т.б.) ана саталан. Кешегі КСРО-да 1961 жыпы болан аша реформасы негізінде ааз ашалар, яни 1,3,5 рубльдік азыналы билет нысанында соы рет айналыма шыарылып, кейіннен Ресейдегі 1991-1992 жылдары жне азастандаы 1993 жылы аша реформасы нтижесінде айналымнан алынды. ааз ашалар (азыналы билеттер) — бюджет тапшылыын жабу масатында шыарылатын жне метала ауыстырылмайтын, сондай-а мемлекет белгілеген зіндік номиналы бар нны белгілері. ааз ашалар тек ана айналыс ралы жне тлем ралы ызметін атаарды. Оларды айналыста лаюы мемлекетті аржы жетпіспеушілігіне байланысты шыаруымен тсіндіріледі. ааз ашалар зіні табиаты жаынан трасыз жне нсыздануа тез икемді. Оларды нсыздану себептеріне: айналыса басы арты ааз ашаларды шыарылуын, эмитентке деген сенімні тмендеуін жне тлем балансыны олайсызды жадайын жатызады. Несиелік ашалар — тауар ндірісіні дамуымен, яни тауарларды сатып алу жне сатуды уаытын кешіктіріп тлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болан ашалар. Несиелік ашаларды шыуы банктерді несиелеу операцияларымен байланысты. Мндай ашаларды басты масаты: аша айналымын икемді ету; наыз ашаларды немдеу; олма-олсыз аша айналымыны дамуына ммкіндік жасау. Несиелік ашаларды мынадай трлері бар: вексель, банкнота, жне чек. «Вексель» сзі аылшынша bill note — міндеттеме шоты дегенді білдіреді. Вексель — белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде жне белгіленген жерде тлейтіндігі туралы борышорды арызды міндеттемесі. Вексельді екі трі бар: жай жне аудармалы. Вексельді трлеріне «азастан Республикасындаы вексель айналысы туралы» (28.04.97) азастан Республикасы Заында мынадай тсініктемелер берілген: —Жай вексель (соло) — вексельді стаушыа вексельде крсетілген соманы белгілі бір уаытта немесе талап етуге байланысты тлеу туралы вексель берушіні еш нрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель. — Аудармалы вексель (тратта) — вексельде крсетілген соманы белгілі бір уаытта алашы вексельді стаушыа (ремитентке) тлеу туралы шінші бір тлаа (трассата) вексель берушіні (трассантты) еш нрсемен негізделмеген сынысын (бйрыы) сипаттайтын вексель. Трассат тратта бойынша тлеуге келісімін бергеннен бастап, борышор болып табылады. Аудармалы вексель келесі бетіндегі индоссамент (баса біреуге аударуып жазу) кмегімен айналыста жре береді. Аудару туралы олдарды кебеюіне байланысты вексель айналысы лая тседі жне мндаы р индоссант вексель бойынша міндеттемеге бірлесіп жауап береді. Жай жне аудармалы вексель — коммерциялы вексельді трлері ретінде арастырылады. Сонымен атар, экономикалы дебиттерде вексельді мынадай трлерге бледі: аржылы, азыналы, досты, бронзалы. аржылы (банктік) вексель — белгілі бір аша сомасын арыза беруден туындайтын арызды міндеттеме. азыналы вексель — бюджет тапшылыын жабу масатында мемлекет тарапынан шыарылатын, оны міндеттемесі. азыналы вексель бойынша мемлекет борышор болып саналады. Досты вексель кейіннен банкте оларды есепке алу масатында бірі-біріне беріледі. Бронзалы вексель наты амтамасыз етілмеген арызды міндеттемені білдіреді. Вексельді келесідей зіне тн асиеттері бар: дерексіздік, яни вексельде ммілені наты тріні крсетілмеуі; даусызды, яни протесттуралы актіні нотариуспен жасааннан кейін тиісті шара олданыла дейінгі арызды міндетті трде тленуге тиістігі; айналымдылы, яни баса бір тлалара аударып жазу арылы (индоссамент) тлем ралы ретінде вексельді берілуі. азастан Республикасы лтты валютасыны алыптасуы мен дамуы. 1.1. лтты валютаны алыптасуы мен дамуы (тарихи аспектілері). лтты валютаны егізгенге дейін азастанны саяси станымы ТМД елдеріні экономикасын біріктіруге баытталан еді. Шывдыында, біріай валютаны пайдалана отырып, кооперацияны артышылытарын толайым олдануа жне зара тиімділікпен ынтыматасуа болар еді. Алайда, азастанды басшылыпен ТМД-ны баса атысушыларыны талпыныстарына арамастан, рубль аймаы заа бармады. Ресейлік рубльді егізілуі шын мнісінде ыдырауды басталуын білдірді жне баса мемлекеттерді з лтты валюталарын егізуге итермеледі. азастан тегені тура 12 жыл брын егізді. Тарихи даму трысынан бл мерзім кп емес, біра экономикалы трыда з валютасыны азастан шін маыздылыын шынайы да бкпесіз баалауа толы жеткілікті. Тегені егізу тбегейлі экономикалы трлендіру жадайларында жргізілді. 1992 жылды катарында бааны кімшілік реттеу жадайында жасырынан инфляцияны босатан бааны ырытану дерісі басталды. Мемлекет біртіндеп ттыну, нерксіп тауарларына, ауыл шаруашылыы німдеріне бааларды, энергия тасымалдаушылар тарифтерін реттеуден бас тартты. 1992-1993 жылдары аша жиыныны баыланбай лаюы жне банкілерді ксіпорындарды теріс сыйаы млшерлемесімен несиелеуі, елге кеестік сомдарды латыру, салу инфляция арынындете тсті. 1992-1993 жылдары еліміздегі инфляция дегейі 2960,8 пайызды жне тиісінше 2165,0 пайызды крсеткішті рады, сйтіп экономикадаы дадарысты тездетті. КСРО ыдырааннан кейін республикалар арасындаы шаруашылы байланыстарын зілуі, ксіпорындарды аржылы ахуалыны нашрлауы, оларды негізгі жне айналымды капиталыны, халыты жина ашаларыны нсыздануы республиканы инвестициялы леуметін крт ысартгы. Халыты атаулы жалаысы мен баса табыстарыны суі бааны арынына ілесе алмады. Соны нтижесінде оларды сатып алушылы абілеті тмендеді, халыты негізгі блігі айыршылыа шырады. Осы ддерістер экономикадаы жиынты сранысты крт ыаруына кеп соты, аыр соында шынайы ішкі жалпы нім (ІЖ) 1992 жылы 5,3%-а , ал 1993 жылы 9,2%-а келді. лтты валютаны егізу жнінде алдын ала жмыс босалы нса ретінде 1992 жылды кзінде басталды. Сол кезде оны егізу жнінде бадарлама жасаталып, азастан Республикасыны Президенті бекіткен еді. Алайда, тек рубль аймаы болмайтыны айындалан кезде ана Р-ны Президентіні 1993 жылды 3 аращасындаы Жарлыымен Р-ны лтты валютаны егізу жнінде Мемлекеттік комиссиясы жне оны егізуге байланысты іс-шараларды жргізу ажет еді. Валюталы тізімді йымдастыру саласында крделі мселелерді шешу кн тртібінде трды. Валюталы баылауды дрежесі мен нысандарын тбірінен згерту шешілді. Шетел валютасын азастан банкілеріне шет жерден айтаруды амтамасыз ететін укілетті банктерді атарымдары мен экспорттаушыларды міндеттерін айын белгілеу керек еді. Сондай-а реттелетін былмалы айырбас баамыны тзімін тадауды ерекше маызы болды. лтты валютаны егізу тсында азастан лтты Банкі крделі, арама-айшы жадайда 452 млн. доллар млшерінде алтын валюталы орды ра алды. Жаа купюраларды ажетті оры рылды, олар з банкнот фабрикамызды жотыынан ата пия трде е ыса мерзімде лыбританияда басып шыарылды.

38. Дстрлі жне оамды, нарыты аралас экономика. Апаратты экономика. Экономикалы жйе — бл экономикалы процестерді жиынтыы. Ол алыптасан мліктік атынастар мен йымды трлер негізінде огамда жзеге асады. лемдік экономикалы дебиеттерде экономикалы жйені топтауды ке таралан екі фактор негізінде жргізіледі: 1. Меншік типтері бойынша; 2. Экономиканы йымдастыру типтері бойынша; Осындай дістер негізінде экономикалы жйені тмендегідей типтерге бледі: а) дстрлі экономика; ) кімшілдік — міршілдік экономика; б) еркін бсекелестік (таза капитализм) нарыты эконмика; в) азіргі нарыты экономика (азіргі капитализм) немесе аралас экономика. Енді осы типтерге толыыра тоталайы. а) дстрлі экономика тйы, ошау шаруашылыа негізделелі. рпатан рпаа беріліп отыран дстр мен салт, андай тауарды алай, кім шін ндіру арылы аныталады. Экономиканы осы трі брыны замана араанда, Азия, Латын Америкасы мен Африка елдерінде азір те сирек кездеседі. б) еркін бсекелестік нарыты экономика ресурстара жеке меншіктік жне тауар ндірушіні еркін бсекелік механизмімен сипатталады. «Тла зіні барлы материалды жне рухани ммкіндіктерін з пайдалыы шін олдануа тырысады. Ол кнделікті мірде оам шін пайда келтіруді ойламайды. Адам тек зіні мддесін кздейді, біра бл жадайда кптеген баса кездегідей, ол крінбейтін олмен, масата арай баыттайды жне оны ойында бл боандай емес. зіні ойлаан мддесін тіпті саналы трде кздегенмен де, ол оам мддесіне батымды – а жиі ызмет жасайды». Мндай экономика е идеалды экономика ретінде арастырылады. Еркін (либералды) нарыты экономиканы негізін алаушы А.Смит болды. Ол нарыты экономикаа барынша еркіндік беру ажет деп есептеді. Алайда еркін нарыты экономиканы наты ызмет атаруы крсеткеніндей, оны блінбес серігі – арты ндіру экономикалы дадарысыны немі туындауы болып келеді. Экономикалы дадарыстар тарихын зерттеуі крсеткендей, олар 1825 жылдан бастап немі рбір 8 – 10 жылда айталанып отырады. Дадарыс кезінде саудада тоырау басталады, нарыа тпейтін німдер млшері кбейіп кетеді, олма – ол ашалар айналымнан жойылады, зауыт пен фабрикалар тотатылады жне жмысшылар жмыссыз алады. Тоырау жылдара созылады жне экономика блінеді. Экономикалы жйені типтері мен моделдері б) кімшілдік — міршілдік экономика. Нарыты экономикадаы еркін бсеке жне оны тереірек талдау былысы кімшілдік — міршілдік экономика теориясыны пайда болуына ыпал етті. міршілдік экономика теориясыны раны: «азіргі ндіргіш кштермен оларды ыну бейнесінде, тіпті табиатымен арау байалады. ндірістегі оамды анархия ндірісті оамды – жоспарлы реттеумен алмастырылады». кімшілдік — міршілдік экономиканы нарыты экономикаа араанда артышылыы мынада: ол аш трде жмыссыздыты, ндірісті тым лдырауын болдырмайды. Ал иын шешуші кезеде елді материалды, ебектік жне аша орларын ірі халы шаруашылыыны міндеттері мен бадарламасын жзеге асыруа шоырландырады жне жмылдырады. Сондытанда жоспарлау жйесін оамды меншікке негізделген социалистік елдер ана емес, жеке меншікке негізделген кейбір капиталистік елдерде олданады. Айталы, екінші дниежзілік соыс кезеінде бл гитлерлік Германияда байалды. кімшілдік — міршілік экономиканы олылытары мынадан байалады. Біріншіден, барлы шаруашылы сауалдарын кп сатылы бюрократ – ты инстанциясы арылы шешу ажет болды. Оларды келісімін алуа кп уаытты кетуі – барынша кедергі болып табылады. Мндаы басты масат – жаа німді шыару ажеттілігі, жаа техника мен технологияны ендіру болма. Ал келісімге кеткен уаыт бан кедергі жасайды. Екіншіден, ксіпорын жоспарыны орындалуы туралы ттынушы алдында емес, жары жатаы орталы йымдар алдында есеп береді. Ксіпорын есебі брыстау, боямалы апараттан рылады. Сондытан да орталы йымдар экономика жне ттынушыларды ажеттілігі туралы кбіне наты кзараста бола алмайды. Осыны барлыы кімшілдік — міршілдік экономиканы тиімсіз етеді жне оны ртрлі тапшылыа алып келеді. в) азіргі нарыты экономика аралас экономика болуда. Аралас нарыты экономика дегеніміз не? Американ экономисі Пол Самуэльсон былай деген: «Аралас экономика мірді нашарлауын жалпы сауытыруды натыланан алып жйесі болып табылады», рі арай ол: «Аралас экономика – бл нарыпен, бйры, дстр элементтерімен бірге болатын экономика» — дейді. Аралас нарыты экономика теориясыны тп тласы болып «конвергенция» теориясы (авторы – Нидерланд экономикалы мектебіні профессор – экономисі Ян Тинберген) жне «жаа индустриалды оам» теориясы (авторы – Гарвард институтыны профессор – экономисі Джон Кеннет Гэлбрейт) жатады. Дж.Гэлбрейт «жаа индустриалды оамды» аралас экономиканы ерекше бір типі ретінде арастырып оны наты жне жоспарлы жйеден тратынын айтан. Аралас экономикада «нарыты механизм баа мен кптеген саладаы ндірісті анытайды, олай болса, мемлекет нарыты салы салу, шыынмен реттеп отырады» — деп жазан болатын Пол Самуэльсон. леуметтік аралас нарыты экономика териториясыны негізін алаушы герман экономисі, Фрайбург университетіні профессоры Ойкен Вальтер (1891 – 1950 жж.) болып табылады. Оны тжырымдамасыны рамдас блігі: леуметтік орауды толыыра жйесін ммкіндігі келгенше нарыты экономикаа ол жеткізу негізінде жасау болма. Бл тжырымдаманы раны мынау: «…адамды экономикалы саясата емес, экономикалы саясатты адама бейімдеу». Аралас леуметтік баытталан экономикалы саясата емес экономикаа мысал ретінде «швед моделі» жатады. Мнда барлы негізгі орды 4% — ы мемлекетті олдануында болады, ал барлы мемлекеттік шыындарды жартысы леуметтік масата баытталады. Іргелі леуметтендіру орытындысы мынада: «ндірісті ызметі кбінесе жеке ксіпорына жктеледі, себебі бсекелестік негізде іс — рекет жасайды. Ал, жоары дегейде мір сру ызметін амтамасыз ету (барлы леуметтік инфрарылымны, оны ішінде мынандай саланы – жмыссызды, луметтік сатандыру, білім, клік, байланыс, ылымды осанда) мемлекетке жктеледі». азастан Республикасы алыптасуы мен дамуыны стратегиялы масаты аралас леуметтік баытталан нарыты экономика болып табылады. Ол бсекелестік бастауа, меншікті негізгі трлерін араластыра — зара іс — рекетке негізделеді. Оларды райсысы жалпы экономикалы жне леуметік зара байланыс жйесінде з ызметтерін атарады. андай да бір экономикалы жйедегі ртрлі меншік трлеріні араатынасы андай боолу керек? ХІХ – шы асырды ІІ – ші жартысына дейін мір срген еркін нарыты экономика дуірінде (монополистік капитализмге дейінгі жйе), са жеке меншік артыыра сипата ие болады. са ксіпкерлер зара еркін бсекелесті. Бл еркін бсеке дуірі еді. ХІХ – шы асырды ІІ – ші жартысынан бастап ТР – ны серінен акционерлік (корпоративтік) оам трі алыптаса бастады. Ал, ХХ – шы асырды басынан мемлекеттік меншік лесі кдімгідей се бастады. азіргі уаытта жетілмеген (еркін емес) бсеке жадайында, нарыты реттеу дуірінде меншік трлеріні рылымы кдімгідей згерді: жеке меншік 30 – 35 % клемін, корпоративті (жымды) меншік кптеген блігін, яни 50% – ын жне мемлекеттік меншік 15 – 20% — ды райды. Мемлекеттік меншікті лесі кбінесе елді экономикалы даму ерекшелігімен аныталады. Апаратты экономика- оамды компьютерленген инновациялы интелектуалды дайы ндіріс экономикасы (ндіріс, нерксіп, жинатау, ауысым, материалды, рухани айырбас, жиынты оамды німді оны материалды не рухани іске асырылан трлерін ттыну жне тарату). Апаратты экономика оамды ндірісті жне ттынушылыктын оамдану жне даму кезедеріні бірі болып табылады. ХХІ асырды басында апаратты экономика леуметтік- шаруашылы рылымдар оамдануыны е жоары рылымы болып жне индустриалды даму дуірінен кейінгі нерксіпке негізделеді. Сонымен, апаратты экономика - экономикалы адамдар технологиялар жне ртрлі меншікті алыптарын олдану жадайлардаы арым атынастар. Апаратты экономика дісі апаратты экономикалы синергетика, трансакциялы шыындар теорияларыны дімнамасынан,азіргі жедел аутсорсинг жне ренжинеринг экономикалы рдістерінен шыады.