Семей ядролы полигонындаы сынатарды сері

Тыш атомды жарылысты радиоактивті німдері айматы барлы елді мекендерін жауып алды. Крші онан скери объектіде не болып жатаны туралы титімдей тсінігі жо жаындаы ауылдарды трындары радиациялы сулені смды дозасын алды. Халыа сына туралы ескертілмеген де еді. Ядролы жарылыстар туралы халыа 1953 жылдан бастап ана ескертіле бастады. Онда адамдар мен малды радиоактивті заттарды таралу аймаынан уаытша кшіру, оларды арабайыр ораныш объектілеріне, орлара немесе кепелерге жасыру кзделді. Алайда жарылыстан кейін адамдар радиациядан быланан жерлердегі з йлеріне оралып отырды. Жарылыс толыны кптеген йлер терезесіні шынысын шырып жіберген, кейбір йлерді абыралары ирады. Кейінірек сына алдында уаытша кшірілген адамдар полигон жанындаы туан жерлеріне айтып орала бастаанда, оларды кбісі йіні орнын сипап алды, не аырап кеткен абыраларды крді. Семей ядролы полигонындаы сынатарды сері туралы алашы шын да жйелі деректер аза КСР ылым академиясы жргізген ке ауымды медициналы-экологиялы зерттеулерді нтижесінде алынды. Зерттеулерді, ылыми экспедицияларды профессор Б. Атшабаров басарды. Радиацияны адама ыпалыны механизмі азіргі кезде едуір жасы парыталан. Бл орайда е ауіптісі – иондалатын радиацияны ыпалы гендік кодты дауасыз згерістерге сотыруа ммкін екендігі. 1949 жылы алашы жер бетіндегі жарылыстан бастап Семей жне Павлодар облыстарыны радиациялы сулеленуді ыпалына шыраан баса ауматарды трындарыны арасында сырат саныны дайы сіп келе жатаны байалады. Блар кпе мен ст бездеріні рагы, лимфогемобластоз жне баса да атерлі ісікті патологиялары. Жалпы аланда рак ісігі сынатар басталалы бері ш есе сті. Семей полигонына жаын на сол аудандарда жетілуіндегі ртрлі ауытулар, тндік жне естік кемшіліктер рилы сбилер дниеге ерекше кп келеді. Мамандарды айтуынша, соны брі на ыса мерзімді жне алдыты радиацияны кесірінен болатын генетикалы мутациямен байланысты. Адамдар ана емес, жер де азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтерді жинала беруі жерді нарлыын азайтады. Жерде орасан зор микроэлементтер: темір, мыс, магний жне баса металдар рттрлі днді даылдар адам организміне сіеді.

Сутегілік рылымы РДС-2 бйымы дегенні уаты жаынан соан дейін болып крмеген. Жарылысы 1953 жылы 12 тамызда Семей ядролы полигоныны тірегін тетірентті. Оны уаты 480 килотонна еді. Жарылыстан кейін пайда болан нарттай жанан радиоактивті газдарды саыраула секілді блты 16 километр биіктікке ктерілді. Осы жарылыстан кейін радиусы ондаан километр болатын жерде дала шптері бірнеше кн бойы кгілдір суле шыарып трды. 1955 жылы 22 арашада ТУ-16А скери бомбалаышы Семей полигоныны стінен шып бара жатып, жаадан жасалан уаты 1,7 мегатонна болатын, термоядролы РДС-37 зарядын тастады. Бомба бір жарым километрлік биіктікте жарылды. Бл жарылысты соы толыны мен жер абатыны дірілі бкіл дерлік азастан аумаы мен Ресейді кршіліс айматарында сезілді. 1962-1989 жылдар арасында Семей полигонындаы Дегеле тауыны жер астындаы шахталарында 340 жарылыс жасалды. Бл арада жыл сайын 14-18 ядролы сына ткізіліп трды. Осынау жарылысты салдарынан бір кздері жартастардан ралан Дегеле тауы іс жзінде киыршы тас йіндісіне айналды. Жер астындаы рбір шінші жарылыстан со, жарылыс нтижесінде пайда болан жарытар мен саылаулардан радиоактивті газ шыып кетіп жатты. 1989 жылы 12 апанда кезекті жоспарлы ядролы сына ткізді. гірлерді бірінде уаты 70 килотоннадан астам ядролы заряд жарылды. Соны салдарынан жер бетінде саылаулар пайда болып, олардан екі тулік бойы радиоактивті газдар шыып жатан. Содан пайда болан радиоактивті блт 30 мынан астам адам тратын ауматы бркеді. Бл аймата радиациялы фон 3000-4000 микрорентгенге жетті. Бл крсеткіш алыпты жадайда саатына 15-20 микрорентген болатын табии радиациялы фоннан екі жз есе асып тсті.

Бір кездері ядролы полигон на Семей жерінде неге рылды деген сраты жауабын іздегенде сол кезде бл ір Кеес Одаыны адам е аз оныстанан, сонымен бірге негізгі коммуникация жерлерінен оншалыты ашы емес деген сздер шыан. 1989 жылды апанында Семейдегі атом полигонын табу шін кресті бастауа йаран «Невада - Семей» озалысыны алашы митингісі ткізілді. Оны басаран – белгілі оам айраткері, аын Олжас Слейменов. Сол жылды 6 тамызында Семей облысыны арауыл ауылында ядролы аруды сынауа мораторий жариялау жніндегі сынысты КСРО жне АШ Президенттеріне ндеу абылданды. Онда былай делінген болатын: «Сайын даламыз ядролы жарылыстардан алтырап бітті, сондытан да онда ары арай нсіз алу ммкін емес. 40 жыл ішінде бл арада мыдаан Хиросималар жарылды. Біз келешекті ауіппен ктудеміз. Уайымсыз отырып, су мен тама ішу, мірге нресте келу ммкін емес болып барады. азастандаы ядролы аруды тотату шін, з йімізде бейбітшілік пен тынышты орнату шін, з ытарымыз шін кресу масатында біз «Невада - Семей» озалысын рды». Осы уаыта дейін нсіз тыылып келген халы бір дауыстан «ядролы аруа жол жо!», «Сынатар тотатылсын» деп млімдеді. Ядролы сынатарды атері жнінде барлы баралы апараттары ралдарында, телевидение мен газеттерде гіме бола бастады. Трлі елдерді парламенттері з сессияларында озалыс рандарын талылап жатты. Радиациялы сулелерді зардаптары жайлы дрігерлер мен алымдарды ашы гіме озауа батылдары жетті. Бараны ысымымен Семей полигонындаы сынатар саны азая бастаан еді. Халыты бастамасымен тыш ретКСРО кіметі ядролы аруды сынауа тыйым салу – мораторий жасау туралы шешім шыарды. азастан Республикасыны егемендігі туралы Декларацияда ел ауаы ядросыз айма деп жарияланды. азастан Президенті Н.. Назарбаев Семей полигонын жабу туралы Жарлы шыаран кні – 1991 жылды 28 тамызы. Сйтіп тиянатылы пен елімталды крсеткен аза халы з масатына жетті: е лкен полигон жабылып, атом аруынан бас тарту рекеті жасала бастады. Семей полигоны жабыланнан кейін Ресейді, АШ пен Францияны полигондарында ядролы аруды сынауа мораторий жарияланды. 1991 жылды 29 тамызында Семей ядролы полигоны жабылып, 1992 жылды мамырында оны базасында Курчатов аласындаы лтты ядролы орталы рылды.