Аралды экологиялы проблемасы

Бл проблеманы тууына себепші болан - адам рекеті. за жылдар бойы Арала ятын ірі зендер мудария мен Сырдарияны суын теізге жеткізбей, тгелдей дерлік егістіктерді (мата, кріш) суландыруа пайдаланылып келді. Буланушылы дрежесі жоары болатын шл зонасында орналасан теіз суыны кбірек булануы оны тартылуына кеп соты. азіргі кезде Арал теізі екі су айдынына лкен жне Кіші теізге блінген. Арал теізіндегі суы тартылан блікті ауданы 30 мы км² жетеді. алымдарды есептеуі бойынша, теіз табанынан атмосфераа жылына 200 млн тоннаа дейін тзды ша-тоза шады. Теіз суыны шегінуінен оны жаалауындаы 800 гектар тоай, жануарлар дниесі жойылып, теіз айналасы бл кнде тіршілігі жо мды, сорта жарамсыз жерлерге айналды. Теіз суыны тартылуынан мнда тедесі жо Барсакелмес орыы жойылды. Бл згерістер з кезегінде сол айма трындарыны денсаулыына кері серін тигізді. Аралды сатап алуа арналан Халыаралы орды рыланына 15 жыл толды. Осы жылдар аралыында аткарылан жмыстар аз емес. Аралды алпына келтіру шін кптеген іс-шаралар аралып, жобалар жасалды. Кіші аралды отстігіне зындыы 12 км болатын Ккарал бгені салынды. Соны салдарынан Кіші Аралды (Солтстік) дегейі 42 метрге, аумаы 800 шаршы километрге лайды.

Арал теізіні экологиясы Арал теізі – азастаныы інжу-маржаны, шл белдеміндегі бірден-бір кгілдір су айдыны еді. Оны апата шыраана дейінгі клемі -1066 км², тередігі - 30-60 метр, тздылыы - 10-12% болан. ойнауы ксіптік баалы балытара бай, жаасы оа мен амысты теіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мы балы ауланса, теіз жаасынан едуір млшерде блын терісі игерілген. Арал іріні трындары 1970 жылдара дейін леуметтік-экономикалы трыда жасы амтамасыз етілген тіршілік кшті. Теіз іріндегі елді мекендерде 17 балы колхозы, 10 балы дейтін зауыт жне 2 балы комбинаты траты жмыс істеген. 1960 жылдардан бастап Арал ірін игеру ола алынды. Осы айматаы игерілетін жер клемі брыныдан збекстан мен Тжікстанда 1,5, Трікменстанда 2,4, азастанда 1,7 есеге сті. Ал мудария мен Сырдария бойындаы халыты саны 1960-1987 жылдар аралыында 2,2 есеге артты. Халы саныны суіне орай суа деген ажеттілік те артты. Осыан орай, 1970-1980 жылдар аралыында Арала йылатын су млшері азайды. Оны негізгі себептері - антропогендік факторлар еді. Екі зен бойындаы суды мол ажет ететін кріш пен мата сіру ісі аркындап дамыды (Шардара). Оны стіне ауыл шаруашылыыны баса да салалары барынша дамыды. зен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жзеге асты. Мселен, Арала 1960-1965 жылдар арасында 44 мы м3 су йылса, бл крсеткіш 1974-1978 жылдары 13 мы м3, ал 1990 жыл-дары екі есеге ысарды. Нтижесінде, Арал теізіні дегейі 23 метрге дейін тмендеп, оны су айдыны 30-200 км-ге дейін усырылды. Суды тздылыы 40 пайыза дейін артты. Оны стіне екі зен бойындаы шаруашылытарда тыайтыштар мен химиялы препараттарды олдану брын-соды болмаан крсеткішке жетті. Тыайтыштарды олдану 10-15 есеге скен. Осындай антропогендік факторлар Арал ірін экологиялы апата шыратты. рап алан теіз тбінен жыл сайын айналаа зияндылыы те жоары 2 млн. т тзды шадар ктеріліп, желмен тарай бастады. Сонымен, Арал апатына себеп болан факторлара: - жергілікті жерді тарихи-табии ерекшеліктерін ескермеу; - ауыл шаруашылыын дрыс жоспарламау, суды орын есепке алмау; - суды те кп ажет ететін кріш, мата даылдарын барынша кбейтіп жіберу; - жерді игеруді агротехникалы шараларын сатамау жне суды немді пайдаланбау; табиат ресурстарын пайдаланудаы жіберілген ателіктер мен оны мегеруді ылыми трыдан негізделмеуі болып табылады. Осы аталан фактілер Арал теізі экожйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялы дадарыса келді. Бл жадайлар адам баласыны олдан істеген ателігі ретінде дние жзіне белгілі болды. Арал ірінде туындап отыран азіргі экологиялы апаттар нышаны жыл скен сайын теіз суын тарылтуда. Оны фаунасы мен флорасы жойылып бітуге жаын. Топыраты тздануы те жылдам жруде. Арал теізінде балы сіру шаруашылыы тоталып, соы 1-2 жылда ана айта ола алынды. Ондаы трындарды леуметтік жадайы тмендеп кетті. Теіз тбінен ктерілген улы тзды млшері жылына 13-20 млн. т деп есептеледі. Тіптен, тзды шадар сері сонау Орта Азия республикалары аумаына жетіп, ауыл шаруашылыына зардабын тигізуде. Топыраты тздануы збекстанда - 60%, азастанда -60-70 %-а артып отыр. Мны зі жалпы шаруашылыа зиянын тигізуде. Арал іріндегі климатты згеруі шл белдеміні табии ландшафтар бірте-бірте крделі рі айтымсыз антропогендік экожйелерге арай ыыстыруда. Арал іріндегі антропогендік факторлар ондаы трындарды салт-дстріне, экономикалы-леуметтік жадайына тікелей сер етуде. Жмыссыз алан балышылар леуметтік жаынан ораусыз алып, баса айматара еріксіз оныс аударуда. азіргі Арал ірінде адамдарды денсаулыы крт тмендеп кетті. Бл ірде соы мліметтер бойынша туберкулез, бйректе тас байлану, сарысу, кпе-тыныс жолдарыны абынуы, жпалы аурулар республиканы баса ірімен салыстыранда жоары крсеткішті беріп отыр. Арал теізіні болашаы дние жзі халытарын толандыруда. Оны біржола жойыльш кетуі Орта Азия мен азастанды ана емес кптеген ШЫЫС елдерінні тыныс-тіршілігіне згерістер келмек. Ал лемдік климатты згеруі, шлге айналу, атмосферадаы ауыту-шылытар, антропогендік экожйелерді трасыздыын тудырады. Арал мселесі соы 10 шаты жылда географ жне эколог алымдар арасында жиі-жиі пікірталастар туызуда. Арал мселесі туралы халыаралы конференциялар йымдастырылды. ркениетті елдер аржылай кмек крсетуде. Олар негізінен Орта Азия республикалары, Ресей, АШ, Жапония, т.б. мемлекеттер.

Арал теізін тару жнінде бірнеше ылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар: 1. Сібір зендерін азастана бру. 2. мудария мен Сырдария зендеріні суын реттеу арылы суды молайту. 3. Арал теізін жартылай сатап алу. 4. Каспий теізіні суын жасанды канал арылы келу. 5. Жер асты суларын пайдалану. 6. Арал теізіні здігінен табии реттелуін немесе толысуын кту. рине, бл жобалар болашаты ісі боланымен, уаыт талабы оны кттірмейді. Брі де аражата тірелуі ммкін. Ал оны іске асуы адамзат кауымыны білімі мен біліктілігіне байланысты екені аны. азіргі кезде Аралды тару баытында батыл да жоспарлы трде ылыми негізде жмыстар жасалуда. "Арал таыдыры - адам тадыры" боландытан оны сатап алу.

Балаш проблемасы. Балаш клі алабында да рделі экологиялы жадай алыптасып отыр. 1970 жылы Балаша ятын Іле зенінде апшаай бгені мен су электр станциясыны (СЭС) салынуы Іле-Балаш су шаруашылыы кешенінде бетбрыс кезе болды. Іле зеніні гидрологиялы режимі згеріп, жалпы Іле-Балаш алабындаы экологиялы жадай згере бастады. апшаай су торабын жобалау кезінде Іле зеніні атырауындаы табиат кешеніні жадайы ескерілмеді. Соны нтижесінде онда тіршілік ететін жануар дниесіне (ондатр, балы, т.б.) жне ауыл шаруашылыына кп зиян келеді. Адала алабын суландырып, кріш егу жобасы да толы жзеге аспай алды. ыруар аржы текке жмсалды. Іле зеніні атырауы кеуіп, оны кері сері Балаш кліне тиді. Суармалы алаптарды клеміні есепсіз кеейтілуі, тменгі Іле оыр кмір кен орнын игеруді бастау клді болашаы шін ауіпті. Болжау бойынша, XXI асырды басында, клді батыс блігіні млде кеуіп, шыысыны тзды шалшыа айналуы ммкін. Бл з кезегінде Балаш маындаы ландшафтылар мен экологиялы жадайларды тбірімен згертіп, тіршіліксіз шлге айналдырады. Кл дегейіні тмендеуі оны суыны шамадан тыс минералдануына кеп соуда. Бл, бір жаынан, егістік далалардан клге айта келіп ятын су рамында р трлі тздарды кп болуына байланысты. Сонымен атар алаптаы згерістер Балаш маы аймаыны климат жадайларына да серін тигізеді. Су айдыныны туліктік температураны, ауа ылалдылыын реттеуші ретіндегі сері з кшін жояды.