Топыраты асиеттері?

Аналы тау жыныстары

Топыра пайда болатын тау жыныстары топыра раушы немесе аналы тау жынысы деп аталады. Топыра раушы тау жыныстары топыраты материалды негізі. Оны механикалы, минералды, химиялы рамы жне физикалы, химиялы асиеттері топыраа тарайды. Топыра тзілуі, дамуы кезінде ол асиеттер біртіндеп згерістерге ілігеді. Топыра раушы тау жыныстары пайда болу тегіне, рамына, рылысына жне асиеттеріне байланысты р трлі болады. Негізінен топыра раушы тау жыныстары атарына шгінді тау жыныстары жатады. Оларды кеінен тараан трлеріні келесідей сипаттамасы бар.

Элювий – негізгі тау жыныстарыны гілуінен жаратылып орнында алан шгінді. Таулы лкелерде, ктерікі жазытарда ралады. Элювий шгінділеріні рамы астында жатан тау жынысыны рамымен тыыз байланысты, сас болып келеді. Ол біртіндеп саталан кйден тыыз тау жынысына барып тіреледі.

Делювий–тау етегінде жауын-шашын, ар суымен шайылып жиналан шгінділер. Делювий су аыны серінен атпарлар тзіп, іріктелініп шгеді. Тау бктерінде орналасан айма топыратарын рауа атысады.

Аллювий-зен тасыанда су аынымен келіп зен жайылмасына жиналан шгінділер. Аын суды арыны мен баытына байланысты аллювий шгінділер іріктелініп, атпар тзіп орналасады. Оны рамында органикалы заттарда болады. Минералды блшектерді пішіні жмырланан болып келеді. зен арнасында орналасан аллювий ірі, кесек жыныстардан, р млшерлі мдардан ралады. зен жайылмасында майда аллювий шгеді. Олар саздаты, балшыты болып келеді. Сондытан зен жайылмасында нарлы топыратар тзіледі.

Лсс жне лсстерге сас саздаќтар р трлі жадайда пайда болады. Лсстерді негізгі белгілері мыналар: тсі ашы-сарыш, сарыш, карбонатты, шады-саздаты механикалы рамды, кеуекті борпылда, майда тйірлі, су ткізгіштігі жасы. Химиялы жне физикалы асиеттері жасы боландытан лсс нарлы топыратар пайда болуына о серін тигізеді. Орта Азия мен Отстік азастанда лсс шгінділерінде боз топыратар тзіледі.

Лсске сас саздатарды рамында карбонаттар аздау, кейде карбонатсыз болады, механикалы рамы ірілеу, кеуектілігі шамалы. Лесске сас саздатар азастанны далалы, жне уа далалы айматарында тараан. азастанны таулы лкелеріні жазытары мен тау аарларында тзілген топыратарды да аналы тау жынысы лсске саан сазда.

Эол шгінділері–жел серінен алыптасан борпылда, тау жынысы. Негізінен шл аймаында алыптасан (ызылм, арам, Мойынм). Эол шгінділеріне эолды мды жне мбалшыты (мдаты) жыныстар жатады. Оларды рамы жарышаты, уыс, тсі гірт келеді, механикалы рамы са тйірлі мнан трады.

Топыра раушы тау жынысыны асиеті, рамы топыра тзілу рдісіне, пайда болан топыраты химиялы, физикалы асиеттеріне лкен сер етеді. Мысалы, азастанны уа дала аймаында оыр топыра алыптасады. Ал егерде осы аймата кейбір жерде топыра тзуші тау жынысы натрий тздарына бай болып келсе, онда осы жерде кебір топыра пайда болады.

Климат

Ауа райыны жергілікті жерде алыптасан кпжылды сипаттамасын климат деп атаймыз. Топыра ралуына климат лкен ыќпал жасайды. Топыраќты алыптасуына, дамуына сіресе жылуды жне ылал млшеріні сері арынды. Топыраты жылулыын амтамасыз ететін кн нры, ал оны ылалдылыын анытайтын атмосферадан тсетін жауын-шашын.

Климатты континентальдылыы, жауын-шашынны жыл мезгілдері ішінде тсуіні ауытуы, ауаны ылалдылыы, желді шапшадыы топыраты ралуына, онда тіп жатан былыстара, топыраты су жне жел эрозиясына шырауына лкен ыпал жасайды.

Климатты топыра ралуына тікелей жне жанама ыпалы бар. Климат элементтері–ылалдылыты, топыраты жылуы мен салындалуыны сері топыра тзілуіне тікелей сер етеді. Ал жанама сер уелі климатты сімдіктер жне жануарлар дниесіне сері арылы, содан кейін оларды топыраа ыпал жасауынан байалады. Сйтіп, климат біріншіден, топыратаы биологиялы, биогеохимиялы процестерге сер етеді. сімдіктер дниесі, органикалы заттарды ралуы жне ыдырауы, топыра микроазалары мен фаунасы мµлшері, оларды тіршілік имыл рекеттері белсенділігі климат ерекшелігіне байланысты. Екіншіден, атмосфера климаты топыраты ауа, ылалдылы, жылулыќ жне тотыу-тотысыздану режиміне лкен ыпал жасайды. шіншіден, топыратаы минералды заттарды згерістерге ілігуі климат жадайларына туелді. Тртіншіден, климат топыраты жел жне су эрозиясына шырауына лкен сер тигізеді.

Топыраты асиеттері?

Топыраты физикалы асиеттері. Топыра табии дене боландытан, ол белгілі физикалы асиеттермен ерекшеленеді. Топыраты физикалы асиеттеріне оны тыыздылыы, клемдік массасы жне уыстылыы жатады.

Топыраты тыыздылыы деп оны атты фазасы массасыны 4 С-таы суды сондай клемдегі массасына атынасын айтады.

Негізінен топыраты тыыздылыы оны атты фазасы рамындаы минералды жне органикалы блшектер млшеріні араатынасына тікелей байланысты. Егер топырата арашірік кп болса, онда атты фазаны тыыздылыы тмен болады. мды топыраты атты фазасыны тыыздылыы -2,70 г/см, ара топыратікі-2,37 г/см, ауыр сазды топыратікі-2,67 г/см болады.

Топыра тыыздылыыны жоары болуы тамырды тмен бойлап суіне, тымны кктеп суіп шыуына кедергі жасайды. Топыра тыыздылыыны е олайлы млшері сімдікті биологиялы ерекшелігіне байланысты згеріп отырады. Топыра тыыздыыны шамадан тыс жоары болуынан ауылшаруашылы даылдарыны німі тмендейді.

Сонымен бірге топыра тыыздылыы ондаы органикалы заттарды млшеріне байланысты, себебі оларды тыыздылыы 1,25 г/см,-ден 1,80 г/см –ге дейін болса, ал минералдарда бл крсеткіштер 2,3 г/см –ден 3,0 г/см-ге дейін ауытиды. Яни, топырата органикалы зат кп боан сайын , оны тыыздылыы тмендейді. Мысалы, ара шірігі мол ара топыраты тыыздылыы 2,37 г/см. Топыра тыыздылыына оны гранулометриялы рамы, рылымы лкен сер етеді.

Топыраты физикалы-механикалы асиеттері.Топыраты физикалы-механикалы асиеттеріне оны созымдылыы , ісінуі,шегуі,байланыстылыы,жабысатыы, физикалы «пісуі» жатады.

Тымны бртіп нуі, сімдік тамырыны тмен арай бойлап суі, топыра пенг атмосфераны арасында газ алмасу, жер деу сапасы топыраты физикалы-химиялы асиеттеріне тікелей байланысты.

Топыраты созымдылыы деп оны сырты кшті серінен зіні пішінін згертуін жне оны за уаыт сатай алатын абілетін айтамыз.

Топыраты ісінуі деп оны ылалдану нтижесінде клемін лайтуын айтамыз, ал, керісінше, топыра кепкенде зіні клемін кішірейтуін топыраты шгуі деп атайды.

Топыра тйіршіктерін бір-бірінен ажыратуа сер ететін сырты механикалы кшті серіне топыраты арсы тра алатын асиетін оны байланыстылыы дейді.

Жер деу ралдарыны жмыс органдарына немесе баса заттара топыраты жабысу абілетін оны жабысаатыы деп атайды.

Топыраты физикалы «пісіп-жетілуі» деп оны деуге дайын болан кезін, яни, топыраты кеберсіп, оны дейтін ралдарды жмыс органдарына жабыспайтын жадайын айтады. Піскен топыра жеіл деледі, рала жабыспайды, кесекке айналмайды жне т.б.

Топыраты ауа асиеттері.сімдіктер, жануарлар жне микроазалар тіршілігінде топыра ауасы маызды рл атарады. Ол сімдіктер шін кмірышыл газыны негізгі кзі, фитосинтез жру шін ажетті. Сонымен атар, оттегіні сімдіктерді тамыр жйесі, микроазалар жне топырата тіршілік ететін жндіктер пайдаланады.

Топыра ауасы деп оны уысыны судан бос жерлерін толтыратын газ осылыстарын айтады. Топыра ауасы рамы жаынан атмосфера ауасынан кмірышыл газыны кптігімен (0,5%-дан – 1,5%-а дейін ) жне оттегіні аздыымен ерекшеленеді. Оттегіні жеткіліксіздігінен (3-9%) тымны німі баяулайды, тамыр жйесіні дамуы нашарлайды, топыратаы микроазаларды тіршілігі шін ажетті процестер тежеледі. Топыраты р трлі типінде ауа млшері де р трлі болады. Ауа мен атмосфера арасында немі аэрация деп аталатын газ алмасу процесі жріп жатады. Бл топыраа таза ауаны, яни оттегіні келуі нтижесінде сімдікті сіп, дамуына олайлы жадай туызады.

Топыраты жылулы асиеттері. Топыратаы жылуды негізгі кзі-кн сулесіні энергиясы. Оны млшері жерді географиялы орнына арай аныталады. осымша жылу кзі органикалы алдытарды экзотермиялы ыдырау процесінде блінетін жылу болып табылады. Топыраты тріне арай оларды жылу асиеті де р трлі болады. ара топыра ср топыраа араанда тез жылиды, ылалды топыра баяу жылиды, баяу суыйды, сазбалшыты топыраты ызуына кп жылу ажет жне жылу процесіні зі де баяу жреді. Сондытан оларды «салын» топыра деп атайды. иыршы мды, мда топыратар тез ызады, олар «жылы» топыраа жатады. Топыра жылуы днні бртуі, сімдікті суі, дамуы жне топыратаы микроазаларды тіршілігі шін маызды фактор болып табылады. Мысалы, бидай, арпа, слы тымдарыны бртіп нуі шін топыра температурасы12-14 С болуы ажет, ал микроазаларды тіршілігі белсенді болуы шін топыра температурасы 25-30 С аралыында боланы жн.

Топыраты агрохимиялы асиеттері. Топыраты химиялы рамы крделі, йткені оан 40-тан аса р тррлі химиялы элементтер кіреді. сімдіктер оректену шін олара макро (кміртегі, оттегі, сутегі, азот, алюминий, темір, кальций, магний, калий, натрий, ккірт, фосфор) жне микроэлементтер (йод, бром, марганец, молибден жне басалар) керек. Бл элементтер топыра рамында р трлі фориада болады жне оларды кпшілігі органикалы заттарды немесе минералдарды да рамына болуы ммкін. Тек азот пен кміртегі ана минералдар рамына кірмейді, олар органикалы жне органо-минералды осылыстар болып табылады.

Топыраты кптеген асиеттеріні ішінен оны нарлылыын крсететін жне ауылшаруашылы даылдарыны німдеріне тікелей ыпал ететін агрохимиялы крсеткіштерін, яни топыраты ышылды дрежесін (рН) , арашірікті , азотты, фосфорды жне калийді орларын атауа болады.

Топыра нарлылыыны негізгі крсеткіштеріні бірі-оны арашірігіні (гумусыны) млшері. Ол азастан топыраында 1-3 пайыздан (ср топыра), 6-8 пайыза (ара топыра) дейін ауытиды. Ауыл шаруашылыында жоары нім алу шін ш элементті, яни, азотты, фосфорды жне калийді олданады. Сондытан, егіншілікке азотты, фосфорлы жне калийлі тыайтыштар пайдаланылады.азастан топыраы калийге бай, азотпен орташа амтамасыз етілген, ал фосфор жеткіліксіз.

Топыраты биологиялы асиеті. Топыра тзілуде сімдіктермен атар, микроазалар мен жануарларды алатын орны зор. Топыра микрофлорасы. Аналы тау жынысында бірінші орналасып тіршілік ететін тірі азалар микроазалар болып табылады жне олар топыраты нарлы ететін азалар тобына жатады. Олар атмосфера азотын сііреді де, оны крделі ауыз (белок) денесіне айналдырады, органикалы алдытарды ыдыратады жне оларды сімдік сііре алатын арапайым тз кйіне дейін минералдайды. Сондай –а, микроазалар арашірік тзуге, кптеген минералдарды синтездеуге, бзуа атысады.

3. азастан Республикасыны мемлекеттік жер кадастрыны рамы

«Кадастр» сзі латынны «caput» сзінен шыан, иемдену заты деген маына береді, таы сол сияты «capitalistrum» сзі иемдену заттарыны тізімі деген маына береді. Бас кезінде кадастр кітап ретінде болды, оны ішінде (ауданы крсетілген), салы салынатын жерлер тізімі, жер ыртысыны сапасы жне жер салыыны клемі крсетілген. Тарихты, поэзияны, философияны ежелгі ескерткіштері таксация (латын сзі taxatio), жанрды баалануы б.э.д. кптеген жылдар брын болан мліметтерді сатады. ытайда да б.э.д. ш мы жылдыта жер ыртысы тоыз класса блінген екен.

Жер кадастры туралы жете мліметтерді Ежелгі Мысыр, Греция жне Римні кптеген ескерткіштерінен табылды. Мысырлы папирустар б.з.д. Мысырда сапасына туелді кптеген жер категорияларыны бар боланын кландырады. Бірінші мысырлы фараондар кезедерінде (трт мы жыл брын) салы салынатын жерлерге, баалау тізімдері мият жргізілді. Нилді зіндік жерлері табысты бесінші блігін алу масатында жне жер иелігіне ыты орнатуда, сапалы жне санды атынастарында есепке алынды. Мндай есеп-баалауды жылына екі рет фараонны арнайы таксаторлар-чиновниктер жргізді.

Гомера поэма эпохасында (12-8 б.з.д.) гректер жер ыртысы жне жер ымдарын айыра ынды, олар жерді космосты элементі, ал жер ыртысын делген жерді асиеті деп арастырды. Жер сапасын салыстыра баалау ажеттілігі Ксенофонт шыармаларында жне Аристотельді оушысы Теофрастты шыармаларында крсетілген. Ксенофонт (б.з.д. 430-355ж) «экономика» шыармасында, шаруашылыты дрыс жргізу шін білу ажет, берілген жерде андай даылдарды егу керек, ал бл шін жер ыртысыны сапасын анытау керек, яни баса учаскелерді егісімен танысу керектігін атап крсетпек. Теофраст (б.з.д. 372-287ж.) жер ыртысыны асиетін есептеу ажеттілігін сыза крсетуде, р трлі жер ыртыстарына жне жерді су ткізгіштілігі, химиялы рамы, жылуа атынасы, нарлы абаттарыны тередігі, оны рылымына жете тоталады.

Ежелгі Римні жер кадастры жер меншігіні суреттеуін крсетеді. Арнайы реестрлерге жер учаскелеріні ауданы, оларды деу дістері, сапасы жне жерлерді табыстылыы туралы малматтар енгізілген. ола кестелерге жерлерді жоспарлары, оларды атаулары, шекаралары жне жер иеліктеріні аудандары жазылып отыран. Соны ішіне жерлерді сапасы жне шаруашылы туралы малматтар енгізілген. Рим кадастрыны принциптері империяны аудандарында жне колонияларында ке тарады, таы сол сияты баса мемлекеттерде олданды.

Ортаасырлы кезедерде жер кадастрыны дамуы туралы византиялы ауыл шаруашылы энциклопедия-Геопоники куландырады. Онда жерді сапасын жер ыртысыны сырты трінен жне сімдіктері, жер ыртысыны дмі жне иісінен анытауа ммкін болатыны крсетілген. Кп кіл ір рельефіне, бктер экспозицияларына, т.с.с. жер ыртысыны асиеттеріне, яни тыыздылыына, рамына, тсіне аударылды. Жер ыртысыны асиеттеріне байланысты, оны сапасы жне орналасу жадайы жне жер ыртысын деу, даылдар жинаы, р трлі ыртыса жарамдылыы бойынша сыныстар жргізілді.

Батыс Еуропасындаы ортаасырлы кадастрлара франктарды королі лы Карлды (742-814ж) жер кадастры Вильгельм Завоеватель (1066-1087ж) кезіндегі аылшын «Книгу страшного суда», ол кітапта жерлерді саны жне сапасы туралы жете мліметтер келтірілген. Мнда датты хат алысу Вольдемар2 (1231ж) кезінде, Фридрихті2 (1194-1250ж) сицилиялы кадастры, аылшынды хат алысу Эдуард1 (1239-1307ж) кезінде, Каламбрии (1327ж) кадастры, Дофинел (1369ж) аудандарыны кадастры, Бранденбургты (1375ж) курорюшерлік жерлері бойынша кітабы.

Жер кадастры ары арай даму жне алыптаса алады, феодалды ндіріс дістері, онда феодалдарды жерге жеке меншіктілігін ныайту шарттарындаы арнайы шара ретінде жргізіледі. Феодализм кезінде жер иеленушілерге жне жерлерге салы салу те емес атынаста жргізілді.