Топыраты морфологиялы асиеттері жне оларды экологиялы факторлармен байланысы.

Топыраты пайда болу процесіндегі зіне тн рылымыны бірі — пішін тзуі, яни топыраты морфологиясыны алыптасуы. Осы арылы топыратар бір — бірімен жне зі тзілген тау жыныстарынан ажыратылады. Морфологиялы рылым — топыраты сырты пішіні. Топыра — ртрлі морфологиялы кріністерден рылан табии дене. Сондытан да бл кріністерді сырты пішіндері мен айырмашылыы бар генетикалы абаттардан іздестіреді.

Топыраты негізгі морфологиялы сипаттамаларына топыраты тсі, рылымы, ныыздыы, механикалы рамы, ртрлі осылыстарды бары немесе жоы, HCI- мен рекеті т.б жатады.

Топыраты морфологиялы белгілерін зерттеу кезінде оны рамын, топыраты абаттары мен оларды алыдыын, тсін, трін, кесектеріні млшерін, ныыздыын, рилы бгде заттар мен тзілімдерін, сонымен бірге топыраты механикалы рамын жне топыра тзуші негіздерді тектерін, ылалдылыын, органикалы заттар мен сімдік тамырларыны млшерін, ртрлі тередіктегі топыра абаттарыны тз ышылымен серін т.т баяндап жазады.

Топыраты азыландаы тік абаттары топыраты профилі (пішіні) деп аталады.Топыра негізінен 3 генетикалы тектік абаттардан трады. Олар: ара шірікті-оректік (А-абат), тпелі (В-абат) жне топыра тзуші аналы жыныстар (С-абат) абаттары. Топыра абаттарын толы дйектеу шін оларды азіргі сипаттамалар бойынша тменгі абаттара жіктеп, белгілі бір индекстермен белгілеген. А0-стігі тсеніш абат. А-шым абат. А1-шірінді-орлы абат. А2-элювиалды абат. В-илювиалды абат. С-аналы жынысты абат жне Д-астыы тсеніш абат. Кей жадайда абаттарды зін бірнеше абатшалара бледі, мысалы: А1; А2; В1; В2; С1; С2:

Топыраты тектік генетикалы абаттарыны алыдаы бірнеше санти- метрден 1 метрге жне одан да кпке жетуі ммкін. Топыра абаттарыны алындыын бейнелеу шін р абат пен абатшаларды стігі жне астыы тегін анытайды. Мысалы: ара топыра шін бл сипаттама тмендегідей болады: А (0-25 см), Б (25-50см), ВС (50-80 см).

Демек, жоарыдаы сипаттама топыраты абаттарыны алыдыы жайлы ана емес, оларды орналасу тередігі туралы да млімет береді. лбетте, бл анытамалар топыраты тзілу ерекшеліктері мен нарлылыы жайында ой тзуге ммкіндік туызады.

Топыраты тсі – морфологиялы кріністеріні ішінде е негізгі белгі. Топыра аттарыны зі де осы тстеріне арай ойылан. Топыраты тектік генетикалы абаттарыны тсі топыратарды тзілу ерекшеліктеріне, химиялы рамына, гумусты млшеріне, темір, марганец, алюминий, кальций карбонаты т.б. осылыстара байланысты. Гумус топыраа ара немесе ара оыр тс, темір мен марганец тотытары сары, ызыл, сия тстер ал, кремний осылыстары, к, каолинит, алюминий гидроксиді жне суа тез ерігіш тздар (хлоридтер жне сульфаттар) –а тс береді.

р трлі топыратарды тектік абаттарыны тсі рилы болады, мысалы: шірікті-орлы абат А срылт (шымдауыт-сорта топыра), оырай реді срылт (срылт тоай топыраы), ара (ара топыра сарылт-срылт/сарылт топыра) тске ие болуы ытимал.

Сонымен атар топыратарды тсі оны ылалдылыына, жарыпен аныуына жне рылымды жадайына да байланысты. Мысалы, кез-келген топыра кірше ра кезінде кірше срылт болса, су кезінде срылт болып крінеді. Таерте немесе кешкі уаыттарда, кндізгі мезетпен салыстыранда, топыра рашан кгірт тсті болып келеді. Топыра тсіні практикалы маызы лкен. Топыра абатыны алы ара тсті болуы гумусты молдыын крсетеді.

Топыраты рылымы деп оны ртрлі пішінді лкенді-кішілі тйіртпекті агрегаттара бліну асиетін айтады. Топыра рылымы ірі кесекті, кесек днді, лкен-кіші жааты, призмалы, ыш (плита) тріздес таы баса трлерге блінеді.Олар бір-бірімен жабысан механикалы элементтермен: м, ша, балшыпен осарласа жреді. рбір рылымды агрегат біріккен органикалы жне минералды бліктерден трады. Жалпы топыра рылымыны пайда болуы — крделі биохимиялы жне физика-химиялы процесс. Топыраты рамында 0,5мм-лік микроагрегаттардан бастап одан лденеше есе лкен макроагрегаттар бар. нарлы, баалы топыра агрегаттарыны клемі 1мм-ден10мм-ге дейін кездеседі. рылымды топыратарда су, ауа жне жылу алмасу осылара байланысты сімдіктерді азыты заттармен оректенуіне ажетті биологиялы былыстармен жаымды баытта жреді.

Топыраты ныыздыы — оны борпылда уысты немесе ныыз болу асиеті. Бл крсеткіш топыраты тыыздыы мен жмсатыын жне рылым бліктеріні арасындаы уыстар дрежесін білдіреді. Топыра уыстары ауа мен суды, жылуды жылжуына ыпал етеді. Топыраты ныыздыы топыраты рылымына, механикалы рамына, органикалы жне минералды блшектеріні млшеріне байланысты. Ныызды дегейіне арай топыра мынадай трлерге блінеді: те тыыз, бірттас топыра, тыыз топыра, тыыздау топыра, борпылда топыра жне бос жылжымалы топыра.

Топыраты тыыздыы мен кеуектілігіне байланысты бір асиеті — оны ттырлыы, былайша айтанда, топыра блшектерін айыру кезіндегі соамен арсылыты жоюа ажетті кш. Ттырлы млшері топыраты механикалы рамына жне ылалдылыына байланысты. Блшектеріні диаметрі-0,001 мм, кей топыратарды сулы, сызда, м мен мдауыт топыратара араанда ттырлыы жоары болады.

Топыраты ылалдыы артуымен бірге оны ттырлыы кемиді, біра жабысаты пайда болады.

Топыраты тзілуі былысыны баыты мен сипаты жайындаы малматты оны рамындаы тзілімдер мен бгде заттарды трлеріне арай білуге де болады.

Топыраты рылымдаы тзілімдер химиялы кмірышылды кті, темір мен марганецті т.б. тздарды осылыстары жне биологиялы рттарды нжістері, сімдік тамырларыны “табы” т.т. болып блінеді. Кейбір тзілімдерді арнайы атаулары болады. Мысалы, ортштейндер — темір мен марганец тотытарыны кесек немесе тары тріздес ара-оыр, кгірт-оыр осылыстары; ортзадар — тыыз шірік, оыр тсті темірді абыршатары, псевдофибралар — жа, шірік — сарыш тсті рылымдар, лпалары топыра блшектеріні беттеріндегі кремнеземні жа ашыл датары жне утандар — топыра блшектеріні беттеріндегі темір-органикалы датар.

Бгде заттара топыратарды жетілуіне атысы жо заттар жатады: тау жыныстарыны кесегі, тас, кірпіш, шыны, сйек, ааш, мал мен сімдіктерді алдытары.