Орытпалар туралы тсініктер

 

Бйымдарды немесе растырушы материалдарды кбінесе таза металдан емес орытпалардан жасайды, себебі оан ажетті кптеген механикалы жне технологиялы асиеттер таза металдарда жо. Таза металды тек ана мыс электр ткізгіштерін жасау шін олданылады. Сонымен техникада орытпалар жиі олданылады. Металл орытпасы деп екі немесе одан да кп заттан (таза металдардан немесе металл мен металлоидтан) ралан оспаны айтады. орытпалар рамындаы элементтер санына байланысты екі, ш, трт жне кп компонентті болуы ытимал. Металл орытпаларыны электр жне жылу ткізгіштігі жоары, созылыш жне т.б. асиеттері бар. орытпаны дайындауды е арапайым тсілі оспаны балыту, біра пісіру, электролиз жне аттыдан газа айналдыру тсілдерін де олдануа болады. орытпаларды физика-химиялы асиеттерін алауымызша реттеуге болады.

Трлі металдарды орытпа тзгіштік асиеттері р трлі. орытпаларды, таза металдара араанда, келесідей артышылытары бар:

а) механикалы аттылыы, серпімділігі, ттырлы коэффициенті, беріктік шегі т.б. жоарылыы;

б) технологиялы асиеттеріні (ю, ысым жне жылу арылы деу

т.б.) жоарылыы;

в) таза металдарда кездеспейтін ерекше асиеттеріні болуы;

г) орытпаларды физика-химиялы асиеттерін алауымызша згертуге болатындыы.

орытпаларды кпшілігі сйы кйінде бір текті болып бір фазадан, атайан со бірнеше фазадан трады. Фазаны саны мен оны рылысы компоненттерді атаю кезіндегі рекеттесуіне байланысты.

Егер орытпаны компоненттері бір-бірінде еритін болса, онда атты ерітінділер пайда болады. Кристал кйіндегі атты ерітінділер рылысы жаынан орын басу, сіу жне шегеру ерітінділері деп шке блінеді. Еритін компоненттік атомдары, не ерітіндіні кристалл торындаы атомдары орнын басады немесе оан сіеді. Мндай орытпалар бір фазалы болып, еритін компонентті кристалды торы бар атты дндерінен трады. Компоненттерді еруі шекті болан жадайда екі фазалы орытпа пайда болып, екінші фазасы таза компонент немесе екінші компоненттен химиялы осындысы тзілуі ммкін.

Егер атаю кезінде орытпаны компоненттері бір-бірімен рекеттеспесе, онда р компонент дндеріні механикалы оспасы тзіледі, онда компоненттер з кристалдарын згертпей таза компоненттерден, химиялы осылыстардан немесе атты ерітінділерден трды.

Кейде металдар сйы кйінде бірі екіншісінде ерімейді. Мысалы, орасын мен темір, орасын мен мыс т.б. элементтерді оспалары. Мндай металдар сйы кйінде бірі екіншісінде араласпай, меншікті салмаына байланысты абат тзеді. Кптеген жадайда сйы орытпадаы элементтер бір-бірінде ериді, яни бірнеше элемент атомдары бір-бірімен бір алыпты араласады. Кптеген металдарды оспаларыны сйы кйінде бірі екіншісінде ерігіштігі шекті болып келеді. Егер бір металды оспадаы концентрациясы сол металды екінші металдаы ерігіштік шегінен асып кетсе, онда оспа екі абата (екі блікке) блінеді. Ерігіштігі шекті металдарды кристалды торларыны параметрлері мен балу температураларыны айырмашылыы детте кп болып келеді.

йма атайан кезде оны рамындаы компоненттер бір-бірімен рекеттесіп, екі немесе бірнеше фазадан тратын атты орытпаларды тзеді.

атты кйінде орытпалар атты ертінділерді, химиялы осылыстарды жне механикалы оспаларды райды.

 

Атты ертінді

атты ерітінді деп сйы кйінде бір-бірінде шексіз еритін, ал атты кйінде не шексіз, не шекті еритін орытпаларды айтады. Мндай орытпада бір компонент зіні кристалды торын сатап алады, ал екінші компонентті атомдары (ерітіндіні) біріншіні кристалды торында орналасады, сол кезде бірінші торды лшемдері (периоды) згереді. Бірінші компонент – еріткіш, екіншісі – ерігіш, ал пайда болан орытпа атты ертінді деп аталады. Егер орытпа компонеттеріні кристалды торлары бір типтес жне олар бірі екіншісінде шексіз еритін болса, онда орытпа рамында млшері 50% - дан арты болатын компонент ерігіш деп аталады. Шексіз атты ертінді тзілуі шін компоненттер параметрлеріні арасындаы айырмашылыы 8% - дан аспауы керек.

атты ерітінділі орытпалар – бл атты фаза, бнда компоненттерді атынасы айнымалы, рі кристалды дене болып табылады.

атты ерітінділерді ерекше асиеттеріні бірі оларды кристалл торында ртекті атомдарды болуы, еріткішті торы згермейді. атты ерітінді бір текті дндерден трады (2.1 суретті ара).

 

 

2.1 сурет - атты ерітіндіні микрорылымыны слбасы

 

орытпадаы металл атомдарыны кристалды торда орналасуына байланысты атты ерітінділер орын басушы, енуші, шегеруші болып ш трге блінеді.

Орын басушы атты ерітінділерде ерігішті атомдары еріткіш металл торыны кейбір тйіндеріндегі атомдарын ыыстырып жібереді немесе орынын басады (2.2 суретті ара). Мндай атты ертінділер компоненттері бірі екіншісінде шекті жне шексіз еруі ммкін.

Егер ыыстырып жіберу кез-келген жерде тетін болса, онда мндай атты ерітінділерді реттелмеген дейді. Температура тмендеген сайын алмасушы атты ерітінділерді ерігіш атомдары айта блінеді де, кристал торында белгілі орын алады, мысалы мысты никелмен орытпалары. Мндай атты ерітінділерді реттелген дейді. Оларды те жоары аттылыы мен сынышты айырмашылыы бар.

 

 

– еріткіш компонентті атомы

– ерігіш компонентті атомы

 

2.2 сурет -Орын басушы атты ерітінді

Енуші атты ерітінділерде ерігіш элементтерді атомдары еріткіш элементтерді торыны тйіндері арасында орналасады (2.3 суретті ара). Енуші кристал торыды атом арасындаы уысты млшеріні аздыынан оан атом млшері кішкене элементтер орналасады. Мндай атты ерітінділерді элементтері бірі екіншісінде шекті жне шексіз еруі ммкін.

Егер орытпа компоненттеріні кристалды торларыны параметрлеріндегі айырмашылы 8%-дан аспаса, компонеттерді бірі екіншісінде шексіз ериді, ондай атты ертінділер орын басушы болып саналады, ал айырмашылыы 8÷15% болатын компоненттер бірі екіншісінде шекті ериді, яни енуші атты ерітінді тзіледі; 15% - дан асып кетсе, атты ерітінді млдем тзілмейді.

 

 

– еріткіш компонентті атомы

– ерігіш компонентті атомы

 

2.3 сурет - Енуші атты ерітінді

Шегеруші атты ерітіндісирек кездесетін боландытан оны арастырмаймыз. Шегеруші аттыерітінділерде тзілу кезінде еріткіш металды асиеті мен торды ауымыны згеруі абаттаса жреді. атты ерітінділерді рамы айнымалы болады.