А.Басс жне А.Даркты агрессия крсеткіштері мен формаларын диагностикалау дістемесіне сипаттама
Бала агрессиясын зерттеушілер А.Басс жне А.Дарки агрессияны сипаттаанда оны негізгі екі топа бледі. Біріншісі -мотивациялы агрессия, осы былысты туызан себеп-сылтаулар. Психолог е алдымен агрессияны осы трін анытап алуа тиіс. Екіншісі -инструменталды агрессия, немесе зін орау шін, басаларды збірлеуге олданатын рекеттері. Бл асиетті крініс беруі сегіз формада болуы ммкін. Оларды ксіби бадар беру барысында анытау арылы мінезді трбиелеу туралы кеес йымдастыруа негіз болады.Агрессияны зерттеуге олданылатын дістемелерді бірі –Басса-Дарки сауалнамасы. Бл дістеме кмегімен агрессияны крініс беру формасын диагнозтикалау нтижесін бдан брыны маалада крсеткенбіз. Жеткіншектерді зерттеу нтижесінде мектеп оушылары арасында вербальды агрессия те жоары дамыан болып табылады. Ол сіресе л балалара тн, дегенмен агрессияны бл трі ыздар арасында да сирек емес екен. Екінші орында кпелегіштік пен негативизм крсеткіштері орын алды. Жеткіншектерде кдіктенушілігіні жоары болуы зады нрсе, ол лкендік сезімні орын алу жне лкендерді жеткіншектерге кзарасындаы айшылытардан туатын проблема.Зерттенушілерді мазасыздану дегейін лшеуге жеткіншектер агрессиясын диагностикалау (Басса-Дарки) дістемесі, пиктограмма (сурет салызып, оны психологиялы талдау жасау дістемесі пиктограмма деп аталады) дістемені й, тал, адам жне мені отбасым кешрым трлерін олданып, нтижелерін ереже бойынша талдап шыты.Басса-Дарки дістемесіні масаты:Бала агрессиясыны трін жне оны крініс беру ерекшелігін анытау.Бала агрессиясын зерттеушілер оан р трлі анытама береді. Біреулері ол адамны оршаа орта былыстарынан зін орауа арналан тым куалаушылыа негізделген асиет деп крсетсе (Лорнед, Анри), екіншілері жетекші роль атаруа баытталан рекет (Моррисон) деп тсіндіреді. Агрессияны фрустрациямен байланыстыратып теориялар да бар (Маллер, Дуб, Доллард). Агрессия терминімен жеке тланы субьект субьекттік атынаста деструктивтік рекетке жаындыын белгілейді.Деструктивтік рекет дегеніміз – адамны алдында тран бгетке кедергі жасап, иындыты жеуге деген белсенділігі. Сондытан агрессияны о жне теріс кріністері бар екендігін жасы тсіну ажет. Мысалы, адам з мірін немесе баса адамдарды мірін сатауа, табыс кзіне тнген ауіпті жоюа баытталан агрессияны атауа болады. Сонымен атар, ешандай атауа болмайтын агрессия байалуы ммкін. Жеткіншек жас кезінде себепсіз агрессия немесе жалан ауіпке баытталан шабуылшылы орын алуы ммкін. Бл былысты трлерін, себебін жне млшерін анытауа болады. Психолог осы мселені зерттеп, нормадан тыс дамыан жмысын жргізуі керек.А.Басс жне А.Дарки агрессияны сипаттаанда оны негізгі еі топа бледі. Біріншісі – мотивациялы агрессия. Осы былысты туызан себеп сылтаулар. Психолог е алдымен агрессияны осы трін анытап алуа тиіс. Екіншісі -инструменталды агрессия немесе зін-зі орау шін, басаларды жбірлеуге олданатын рекеттері. Бл асиетті крініс беруі сегіз формада болуы ммкін. Агрессияны зерттеуге олданылатын дістемелерді бірі – Басса-Дарки сауалнамасы. Бл дістеме кмегімен агрессияны формасын диагностикалауа болады.Орындау ережесі: тест сауалнамасында 75 тжырымдама берілген. Олара «ия» немесе «жо» деп жауап берііз.
| Кейбір уаытта біреуге кесір жасау ниетімнен айта алмай аламын. | И | Жо | |
| Кейде натпайтын адамдарым жайлы сек айтамын. | И | Жо | |
| Мен тез ашуланамын, біра тез басыламын. | И | Жо | |
| Егер менен жасылап срамаса, мен оны тінішін орындамаймын. | И | Жо | |
| Маан тиісті нрсеге, мен рдайым ие бола бермеймін. | И | Жо | |
| Мені сыртымнан адамдар не айтатынын мен білемін. | И | Жо | |
| Егер мен достарымны мінез – лын малдамасам, мен олара оны сездіремін. | И | Жо | |
| Мен біреуді алдаанымда арымны мазалананын басымнан кшемін. | И | Жо | |
| Менінше, мен адама ол ктере алмаймын. | И | Жо | |
| Мен ешашан заттарды латыратын дрежеге дейін ашуланбаймын. | И | Жо | |
| Мен рашан біреуді кемшілітеріне мн бере бермеймін. | И | Жо | |
| Егер де маан бекітілген ереже намаса, мен оны тзегім келеді. | И | Жо | |
| Басалар рдайым олайлы жадайларды пайдалана біледі. | И | Жо | |
| Мен ктпегендей адамдар маан нерлым достыпен араса мен адамдардан зімді са стаймын. | И | Жо | |
| Мен адамдармен жиі келісе бермеймін. | И | Жо | |
| Кейде мені басыма зім ялатын ойлар келеді. | И | Жо | |
| Егер кімде – кім мені бірінші болып рса, мен оан жауап бермеймін. | И | Жо | |
| Мен ашуланан кезде есікті атты жабамын. | И | Жо | |
| Мен сырттан араандаыдан ашуланшапын. | И | Жо | |
| Егер кімде – кім зін бастыпын деп есептесе, мен оан рашанда арсы трамын. | И | Жо | |
| Мені тадырым зімді амытырады. | И | Жо | |
| Мені ойымша, мені кп адамдар жасы крмейді. | И | Жо | |
| Егер адамдар менімен келіспесе, мен міндетті трде сол пікір – таласа тсемін. | И | Жо | |
| Жмыстан жалыан адамдар, кінні сезінуі керек. | И | Жо | |
| Кім маан жне мені жаняма тіл тигізсе, мен руа дейін барамын. | И | Жо | |
| Мен дрекі зілдеуге абілетті емеспін. | И | Жо | |
| Егер мені маза ылса, мен ашуланамын. | И | Жо | |
| Адамдар зінен басты жасаанда, олар таданбау шін олымнан келгенін жасаймын. | И | Жо | |
| Мен апта, сайын, зіме намайтын адамдарды кріп трамын. | И | Жо | |
| Кптеген адамдар мені кре алмайды. | И | Жо | |
| Адамдарды мені сыйлаанын талап етемін. | И | Жо | |
| зімні ата – аналарыма аз жасылы жасааным мені инайды. | И | Жо | |
| Мені р кезде ашуландыратын адамдара «зім білемін» деп айтуа тура келеді. | И | Жо | |
| Мен ашуланудан ешашан кілсіз болмаймын. | И | Жо | |
| Маан тиесілі дрежеден нашар атынас туындаса мен ренжімеймін. | И | Жо | |
| Егер кімде кім мені зінен шеттетсе, мен кіл аудармаймын. | И | Жо | |
| Мен мны крсетпесемде, мені ызаныш билейді. | И | Жо | |
| Кейде мені ойымша, маан клетін сияты. | И | Жо | |
| Мен ашулансам да, «мыты» сздерге сйенбеймін. | И | Жо | |
| Мен кнмні кешірілгені алаймын. | И | Жо | |
| Тіпті егер біреу мені рса да, мен сирек жауап айырамын. | И | Жо | |
| Мені ойымша болып шыпаса, кейде мен ренжіп аламын. | И | Жо | |
| Кейбір адамдар мені зіні бір атынасуымен ашуландырады. | И | Жо | |
| Мені шынымен жек кретін адамдарым жо. | И | Жо | |
| Мені принципім: «Ешашан згелерге сенбеу». | И | Жо | |
| Егер мені біреу ашуландырса, мен ол туралы не ойлайтынымны брін айтуа дайынмын. | И | Жо | |
| Кейінірек кінетін, мен кп нрсе жасаймын. | И | Жо | |
| Егер мен ашулансам, мен біреуді ра аламын. | И | Жо | |
| Мен балалы шаымнан ашуымны сырта шыанын крсетпеймін. | И | Жо | |
| Мен рдайым зімді жарылайын деп тран о – дрі бшкесі сияты сезінемін . | И | Жо | |
| Мені не сезінетінімді брі білсе, мені бірге жмыс істеуге иын адам деп есептер еді. | И | Жо | |
| Мен рашан адамны маан жаымды бір нрсе жасауын пия себептер мжбр етеді деп ойлаймын. | И | Жо | |
| Егер біреу маан айайласа, мен де айайлап жауап айтарамын. | И | Жо | |
| Стсіздіктер мені кілімді алдырады. | И | Жо | |
| Мен басалармен жиі де сирек те тбелеспеймін. | И | Жо | |
| Мені атты ашу ысып, олыма тскен заттарды сындыранымды мен есіме тсіре алмаймын. | И | Жо | |
| Кейде мен тбелесті бірінші болып бастауа дайын екенімді сезінемін. | И | Жо | |
| Мен кейде мірді маан деген ділетсіздігін сезінемін . | И | Жо | |
| Алашында мен адамдарды кпшілігі шын айтады деп ойлайтынмын, біра азір мен оан сенбеймін. | И | Жо | |
| Мен тек ашуланандытан ана рысамын. | И | Жо | |
| Мен дрыс жасамасам, мені ар – ятым инайды. | И | Жо | |
| Мен з ымды орау шін, ара кш жмсаудан тайынбаймын. | И | Жо | |
| Кейде мен з ашуымды, стелді ждырыпен ру арылы крсетемін. | И | Жо | |
| Маан намайтын адамдармен, мен дрекілеу атынаста боламын. | И | Жо | |
| Маан зиян келтіретін жауларым жо. | И | Жо | |
| Егер біреуді орнына ою керек болса, мен оны орнына оя алмаймын. | И | Жо | |
| Мен дрыс мір сргенімді жиі ойлаймын. | И | Жо | |
| Мені тбелесуге дейін апаратын, адамдарды мен білемін. | И | Жо | |
| Мен са нрсеге бола ренжімеймін. | И | Жо | |
| Мені ашуландырысы жне тіл тигізгісі келетін адамдар жайлы ойлар маан сирек келеді. | И | Жо | |
| Мен жиі ескерту жасаанымен , оны іске асырмаймын. | И | Жо | |
| Мен соы кездері мылжы бола бастадым. | И | Жо | |
| рыс кезінде мен рдайым дауысымды ктеремін. | И | Жо | |
| Мен адамдара деген зімні жаман атынасымды жасыруа тырысамын. | И | Жо | |
| Мен дауласып жатпай – а келісе саламын. | И | Жо |
Жауаптар 8 шкала бойынша бааланылады:1.Физикалы агрессия:«и» — 1 «жо» — о; 1, 25, 31, 41, 48, 55, 62, 68; «жо» — 1, «и» — о; 9, 7.2.Жанама агрессия:«и» — 1. «жо» — 0; 2, 10, 18, 30, 34, 42, 56, 63; «жо» — 1, «и» — о; 26, 49.3.Тітіркенушілік :«и» — 1. «жо» — 0; 3, 19, 27, 43, 50, 57, 64, 72; «жо» — 1, «и» — 0; 11, 35, 69.4.Негативизм :«и» — 1. «жо» — 0; 4, 12, 20, 28; «жо» — 1, «и» — 0; 36.5.кпелеу;«и» — 1. «жо» — 0; 5, 13, 21, 29, 37, 44, 51, 58.6.Кдіктенушілік :«и» — 1. «жо» — 0; 6, 14,22,30, 38, 45, 52, 59; «жо» — 1. «и» — 0; 33, 66, 74,75.7.Вербальді агрессия :«и» — 1. «жо» — 0; 7,15,23,31,46,53, 60, 71, 73; «жо»-1. «и»- 0; 33,66,74, 75.8.Кінні сезіну :«и» — 1. «жо» — 0; 8, 16, 24, 32, 40,47,54,61,67.арсыласу крсеткіші 5 жне 6 шкалада, ал агрессиялы крсеткіш (тікелей жне мотивациялы) 1, 3, 7 шкаладан крінеді.Агрессияны норма крсеткіші 21 + 4, ал арсыласу крсеткіші – 6, 5, 7, +3 те болан кезде крінеді.дістемені олдана отырып агрессиялы жеке адам асиеті, ал агрессия мінез – лы негізі ретінде тсінуге болады.А.Басс жне А.Дарки здеріні сауалнамаларын ру барысында келесі реакция трлерін крсетіп кетті:1.Физикалы агрессия – баса адама баытталан физикалы кш.2.Жанама агрессия – баса адама тікелей баытталмаан немесе ешкімге баытталмаан крт туан агрессия.3.Тітіркенушілік – кішкентай тітіркену зінде кері сезімдерді крсетуге даярлы (ашуланшаты, дрекілік).4.Негативизм – мінез – лытаы оппозициялы кй пассивты арсылытан алыптасан задылытар мен дстрлерге арсы креске дейін жеткізетін кй.5.кпелеу – оршаан адамдара деген натылы жне ойдан шыарылан іс — рекеттерге ызанушылы пен жеккрушілік.6.Кдіктенушілік – адамдара атысты сенбеушілік жне сатытан баса адамдар зиян келтіруді жоспарлайды дегенге сенушілік.7.Вербальді агрессия – негативты сезімдерді форма (айай) арылы жне сонымен бірге сздік жауаптар мазмны арылы (орау) крсету.8.Кінні сезіну – субьектіні зіні жаман адам екендігіне сенімділігі сонымен бірге ар – ятыны жотыы сезінуі.Сауалнама 75 тжырымдардан трады,оан зерттелуші «и» «жо» жауабын береді.