Монол хандарыны лыс билігі шін таласы
ЖОСПАР
І Кіріспе
ІІ Негізгі блім
2.1Монол хандарыны лыс билігі шін таласы
2.2«Алтын Орда» мемлекетіні рылуы
2.3 Алтын Орданы коамды рылысы
2.4 Алтын Орданын глденуі мен лдырауы
2.5Жошы лысыны (Алтын Орданы) хандары
ІІІ орытынды
IV Пайдаланылан дебиеттер
І Кіріспе
Алтын Орда (моолша: Алтан Ордын улс; татарша: Altn Urda; орысша: Золотая Орда; трікше: Altn Ordu) — Басында моол— кейінірек тркіленген — 1240 жылдары Рус княздіктері жауланып алынаннан кейін Моол империясыны батыс блігінде орнаан ханды; ол азіргі Ресей, Украина, Молдова, азастан жне Кавказды жерінде орналасан. Шарытау дуірінде Алтын Орда Шыыс Еуропаны Орал тауларынан Днепр зеніні о жа жаалауына дейінгі жерлерді алып, Сібірге тере бойлап еніп жатты. Отстігінде Орданы жері ара теізбен, Кавказ тауларымен жне моол Ильхандар династиясыны ол астындаы Персиямен шектесіп жатты.
Алтын деген атау трт шартарапты тсінен келген деген жорамал бар: солтстікті тсі — ара, шыысты тсі — кк, отстікті тсі — ызыл, батысты тсі — а, ал сары (немесе алтын) тс — орталыты тсі.
Баса бір болжам бойынша, Алтын Орда атауы орыс тіліндегі Золотая Орда, яни Бату ханны Еділ зеніні жаасында зіні болаша астанасыны орнын белгілеу шін алтын тсті йлерден тіккізген салтанатты аласыны атынан шыан. Моол тілінде «Алтын Орда» деген сз тіркесі Алтын тсті орданы, немесе патша сарайын білдіреді.
Моолды билеуші руы де здерін «алтын улет» деп атаан, «Алтын Орда» атауы да осыдан келіп шыан болуы ммкін.
Бл мемлекетті Алтын Орда деп атайтын бізге келіп жеткен е алашы жаттар ХVII-ші асыра жатады (Алтын Орда кйрегеннен кп кейін). Одан ертерек жаттарда ол мемлекет Жошы лысы деп аталады.
Кейбір алымдар оны баса атауын, ыпша хандыы деген атауды олдананды дрыс креді (орыстар Жошы лысын осылай атаан), себебі ортаасырлы жаттарда ыпша сзі осы мемлекетке атысты жиі аталан.
ІІ Негізгі блім
Монол хандарыны лыс билігі шін таласы
Монол хандарыны лыс билігі шін таласы. азастаннын отстік-шыысы ш ірі монол лыстарыны тйіскен орталыына айналды. Жетісу аумаы шеуіні арасында саяси блініске тсті: солтстік блігі Жошы лысына, отстігі Шаатай лысына арады, Солтстік-Шыыс Жетісу болса гедей лысыны маызды орталыы болып есептелді. лыс хандарыны астаналары Жетісуа орнатылды. Шаатай лысына жататын Жетісу аумаында билікке таласкан Шаатай жне гедей рпактарыны арасында здіксіз соыстар жріп жатты. Шыыс улетініц арасындаы мндай соыстарда екі жак та кшпелі феодалдар арасынан жатас тауып, оларды да креске тартты.
Монол хандарыны арасында жергілікті ел басшыларына ара сйей отырып, отырышы-егінші жне калалык мдениет негізіндегі бір орталыктан баскарылатын билік жйесін жатаушылар да болды. Олардын е крнектісі жоарыда айтылан Добаны лы Кебек хан (1318—1326 жж.) еді. Ол кшпелі трмыстан ол зіп, Жетісудані Муереннахра барып коныстанды, аша жне кімшілік реформасын жргізді, Орта Азиядаы кираан калаларды алпына келтіріліп, жаадан кала салынуына ыпал жасады. Оны аморлыы аркасында Шаатай лысындаы онтстікказастандыі калалар калпына келтірілді. XV . ортасында Хайду мемлекетінен Моолстан блініп шыкты.
Монолдар халыкты жаппай ырып-жою соысын жргізді. алалар мен елді мекендер, сулетті сарайлар мен мешіттер, суландыруі жйелері дейі киратылды, делген егістіктер караусыз калды. Мындаан колнер шеберлері лдыкка айдап кетілді. Халы ашыты. Брын болып крмеген аталдык, жауыздык рекеттерге жол берілді.
Монол шапыншылыы жаулап алан елдеріні экономикалы жне мдени дамуына тежеу салды. азастанны егіншілік жне калалы мдениеті мешеу алды. Марко Полонын айтуына араанда, монолдар жаулап алан жерінде калаларды «скер енгізуге бгет жасайтын камал-абыралары мен капалары болуына рксат етпеді. Осылай ауыздыкталан халы кнбіс келеді, бас ктере алмайды».
Жетісу калалары жаугершілік кезінде киратылан жо. Біра Жетісуды стімен еткен исапсыз кп скер атыны тяымен, тонаумен-а бл ауданны шаруашылыына орасан зор зиян келтірілген. Монол стемдігі орнааннан кейінгі он жылды ішінде калалар иратылып, егістік жер мал жайылымына айналдырылды.
Осы окиадан кейіи отыз жыл ткенле Іле анарын басып ткен Вильгельм Рубрук былай деп жазды: «Бл анарда брын кптеген калалар болатын, казір олардын кбін татарлар (монолдар) киратып, мал жаятын жайылыма айналдыран».
Мырза Мухаммед Хайдар Дулати XVI асырда: «Моолстанны ке-байта даласында кезге ілінсрлікбіркаланемесеелді мекен алмады, бл жерде брын калалар боланы жайлы тек кана кітаптан немесе ауыз екі гімеден ана білуге болады» деп жазды.
Монол феодалдары стемдік кран бір жарым мы жыл ішінде брын алалы мдениеті глденген, отырыкшы-егіншілік дамыан, халык тыыз оныстанан азастанны осы блігі брыны экономикалы саяси жне мдени маызынан тгелдей айырылды. Мны р трлі себептері болды.
зіні стратегиялы жадайына байланысты Отстік-Шыыс азастан монол шапыншылыы жоспарында маызды орын алды. лыс хандары ездеріні калы нкерімен жне сан мыдаан скерімен осы араны астана етті. Мнда кшіріп келінген, кшпелі мал шаруашылыы салтын сатаан монол кшпелілеріне (200 мын адам) ке-байта жайылымдар кажет болды. Осынын брі егістік жерді кыскартуа келді. Елді мекендерді ирату, егістік жерді мал тяына таптату, бау-башалар мен суару жйелерін жою, алаларда сауданы тыйылып, оларды крші калалармен жне егінші аймактармен катынасынын зілуі — осыны брі Жетісудаы алалар міріні экономикалы жне леуметтік негізіне зиянын тигізді. Бл жерде кп жылдар бойы монол феодал асйектерінін, калалыжне отырышы-егіншілік мдениетке жаны ас, туелді елдін халын жырткыштыкпен пайдаланатын тобы стемдік етіп келді. Жетісу аумаындаы саяси жадайды трасыздыы да бл жердегі шаруашылы пен мдениетті одан рі лдырай тсуіне ыпал етті. Жаулаушылар бл арада мыты билік те, темірдей тртіп те, бейбіт трмыс та орната алмады. ол астындаы халыты ауыр салыктар мен телемдер тлеуге мжбр етті: жер салыы, алым жинау, байланыс міндеткерлігі, траты жне тпелі скерлерді ажетін амтамасыз етуді жиырма шакты трі, оны ішінде скери міндеткерлік — жергілікті халык монол скерінін катарын толытыру шін жауынгер беріп отыруа міндетті болды.
Монол шапкыншылыыны біратар жаымды сері де бар. Монол билеушілері сауданы ркендеуіне, халыаралы каты-настарды жаксаруына лес косты, байланыс жне клік кызметін жаппай енгізді. Брын бір-бірін білмейтін халыктар арасында сауда жне мдени байланыс орнатылды. лыстар арасында сауда керуендері, елшілік адамдары жріп жатты, саяхатшылар жер тбіндегі алыс елдерге барып, Еуропаа брын белгісіз болып келген азиялык елдер мен халыктар жайлы мліметтер таратты.
Монолдар бір орталытан баскару идеясымен брын бастары бірікпей келген туыстас тайпаларды жакындастырды.
Кешпелі трмыс салтын Шыыс ханны «Жаса» деп аталатын, жаа жадайда бейімделген карапайым ккыктар жиынтыы реттеп отырды. Кейіннен казакты «Жеті жары» зандар жинаын жасаганда «Жасаны» да пайдаланан. Мемлекеттілікті кптеген трлері де кейіннен азакстанда, монол дуірінен соы кезенде пайда болан мемлекеттерде пайдаланылды. Монол шапыншылыы Казастан аумаындаы этностык процестерге лкен серін тигізді. Дегенмен, Шыныс хан мен оны ізбасарлары жргізген соыстар жаулап алынан елдерді ана емес, Монолиянын зінін де ндіргіш кштеріні клдырауына алып келді.
айтыс боларыны алдында Шыыс хан з иелігіндегі жерлерді трт лына бліп берді. Жошыны лкен лдары Бату мен Орданы еншісіне моол иеліктеріні иыр батысында жатан отстік Ресей мен азастанны жерлері тиді. Бату Кк Орданы, Орда А Орданы билей бастады.