Алтын Орданы коамды рылысы
Алтын Орданы коамды рылысы. Алтын Орда мемлекетіні крылысы толыымен Шыыс хан енгізген мемлекет лгісін айталады. Мемлекет Жошы хан улетіні меншігі болып саналды. Манызды мемлекеттік істі шешу шін билік басындаы улет мшелері бастаан асйектер жиналысы — рылтай шаырылды. Армияны жне зге мемлекеттермен дипломатиялы катынастарды бешербек басарды. аржы, алым-салык мселесін, мемлекетті ішкі істерін жргізетін орталык аткарушы орган — диванны басында узір трды. алалар мен баынышты лыстардан алым-салык., сыбаа жинау міндетін атаратын даругтер, басатар таайындалды. Хан отбасыны мшелері маызды ызметтер атарды. Ірі нояндар, бектер, мірлер, баадурлер тмендерді, мынды, жздіктерді басаратын скербасылары болып сайланды.
Алтын Ордада жаулап алынан жер мен халытарды басару шін лыс жйесі енгізілді. Батый хан тсында Жошы лысында екіге — о жне сол анатка, негізінен екі мемлекетке бліну процесі жргізілді. О анат (лысты) басында Батый ханны зі мен ізбасарлары трды. Ал сол анатты Жошыны лкен лы Орда Ежен биледі. азакстан жеріні кп блігі сол канат рамына кірді.
Батый мен Орда Еженні лыстары з ішінде таы да кіші лыстара блініп, оларды басында Жошыны зге лдары отырды.
лысты (лесті жер) билеуге кімет басындаы улет мшелеріні барлыы ккыты болды. Ал зге монол аксйектеріне лесті жер хана еткен ебегіне карай блініп берілді. Біртіндеп аксйектер кыы арта тсіп, олар карамаындаы жерді рпзына мра етіп калдыра алатын дрежеге жетті. Екінші жаынан Алтын Ордада кшпелілерді ру-тайпалы йымдары да саталды.
1235 жылы Бату (тышты жолымен) олбасшы Сбедей баадурды кмегімен батыса арай жаа жоры бастап, алдымен башрттарды, сосын 1236 жылы Еділ Блариясын жаулап алады. 1237 жылы ол Украинаны отстік даласын жаулап, ондаы мандарды батыса арай ыыстырды. Содан ол солтстікке арай брылып, Русьа басып кірді де ш жыл бойы орыс княздытарын жаулаумен болды, сол кезде Кйік пен адан отстікке арай жылжыды.
1239 ж. басында Бату хан Еділ зеніні ту сыртынан орыс жеріне екінші жорыа аттанды. 1240 ж. кзде Киев алынды. Монолдар Польша, Венгрия, Чехияны талады. Енді кшпенді империяны жері батыста -Днестрге, шыыста Ертіске, отстікте Солтстік Кавказа дейін жетті. Батый иеліктері рамына отстік-шыыста Солтстік хорезм мен Сырды тмен жаындаы жерлер енді. Орыс кінздытары да Батыйа туелді бодан болды. Осындай аса зор мемлекет орыс жылнамаларында Алтын Орда деп атанды. Алашында Алтын Орда Шыысхан империясына оны бір лысы ретінде енген еді, ал XVIII . 60-жылдарынан кейін ол дербес ел болып блінді. Алтын Орда халы этникалы жаынан біркелкі болан жо.
Отырышы айматарда Еділ бларлары, ала ыпшатары, орыстар, армяндар, ежелгі хазарлар, хорезмдіктер трды.
Ал далалы аймаында ыпша, найман, оырат, арын, алшын, керей, дулат, йсін тайпалары т.б. мекендеді. Дешті ыпша пен Еділ бойына оныс аударан кейбір монол тайпалары жергілікті халыпен сіісіп кетті. Алтын Орданы орталы аймаы - Еділ бойы (азіргі Саратовтан Астраханьа дейін ) астанасы Берке сарайы немесе Сарай-л-Жадид), негізгі скери кші - ыпшатар. Астана Сарай Батудан Сарай Беркеге кшірілді де, кейін Сарайшы аласы Кіші Астана болды.
Алтын Орда зін билеген хандары - Батый 1241-1256; Берке -1257-1266; Мке-Темір-1266-1280; Мде-Мке-1280-1287; Тле-Ба -1287-1291 жж, Тоа-1291-1312 жж; збек-1312-1342; Жнібек-1343-1357жж. кшейе тсті. Егер Жошы мен Батый Монолиядаы лы хана баынышты болса, Беркеден бастап Алтын Орда хандары здерін туелсізбіз деп есептеді. Батыс Еуропамен, Мысырмен, Кіші Азиямен, ндістанмен, ытаймен сауда жргізді. Ислам діні збек хан тсында стем дінге айналды. Мемлекет рылысы скери негізде болды, шет айматарда скери кімшілік биледі. арулы кштер о ол, сол ола блініп, оларды ханзада - оландар, тмен басы, мы басы, жз басы, он басы басарды. ала мен баынышты айматы стау шін даруабектер, басатар таайындалды.
Алтын Орда ішінде азатты крестер де, феодалдарды зара кресі де кшейді. 1238 ж. Барада олнерші Махмд Тараби бастапан ктеріліс болды. 10 мы монол жауынгері лтірілді. Біра осы рыста Махмд Тараби де аза тапты. Алтын Орда ктерілісті басып тастады. 1240-1241 жж, 1270 жылы Кама буларлары ктерілді.
Бл кезеде Жошы лысы бір-біріне туелсіз зара жауласан трт аймаа блініп кетті: Алтын Орда (Мамай лысы) – Еуропа мен Ресей, Украина мен ырым жерінде, Ноай Ордасы (Ноай лысы) – Батыс азастан мен Башртстан, Татарстан жерінде, Еділ бойынша, Кк Орда (Шайбани лысы) – Орал бойынша жне Сібір жерінде, А Орда (Орысхан лысы) Ертіс пен Сарыара даласында. Осыларды ішінде аза халыны тарихына тікелей атысы бар мемлекет А Орда, сосын Ноай ордасы. Ал Шайбани рпатары кейін збекстан жеріне кетті.
мандарды батыса ашып, Мажарстан короліні жерін паналап отыранын желеу етіп, Бату Шайбан, Орда Ежен, Байдар жне Мке сияты Шыыс улеті мен з бауырларымен бірге батыса жоры жасады. Легница жне Мухи маында неміс-поляк рыцарьларынан жиналан скермен шайасып, оларды таландады. Біра сол 1241 жылы гедей хан айтыс болып, Бату енді ана оршап-амай бастаан Венаны тастап, елге айтып кетті. Моол скеріні е батыстаы жаулап алуы осы болды.
1242 жылы Мажарстан арылы айтып (жолшыбай Пешт аласын жаулап), Бларстанды баындырды. Бату астанасын ежелгі Хазар аанатыны астанасыны орнында орналасан, Еділді тменгі аысындаы Сарайшы аласында орнатты. Содан сл брын Бату мен Орданы бауыры Шайбан Орал тауларыны шыысында Обь пен Ертісті бойында з еншісіне лыс алып, сонда кетіп алан болатын.