Алтын Орданын глденуі мен лдырауы
Алтын Орданын глденуі мен лдырауы. Алашында Алтын Орда Монолиядаы лы хана туелді болды. Алайда 1260 ж. Монол империясы бірнеше туелсіз лыстара ыдырап кетті.. Алтын Орда Батыйды інісі Берке ханны (1256 — 1266 жж.) тсында-а туелсіздікке кол жеткізген. Одан кейінгі Мке хан (1266 — 1280 жж.) з атынан теге шыара бастады.
Алтын Орданы тарихы ішкі айшылыктарына коса, орыс князьдіктерімен, Ирандаы Клау ханны улетімен, Ак Орданын жне Хорезмнін билеушілерімен здіксіз соыстара толы болды. Алтын Орданы XIV . алашы жартысында, сіресе збекхан (1312 — 1342 жж.) мен одан кейінгі Жнібек ханнын (1342 — 1357 жж.) тсында кдіреттілігі арта тсті. Ханны дара стемдігі орнап, рылтай шакыру аясыз калды, билік бір адамны колына жинакталды.
1251 ж. гедей лысы жойылды. Жері Мке ханны (Шыыс ханны кіші лы Тлені баласы) жатастарына таратылып берді. Шаатай лысында да билік колдан-ола тті. сіресе Мке лгеннен кейін феодалдар тартысы кушейе тсті. 1260 ж. Ары-Бы мен Кбылай екеуі де здерін лы хан деп жариялады. здіксіз шайастардан жергілікті алалар мен егіс алаптары зардап шегіп, тозуа айналды. Рашид ад-Динні айтуынша, XIII . 60-жылдарында «Ары-Быны таылы рекеттерінен Іле алабында аштык болып, аншама халык кырылып калан».
1269 ж. лы ханнан туелсіз Хайду мемлекетіні крылуы жергілікті халытан шыан феодал билеушілерді бас ктере бастаанынын кусі еді. Осы жылы Талас бойында шакырылан крылтайда олар отырышы-егінші аудандарды крып кетуден орау рекеттерін жасады.
Алайда Шыыс улетінін арасындаы толассыз талас-тартыс пен Хайдудын лы хан армиясымен зака созылан соысы крылтай шешімін жзеге асыруа ммкіндік бермеді.
Хайду ізбасарлары арасында басталан зара тартыстар XV . алашы жартысында Жетісуды экономикалык клдырауын шегіне жеткізді. Махмуд ибн Ули Хайду лдары мен Шаатайды шбересі Доба арасындаы атыыстар туралы былай деп жазды: «Біздін аталарымыз зара соысып жатан кезде кптеген адамдар жазыксыз ырылды, аудандар канырап калды, иелігіндегі жерлер саыма айналды, егістік урап алды... кдлалар мен рылыстар адамдар жылы орнын тастап, кезбе кайыршыа айналды».
Монолдар келгенге дейін дамуды жоары сатысында тра Казакстанны отстік-шыысындаы — Баласан, Тараз, Алма-лы, Алмату, аялык, Ілебалы, Екіоыз, т. б. лкенді-кішілі калалац мен елді мекендер жер бетінен жоалып кетті.
1312 ж. збек хан іслмді Алтын Ордадаы мемлекеттік дін деп жариялады. Далалык. тркі-монолдык мдениет Еділ бойы (бларлар) жне Орта Азия (Хорезм) мсылмандык, салт-дстрлерінін серімен іслмді кабылдай бастады.
1377 ж. Мскеуді лы кнзы Дмитрий мен Суздаль-Нижегород кнзыны скерлері азана жоры жасады. Рязань кнздыына шабуыл жасаан татарларды 1378 ж. орыстар Вожа зені бойында (Оканы о саласы) таландады.
1380 ж. Алтын Орда ханы Мамай лкен скер кшімен орыстара арсы шабуыла шыты. Орыс кнздытарыны біріккен кштері Ноай Ордасына ара сйеп, Непрядва (Донны о сапасы) зені жаасында, «Куликово даласы» деп аталатын жерде ырым ханы 1380 ж. 8 ыркйекте Мамай скері жеіліске шырады. Соында, яни 1391 жне 1395 жылдары Аса Темір Алтын Ордаа бас ктертпей екі рет соы берді. Осыдан кейін ел ыдырай бастады. XV . басында Тотамыс ханмен Едіге биді зара таласы Алтын Орданы зара ажытты. XV . I жартысында онан Бларлар, азан мен ырым блініп шыты. 1480 жылы орыс кнздытары империядан толы туелсіздігін алды.
Сол шамада бірінен со бірі азан, ырым, Астрахань, Ноай, Кшпелі збек, аза, Сібір хандытары рылды. Ал Шаатай лысыны орнына Моолстан мемлекепті рылан болатын. Ол да Аса Темір шабуылдарынан ліреп, одан со солтстігіндегі ойрат-жоарларды шабуылынан тыным крмей, ыдырап тынды. Осыларды ішінде Жошы лысыны орнына келген жне далалы дстрлерді сатап алан е ірі мемлекет соны ішінде аза хандыы болды. Кейін 16 асырда аза хандыы Алтайдан Еділге дейінгі жерлерді иемденіп, брыны Жошы лысыны жеріне иелік етіп алды.
XIV . екінші жартысында Алтын Орда алауыздытан лсірей бастады. 1357 жылдан 1380 жыла дейін таа 20-дан астам хандар отырып, бірін-бірі лтіріп, орнын тартып алып жатты. 1380 ж. Алтын Орданы билеушісі, тменбасы Мамай Дмитрий Донской бастаан орыс скерінен Куликово даласында тас-талан болып жеілді. Жошы рпаы Токтамыс хан осы жадайды пайдаланып, Алтын Орданы билігін тартып алды. з билігін соыс жеістерімен бекіте тспек болан ол 1382 ж. Мскеуді ртеп жіберді. Муереннахр мен Закавказьеге бірнеше рет жоры жасады. Тотамысты соына тскен мір Темір Алтын Ордаа кайта-айта шабуыл жасап, халын ырып, байлыын тонап, енді кайта ктеріле алмастай етіп тралатты.