Когнитивтік ымдар. 1 страница

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Тіл білімі ылымыны алыптасу тарихы. аза тіл білімі - тркі тілдері ішіндегі зерттелу дегейі біршама жоары, кемелденген, теориялы-методологиялы негіздері сараланан ылыми сала. Аталмыш саланы сіп-ркендеуі, биіктерге ктерілуі, жеткен табыстары, рине, жеке адамдара, тлалара байланысты. Ана тілі біліміні азіргі дегей талабынан крінуіне Ахмет Байтрсынлы кшін бастаан алымдар шотыы Х.Досмхамедов, Е.Омаров, .Кемегерлы, М.Малдыбаев, Т.Шонанов, .Жбанов, Х.Басымов, С.Аманжолов, Н.Т.Сауранбаев, М.Балааев, І.Кеесбаев, .Мсабаев сынды бл кнде кзі жо алымдарымызды лесі зор.

А.Байтрсынлыны 1912 жылы Орынборда жары крген «Оу ралын» (азаша ріппен)зінен буын, дыбыс, нкте, дауыста дыбыстар, жарты дауысты дыбыс, дйекші, жіішкелік белгісі,хріп ріп) сияты терминдерді шыратуа болады. Ал 1914 - 1915 жылдары жне одан кейінгіжылдары 1928 жыла дейін бірнеше дркін басылып тран «Тіл - рал» оулытарында (азатіліні сарфы) дене алыптасып, бгінгі кнге дейін олданылып жрген жне олданыла беругетиіс зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, стеу, осымша, жалау, жрна сиятыжздеген терминдерді терминге ойылатын талаптара жауап беретіндігін длелдеп жату арты,йткені олар кезінде арнайы шеттетілгендігіне арамастан траты олданылытын дрежеге жетті.

ылым .Айтбайлы А.Байтрсынлыны “Оу ралы” ебегін саралай келіп, мынадай пікірайтады: «аза тілі білімні алыптасуында айрыша роль атаран бл ебектерді саралаанда,жалпы лингвистика ылымыны рістеуіне даыл жол ашан термин жасау мселесін тіпті де аттапте алмаймыз.

ошке Кемегерлы «Жабропалытара арналан оу ралы» - зге лт кілдеріне аза тіліноытуа арналан алашы оулытарды бірі. Отанды дістеме ылымында тыдарман грамматикасынынегізін алаан. дістемелік мрасыны бір ерекшелігі – сздік тзуінде. «Оу ралында» «ліпбилітілмаш», «маалалы тілмаш» деген екі трлі сздік берген.

С. Аманжолов тіл ылымыны зекті мселелеріне ат салысып отырды. Орысалфавитіне кшу ісіне С. Аманжолов белсене атысты. Жаа алфавитті рамында 41 ріп болды. Бл алфавитте орысты ріптері тгел саталып, азатіліне тн 8 ріп осылды.С. Аманжоловты жасаан жобасыбекітілген болатын. 1940 жылы орыс алфавитіне негізделген С.Аманжолов жасаан азаты жаа алфавиті мен орфографиясы басылып шыты.

«аза диалектологиясыны негізгі проблемалары»деген докторлы диссертациясын аятап, 1948 жылды басында орады. Осы жылы С. Аманжоловапрофессор деген ата берілді.алым 1959 жылы «аза тіліні тарихы мен диалектологиясыны мселелері» атты монографиясынжарыа шыарды.Профессор С.Аманжолов йірлі мшелерді баса зерттеуші алымдар трізді (С.Жиенбаев,Н.Т.Сауранбаев, Т.Р.ордабаев) рмалас сйлем трысынан емес, жай сйлем синтаксисі трысынанзерттейді, екіншіден, йірлі мше рылыс жаынан сйлемге саанымен, сйлемге тн баса белгілері –предикативтік асиеті, интонациясы болмаандытан, сйлем бола алмайды, тек сйлем мшесіні анаызметін атарады деп крсеткен. Профессор С.Аманжолов рмалас сйлемні «аралас рмалас» деген трін аза тілі синтаксисінеалаш рет енгізіп, оны грамматикалы айырыша белгілерін, ішінара блінетін трлерін жне орынтртібін теориялы трыдан жан-жаты зерттеді.

.Жбановты «аза тіліні емлесін згерту жайлы» (1935), «К постановке исслеования историифонетики» (1935), «Из истории порядка слов в казахском предложении» (1936) , «Заметки овспомогательных и сложных глаголах», «аза тіліні грамматикасы (жалпы морфология)» (1936), «Жааграмматиканы жаалытары жайында» (1937), «Шылаулар, ос сздер, біріккен сздер» (1937) тріздіжары крген ебектері мен жазылып, біра кзі тірісінде жарияланбай алан «О частях речи», «Двойныеслова синонимического типа», «Возникновение фонематического различия глуких и звонких»,«Подражательные слова, как особые формы словоупотребления», «Скотоводческие междометия казахов»,

«Элементы кинетической сигнализации в женской речи казахов», «Структура местоимении в казахскомязыке», «Материалы к научной грамматике казахского языка (1-том, Фонетика)», «Причины выпадениябеглых гласных в казахском языке», «Еще раз о глагол де-» атты зерттеулері аза тіл біліміні ылымитеориялы - методологиялы негізін алыптастыран аса нды зерттеулер боланы сзсіз.

С.С.Жиенбаева тіл секторына басшылы еткен кезеде азаша-орысша сздікті екі томыжарияланды. С.Жиенбаев аза тіл біліміні аталып жрген кезеінде кенже алан салаларыны бірі –лексикологияны ылыми курсын жасауды кш басында трды. Оны жазан докторлыдиссертациясыны таырыбы: «аза лексикасыны мселелері» деп аталан.

Академик .айдар “Тркі этимологиясы: зекті мселелер мен міндеттер” атты ебегіндеэтимологиялы реконструкцияны зерттеуді барлы жадайына арналан универсалды ылыми-теориялыталдау дістері мен критерийлерді болмайтындыын ескерте келіп, этимологияны фонетикалы,морфологиялы критерийлерімен атар, семантикалы критерийлерді де белгілейді. алым 1962 жылы жарыа шыан “азіргі аза тілі” оулыыавторларыны бірі, 1966 жылы басылан “аза тіліні ысаша этимологиялы сздігі” ебегіні негізгіавторларыны бірі болды. Блардан со “Структура односложных корней и основ в казахском языке” (1986),“Сыра толы тр мен тс” (1986) ебектері жарияланды. М.Оразовпен бірігіп “Тркітануа кіріспе” (1992)оулыын жазды.Т.Жанзапенбірлесе отырып “Атамекен атауларындаы атадатар” атты маала жазан болатын. бекені ономастикасаласы бойынша этнолингвистикалы мазмнда жазылан ебектеріні бірі “алы; тарихи шежіре” депаталады. Зерттеуде алым аза халыны рамындаы е кне тайпаларды біріні тарихи жолы, рамы,

ататы адамдары туралы сз етеді.

2. леуметтік лингвистика, зерттеу нысаны. леуметтік лингвистика пні (с о ц и о л и н г в и с т и к а ) – тіл мен оамды мір деректеріндегі себептік байланыстарды зерттейтін тіл біліміні саласы. . т. б-ні негізгі объектісі – тілді функционалды жаы, арастыратын басты мселелері: тілді оамды табиаты, леум. мні, тілді леум. ызметі, тілдік болмысты формалары (деби тіл, ауызекі сйлеу тілі, арапайым тіл, территориалды диалектілер, койне, пиджин), тілді леум. саралануы (жаргон, арго, ксіби тіл), тілдік алып, тілдік жадай, тіл саясаты,диглоссия,мультилингвизм,билингвизм,пиджинизация жнекреолизация процестері т. б. Тілді леум. табиатына алаш рет назар аударан XIX . алымдары – П.Лафарг, А.Мейле, А.Соммерфельд. XX . 20 ж. бастап Прага структурализмі, Женева мектебі, неміс тарихи диалектолографиясы (Г. Розенкранц, Т. Фирнгс, Р. Гроссе т. б.), леум. баыт, функционалды грамматиканы екілдері, сонымен атар орыс алымдары Р.О.Шор, Е.Д.Поливанов, Р.Якобсон т.б. ртрлі тілдік болмысты формаларын длелдеп, сйлеушіні бл формаларды белгілі бір жадайа, леум. ортаа, сейлеушілерді жастарына арай т.б. олданыстарын айындап, . т. б. негізін алаан.азіргі тада . т. б. дербес ілім ретінде бірнеше баыта белінген: жеке, тарихи, ілеспелі, салыстырмалы, ингеренттік, (аны крінбейтін тілдік былыстарды зерттейді), адгеренттік (сйлеушілер сезетін, аны крінетін тілдік былыстарды зерттейді).

3. Аталым теориясы жне сзжасам мселелері: екінші аталым, лексикалы таксономия.Атау-табиаттаы затты немесе былысты ерекше номинативтік белгілеріне сйкес берілетін есім, атау.Аталым теориясы табиаттаы заттар мен былыстарды аталу себебін тсіндіреді. Номинация (лат.nominatio)-аталу, атаулы ызмет атаратын тілдік бірліктерді жасалу жйесін зерттейді. Номинацияны рылымы мен орындалу процесін тіл білімінде мынадай штік атынаспен анытау дстрі бар: болмыс-ым-есім. Бл атынасты ылым тілінде кейде семантикалы шбрыш деп те атайды. Болмыс-атауды денотаты, яни атау арылы табаланан бкіл заттар мен былыстарды асиеттері мен белгілеріні жиынтыы. ым-есімні мні, яни атауды категориялы-тілдік белгілеріні жиынтыы. Есім-белгілі маына мен мнге негізделген дыбысты атардан тратын тілдік танымдаы атау сз.

Атау мен сзжасам теориясы бір-бірімен тыыз байланысты. Сз жасауды негізгі мселесі жаа атау туызу болса, атауды тууы табиаттаы заттар мен былыстарды адам санасында бейнеленген мсініні табалануы арылы аныталады.

Дстрлі грамматикада атауларды жасалуы 4 трлі діс арылы тсіндіріледі.

1.Тілдегі ішкі сзжасамды ресурстар арылы

2.Жаа маыналарды тууы (кпмаыналылы, маыналарды ауысуы)

3.Сз тіркесіні жасалуы

4.Кірмен сздер мен калькалау

Номинациялы процесті уаыт млшерінде тетіндігіне байланысты оны екіге бліп анытауа болады:

Алашы номинациятек тарихи аспектіде сздерді этимологиялы шыу тркінін зерттеу барысыныда айындалатын атауларды е кне маыналы сипаты ретінде бааланады.

Екіншілік номинация:

-р трлі сзжасамды тсілдер негізінде жасалады;

-зат не былысты танымды ымы мен белгісі дамыан, толыан сипатта крінеді;

-сзді маынасы алашы зін туызуа негіз болан атауды маыналы ырларын сатайды.

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Тіл білімі тарихындаы ылыми парадигмаларды ауысуы. Лингвистика ылымыны даму тарихында бгінгі кні дстрлі ш трлі ылыми парадигма аныталып отыр. Олар: салыстырмалы- тарихи, жйелі-рылымды жне антропоцентірлік.Бгінгі тада жалпы тіл білімінде, сондай-а жекелеген тіл біліміндегі кптеген зерттеулерде антропоцентристік парадигма басымдылыа ие болып барады. Мны негізгі себебі лингвистикадаы антропоцентристік принцип алдымен тілді ттынушы лтты бірінші кезекке ояды. Антропоцентристік парадигма з шеберіде этнолингвистика, лингвомдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвопсихология трізді жаа баыттарга жол ашады. Антропоцентристік баыттаы зерттеулер е алдымен абылдау (восприятие), ойлау (мышление), тіл (язык), есте сатау (память), рекет ету (действие) трізді адамны когнитивтік рылымына ерекше мн беріп, ден оя бастады. "абылдау", "ойлау", "тіл", "есте стау", "рекет ету", "білім" трізді когнитивтік рылымдар ылым салаларында брын да зерттеу нысанасы болан. Біра олар жалпы есім дегейінен шыып, жалы есім дегейінде бір масат, бір міндет аясынды бір-бірімен тыыз байланыста арала ойан жо.Тілді зерттеуді когнитивтік парадигмасы тіл мен ойлауды арасына тедік оймайды. Керісінше тілді ойды йымдастырушылы ызметін атап крсетеді. Осы байланысты негізінде тілді табалы жйесі арылы тере рылымдарда грамматикалы байланыстар, категориялар жне модельдер трінде ттас тілдік рылым тзеді. Тілді болмысын анытауды когнитивтік парадигмасында тілді мазмнды жаы грамматикалы рылыммен тікелей байланыстырылады. Осы трыдан тсіндірілетін аламны тілдік бейнесі-мифтік танымнан поэтикалы ойа дейін жетілген ой мазмнын, тілдік модельдерді санды жне сапалы атынастарын бойына сііретін даму стіндегі жйе болып табылады.XXI асырдаы тіл білімі рылымды, жйелік парадигмамен сабатасты, жаластыпен жне тілді тек арым-атынас пен ойды білдіруді ралы деп емес, лтты рухани-мдени коды ретінде арастыратын антропоцентристік баытпен сипатталады. Оны ірге тасы В.Гумбольдт, И.Гердер, Г.Штейнталь, А.Потебня сияты алымдарды теориялы ебектерімен алананы белгілі. Оларды ебектеріне сйкес, адам зіні парасатты, рухани, леуметтік талаптарын анааттандыратын ымдар (концепт) лемін жасау шін апараттарды тілдік арна арылы алады. Тіл мен ойлау, тіл мен таным бірлігіні зіндік ерекше асиеттерін тіл біліміні дстрлі, «таза», тілдік жеке ылым саласы шеберінде зерттеу ммкін емес. Оан ажет ылыми парадигма-когнитивті лингвистика, онымен сабатас этнолингвистика, псхолингвистика, социолингвистикамен т.б. байланысуы ажет. Осы байланыс адам санасы алай рылан, адам дниені алай таниды, абылданан мліметтер алай таныма айналады, ментальды кеістіктер алай жасалады деген сратара жауапты тілді тере рылымдарын зерттеу арылы аныталады да бл мэселелер этнолингвистикалы аспектіде - В.Гумбольдт, Ф.Баос, Э.Сепир, Б.Уроф, А.Потебня, Н.Толстой, .айдаров, Е.Жанпейісов т.б.; псхолингвистика трыда-К.Юнг, А.Н.Леонтьев, А.Шахнарович т.б.; лингво мдениет танымды сипатта - Э.Тейлор, Э.Маркарян, Ю.Лотман, Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров т.б. ылымдарды, ылыми зерттеу ебектерінде философиялы, психологиялы, этносты, лингвистикалы теорияларыны жйесі дниені ттас тануды теориясы шеберінде тіл ызметіні когнитивтік негіздерін айындайды.

2. Тілтаным теориясыны леуметтік, мдени жне психологиялы негіздері. леуметтік танымны ажеттілігі тілді шыу тегін зерттеу, оны табиатын срыптау, зге тілді мегеру, базис пен ондырма мселелерін анытау, яни адамны бар болмыс-табиатын тсіну-тсіндіру процестеріні шешілу ммкіндігімен сараланады. «...таласы кп сздер леумет мселелері турасындаы пікірлерде болады. Трмыс мселесі – тосан тйінні тоысып шиеленісетін жері. Оны дрыс шешуге кпті крген ксем болуа керек. Адамны, халыты, я бір тапты мінезін, лын, салт-санасын, жан жйесін, ой жйесін, тарихын, м-мтажын жасы білетін дана болу, алым болу керек. Трмыс мселелері деп андай мселелер айтылады? Трмыс мселесі деп айтатын, айтылатын шын адамшылы мселесі, мір масатыны мселесі, яни мір баытты болу мселесі, оша басыны, жрт амыны, мемлекет жайлылыыны, дние тыныштыыны мселесі» [20; 221-б.] деп аза тіл біліміні крнекті кілі А.Байтрсынлы сынан мселелер жіктемесіне назар аударса, адам атаулыны оамдаы, кнделікті тіршіліктегі жзеге асырар ызмет-асиеттері оны леуметтік танымын айындауа, когнитивтік бірліктерді оамды ымдармен сабатастыруа ммкіндік береді. оам мен адам араатынасы, е алдымен, тілдік ралдар арылы крініс табатындытан, жеке тлаларды атысымды рекеті, топпен араласу абілеті, оамда атарар ызметі, соан орай аныталар леуметтік жадайы – барлыы дерлік тіл арылы, тілдік атынас негізінде дйектелетін экстратанымды факторларды райды.

“Халыты деби тіліні алыптасып, дамуы сол халыты леуметтік тарихымен тыыз байланысты...детте оамны азаматты тарихыны тіл дамуына сері едуір кідіріспен, кешеуілдеп жреді. леуметтік-саяси, идеологиялы згерістер болан кнні ертеіне тіл згеріп шыа келмейді. XІX асырды ІІ жартысынан бермен арай аза халыны леуметтік-саяси мірінде не бір згерістер, жаалытар болып тті, біра тіл зіні негізгі сипатын тбегейлі згерткен жо, рас, сздік азына молыты, грамматикалы нормалар тратала тсті, функционалды стильдерді жеке белгілері айындала тсті т.т. ..,”-деп атап крсетеді тілші Р.Сыздыова

Тіл адам оамында мір сріп, оны “ажетін”жзеге асыратын рал боландытан, тіл біліміні леуметтік лингвистика деп аталатын саласыны атарар ызметі де, ылыми маызы да ерекше. XІX-XX . бастап, лингвистикалы баыттар мен мектептерді бірі ретінде негізі аланан бл саланы бгінде з нысаны, масат-міндеті, задылытары алыптасып орныан. леуметтік лингвистика тілді оамды сипатын, стильдік саралануын, леуметтік ерекшелігін, оамдаы остілділік, кптілділік мселелерін, тілдік жадай, тілдік саясат ымдарын жне т.б. айындауа ммкіндік береді, аныыра айтанда, тілші Э.Д.Слейменова “леуметтік лингвистика - тілді оамды ызметтерін, леуметтік шартталан белгілері мен задылытарын кешенді трде зерттейтін азіргі тіл ылымыны маызды баыттарыны бірі.

Олай болса, аза тіл біліміндегі тілтанымны леуметтік негіздерін оам, оамды сана мен ой-ріс, оамды таным, леуметтік тыйым, леуметтік картина, заман, трмыс мселелері, тжірибе сынды ымдар райды, себебі алым .Хасенов атап ткендей, «оамсыз тіл болмайды, тілі жо оам – адамзатты ешбір ауымы болмайды. Демек, оам шін тіл керек; тілді мір сруі шін оны оамы болу керек. Бл – аиат та тарихи шынды», яни оамды рылысты рамды бліктері тілтанымны универсалды леуметтік негіздерін анытау шін, ал тіл мен танымны ымды бірліктері оамны даму сипатын айатау шін аса ажет.

Тілтаным теориясыны психологиялы негіздері. «Тілді оамды былыс ретіндегі жне тілді психологиялы сипаты арасындаы сйкестік немесе тілде крініс табатын жйе мен абілет арасындаы байланыс оларды динамикалы рі біріне-бірі ауысып те беретін згешелігіне атысты болады» ,- деп А.А.Леонтьев атап крсеткендей, тілде байалатын леуметтік жне психологиялы сйкестіктер азіргі аза тіл білімінде де тіл мен ойлауды араатынасын, оларды бір-біріне серін, адамны сйлеу рекеті арылы айаталатын болмысын, ерекшелігін танымды негізде лингвистикалы трыдан дйектеуге ммкіндік беріп отыр. «Психология адамны жанын арайтын ылым делініп келеді...» ,- деп .Жбанов атап крсеткендей, тіл адамдарды зара арым-атынас жасау нормаларын жзеге асырумен атар, оларды зге жаратылыс иелерінен табии айырмашылыын айындайтын, ойлау абілетіні даму дегейін сипаттайтын згеше аксиология болып табылады, сондытан оны адам «жанын» айатайтын асиеті де универсалды былыс деп танылады. “Логика сйлемі”, “психология коммуникациясы”, «психологиялы иялдау» секілді тіркестерді олдану негізінде .Жбанов та “ойды сзбен білдіру” амалдарын жеке-жеке тсіндіріп крсетуді масат етті. Сйтіп, тек аза тіл білімінде ана емес, бкіл лемдік лингвистикада алашылар атарында “сйлеуші тас емес, тірі адам, сезімі бар, жрегі бар адам” деген зекті де мнді орытынды негізінде адамзата тн психологиялы ерекшеліктерді, оларды тілдік атынас арылы байалу сипатын, зін жне оршаан ортаны тану кезінде атарар маызды ызметін саралап берді. С.Аманжолов та “...тіл мселесі ойлаусыз ешбір шешілмек емес” дей келе, кез келген тілді рылымды элементін, оларды бір-бірімен арым-атынасын адамны ойлау рекетімен бірлікте арастыру ажеттігін ескертті. Осындай сабатасан байланысты нтижесінде лингвистиканы бір саласы психолингвистика дниеге келді. ХХ асырды 50-60 ж.ж. бастау алан аталмыш сала психология ылымыны маызды концепцияларына сйене алыптасты, яни, К.Аханов крсеткендей, «...психикалы былыстарды, атап айтанда, тйсік пен абылдау, елес пен ой, сезім мен тілек, бейімділік пен абілет, ерік сапалары мен мінез белгілерін зерттейтін» психология лингвистикамен байланыса келе, оларды «сйлеу процесімен» штасу ерекшелігін айындауа ммкіндік берді.

3. Когнитивті лингвистиканы баса ылымдармен байланысы. Когнитивтік психология. Когнитивтік социология. Когнитивтік антропология. Когнитивтік лингвистика. Бл ылымдарды азіргі оамда алатын орны, оны зерттеуді ажеттігі, оны зектілігі. Когнитивтік психологияны нысанын білімні рылымы мен тсінік аппараты немесе адамны ойлау рекеті райды. «Когнитивтлк психология» деген терминді 1967 жылы У.Найсер сынды. Психологияны танымды баыты субъектілерді абылдау, ойлау, тану, пайымдау, тсіну рекеттерін жан-жаты талдау негізінде адамны iшкі, кзге крінбейтін pi наты механизмдер мен процестер арылы емес, сана, жады ызметтеріні кмегімен баыланатын мселелерді шешуге баытталды. Когнитивизм бойынша алашы кезде сына катты алынан ойлау, шешім, абылдау сияты асиеттер ділдік дерістерге жатызылады. Танымды, яни когнитивтік дерістер табиатын зерттейтін когнитивті психология алашы кезден бастап-а жасанды интеллект саласындаы зерттеулер тарапынан атты сер алды. Алайда осыан негізделген теориялар адамны танымды дерістері аталмыш дерістерді механизмдерін тсіндіріп жеткізуге жеткіліксіз болды да, мны зi философтар, психологтар, лиигвистер, нейрофизиологтер, жасанды интеллект саласындаы мамандарды біріктірген когнитивті ылым ретінде жзеге асатын пнаралык дісті кажет екенін мойындатуа келді. Когнтивтік психология мен когнтивтік лингвистиканы арастыратын орта мселелері: жады (есте сатау), ішкі сздік ор, сйлеу рекетін туызу мен абылдау. Когнитивтік социология. Когнитивтік социология социолингвистика мен когнитивтік лингвистика ылымдарыны алыптасып дамуына ыпал жасады. Бгінгі тада леуметтік лингвистика тілді леуметтік табиаты мен оамды ызметін, леуметтік факторды тілге сер ету тетігін оам міріндегі тілді атаратын ызметін зерттейтін ылым. Социолингвистика тілді негізгі ызметі коммуникативтік, яни тілді адамзатты арым-атынас ралы деп есептейді.