Когнитивтік ымдар. 2 страница

Когнитивтік антропология. Антропология - адамны биологиялы табиатын зерттейтін ылым. асырлар тоысында адам ылыми зерттеулерді Е ЗЕКТІ мселесіне айналды. азipri, тіл білімінде негізгі принциптерді бірі антропоцентризм болып табылады, яни антропоцентризм принципі ылыми ізденістерге жетекші бола бастады. Жаа заман лингвистикасында НЕГІЗГІ НАЗАР ТЕК ТІЛГЕ ЕМЕС, оны жаратушы, олданушы жне дамытушы адама аударылады. «Антропоцентризм» терминіні адам біліміні ртрлі саласыида БЕЛСЕНДІ олданылуы кптеген проблеманы туындатты. Негізінен, «антропоцентризм» термині онтологиялы жне гносеологиялы трыдан тсіндіріледі. Антропоцентризм - когнитивтік лингвистиканы негізгі тiperі

Этнолингвистика мен когнитивтік лингвистикамен байланысы.

Этнолингвистика – этнос болмысын оны тілі арылы танып-білу масатынан

туындаан тіл біліміні жаа да дербес саласы. Тілдік фактілерді табиатын

жан-жаты ашуды масат еткен азіргі ылыми парадигманы баыты – тілді

ттынушы адам мселесі. Осы орайда академик .Т.айдар лтты

дниетанымдаы дниені тілдік бейнесін ашу шін табиат – адам – оам макрожйелерін басшылыа алуды ккейкестілігін, рі солардан туындайтын

макроконцептілер кмегімен дние бейнесі толымды болады деген ой астарын

танытады. аза тіл білімінде алаш рет «этносты таным» мселесін ктере отырып,.айдар халы пен тіл ымдарыны орта мддесін «этносты шыу

тегін, ауым ретінде алыптасу дерісін ана емес, сонымен атар оны тілінде

алыптасан деректер арылы болмысын (яни рухани, мдени мірін, салт-

дстр, тіршілік-тірлік кздерін, лтты дниетаным мен менталитетін т.б.) паш

ете білумен сабатастырады..

Лингвомдениеттанымны когнитивтік лингвистикамен байланысы.

Когнитивтік лингвистика адамны менталитетімен, білімімен байланысты

болса, лингвистикалы мдениеттану мдениет пен тілді араатынасына кіл

бледі. Лингвомдениеттану тіл мен мдениетті зара байланысын зерттейді.

Оны негізі масаты – халыты ойлау ерекшелігі мен оны мдениетін тіл

арылы ашу. Тіл мен мдениетті ажырамас блігі, рі ол лингвомдениеттануда рухани болмыс ретінде танылады, яни, тілде лтты дниетанымы, дет – рпы, дстрлері, лтты мдениетті ерекшеліктері – рухани мірі крініс табады.

Когнитивтік лингвистика адамны менталитетімен, білімімен байланысты болса, лингвистикалы мдениеттану мдениет пен тілді ара атынасына кіл бледі.

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Тіл біліміндегі антропозектік баыт.Тіл тарихи-салыстырмалы парадигма мен рылымды-жйелілік парадигмасыны аясында тіл білімі ылымыны теориялы-методологиялы негіздемесі аланып, тіл бірліктері ауымды табалы схемаа баындырылып, тілдік жйені з ішінде арастырылды. Тілдік бірліктерді адам баласыны ойлауымен, таным рекетімен, жасампазды рухымен астасатын, сол арылы «Руханият-Мдениет-ркениет» контексіне алып баратын тере атпарларыны табиатына жеткілікті мн берілмеді. Адам, оны таным лемі, салт-санасы, оршаан ортасы мен асырлар бойы жинатаан іс–тжірибесі, рухани ресі т.б. экстралингвистикалы факторлар саналып, зерттеу нысанасынан тыс алды. Адам мен тіл, адам мен дние (материалды), адам мен арыш, адам мен алам, мдениет пен ркениет, ондаы адам орны сияты жалпы адамзатты мгілік мселелерді ай-айсысы болмасын тілді айналып тпейтіні белгілі. Апаратты технология стемдік етіп, жаандану рдісі ке анат жайан азіргі заман тілді «Табиат-Адам-оам» штігі контексінде, адам табиатымен, этнос, лт, халы сияты тілдік ауымдастыты тарихи -мдени, саяси-леуметтік мірімен бірттастыта арастыруды талап етеді.

Антропоцентризм (греческ. anthropos – «адам», лат. Сentrum – орталы) – адам феноменін аламны баса да феномендеріне арсы оя отырып, адамды аламны орталыы ретінде танытатын, дниедегі болып жатан процестерді масатын адам факторымен байланыстыратын ылыми баыт. Антропоцентризмді философиялы кзарас трысынан П.С.Гуревич былай тсіндіреді: «Антропоцентризм – это воззрение, согласно которому человек есть центр Вселенной и центр совершающихся в мире событий. Многие философы исходили из данной мировоззренческой установки, полагая, что главная проблема философии – человек. Только осознавая природу, сущность, предназначение человека, можно понять все другие философские проблемы, сколько их ни накопилось в течение множества веков». Тіл біліміндегі антропоцентристік баыттаы зерттеулерде Хайдеггер-Риккерді «Адам дегеніміз – тіл» пікіріне сай, «тілдегі адам факторына» айрыша назар аударылып, «тіл – адамдар арасындаы арым-атынас ралы ана емес, сонымен атар халыты ой-танымы мен сана-сезіміні ралы» [3, 375], тіл иесі этносты сан асырлы тжірибесін жинатаушы, оамды білімін ордалаушы жне оны келер рпаа жеткізуші танымды, мдени, леуметтік феномен трысынан сарапталады. Зерттеу нысаны таным объектісінен (тіл, сзден) сол тілді тудырушы, олданушы, жарыа шыарушы адам – субъектіге ауыстырылып, тілдік конструкциялар дниені «адам призмасы» арылы круді, тануды дйектемелік негізіне алынады, «тіл мен адамны» ара жігі блінбей, бірттастыта сипатталады. Басаша айтанда азіргі заманы лингвистикалы зерттеулер объектіден субъектіге арай бет брып, тіл – субектіні е басты конститутивті белгісі ретінде зерттеу нысаны етілуде. «Тіл мен адамны бірттастыы» жайлы И.А.Бодуэн де Куртенэ былай дейді: «Язык существует только в индивидуальных мозгах, только в душах, только в психике индивидов или особей, составляющих данное языковое общество» [4, 6]. Басаша айтанда азіргі заманы антропоцентристік баыттаы лингвистикалы зерттеулерде тіл «зі-зінде жне зі шін» деген «имманентті» (лат. тілінен immanents – бір нрсеге тн не рамында болу маынасында) тіл білімі аясынан шыып, этнос болмысы, діл жне дін, лтты мдениет, лтты дниетаным, леуметтік-оамды орта, ондаы жеке тла сияты ымдармен сабатастыта зерттеледі.

Лингвистикалы зерттеуді антропоцентристік парадигмасы тілді сол тіл ызмет ететін оаммен, леуметтік ортамен, тіл иесі – халыты сан асырлы тарихымен, таным лемімен, рпатан-рпаа беріліп келе жатан мірлік тжірибесімен, рухани болмыс-бітімімен, салт-дстр, дет-рпымен байланыстыра арастыруды діттейтін тіл біліміндегі ауымы ке зерттеулерге жол ашып, наты ылыми жетістіктерге ол жеткізді. Соны нтижесінде интеграциялы жаа рдістегі этнолингвистика, лингвомдениеттану, этнопсихолингвистика, когнитивтік лингвистика сияты ылыми баыттар алыптасты. Тіл біліміндегі жаа ылыми баыттарды айнар кзі Еуропада В.Гумбольдты лингво-философиялы концепцияларынан, ал Америкада Ф.Боас, Э.Сепир, Б.Л.Уорфтарды кзарастарынан бастау алады. Тіл мен мдениет, тіл мен халы, тіл мен таным арасындаы тыыз байланысты арастыруда В.Гумбольдты «Тіл –халы рухы, халы рухы оны тілінде. лт нышанын танытатын мдениет з ізін халы тілінде алдырады. Халыты рух пен мдениет тілді ішкі формасына тн» [3, 32] деген тжырымдамасы длел. Антроаозектік баыт кілдері: Ф.Соссюр, В.Штейнталь, Э.Сепир, Б.Уорф, Л.Вайсбергер мен Ф.И.Буслаев, А.Н.Афанасьев, А.А.Потебня, Р.Якобсон сияты орыс алымдары, сонымен бірге Н.И.Толстой, Н.Топоров, В.В.Иванов, В.А.Аврорин, В.Н.Телия, В.В.Воробьев, А.Вежбицкая, Е.М.Верещагин, В.Г.Костоморов, Ю.С.Степанов, А.Д.Арутюнова, В.Маслова т.б. аза тіл білімінде «Тіл– ралында» А.Байтрсынлы тіл мен адамны бірттастыы жайлы ойын «Тіл – адамны адамды белгісіні зоры» деп тйіндейді. «Адам баласыны тілі – адам санасыны жемісі» деген .Жбанов: «Адам баласыны табиатында уелі сзді біліп алып, зін кейіннен білу асиеті бар. Ежелгі дуір адамдарыны алдымен зінен баса заттара ат оятыны зін сол басалара сата айтатыны – з басын кіші дние деп біліп, оны ана лкен дниеге сатуынан болан. Осы таным тілге де сер еткен...» деп «Адам–лем» арасындаы атыстылытаы тіл мен таным сабатастыыны орнын анытайды. Бдан баса С.Аманжолов, Р.Сызды (аын-жыраулар поэзиясындаы этномдени дереккздер), .айдар, Ж.Манкеева (тіл мен этносты араатынасы, этнолингвистиканы негіздері, тіл мен этнос сабатастыыны мдени бірліктердегі крінісі), Ш.Сарыбаев, О.Наысбеков, Т.Жанзаов, Е.Жанпейісов, Р.Шойбеков (этномдени атауларды этимологиялы негіздері), Н.Улиев, Г.Саидолда, Г.Смалова, С.Стенова (фразеологизмдерді этномдени, лтты-танымды аспектілері), .Жаманбаева (тілдік олданыстарды психолингвистикалы астары), М.Копыленко, З.Ахметжанова, С.Исабеков (тіл мен этнос мдениетіні саластырмалы теориясы) т.б. алымдар зерттеулерінде з жаласын тауып келеді. орыта айтанда, тілді «Табиат-Адам-оам» контексінде, когнитивтік, лингвомдениеттанымды, психолингвистикалы, социолингвистикалы, этнопсихолингвистикалы, прагматикалы, паралингвистикалы аспектіде филологиялы жне логика философиялы трыдан талдауа айрыша кіл блініп отыр.

2. Аталым мселесі: аталымны лингвистикалы табиаты. Сз жасауды негізгі масаты атау туызу болса, атауды тууы – табиаттаы заттар мен былыстарды адам санасында бейнеленетін мсінін табалау, сйтіп танылан зат не былыстар туралы хабар жеткізу. Атау теориясы – (номинация теориясы) табиаттаы заттар мен былысты аталу себебін тсіндіреді. Номинация (лат. Аталу) – атаулы ызмет атаратын тілдік бірліктерді жасалу жйесін зерттейді. Аталымны рылымы мен орындалу процесін тіл білімінде мынадай «штік» атынас арылы анытаймыз: «реалия – ым – есім». Реалия – атауды денотаты, яни номинация процесінде атаумен белгіленетін зат пен былыстарды белгілеріні жиынтыы. ым – атауды сигнификаты, яни маынасы, мні, Есім – тілдік танымдаы дыбысты атар. Номинациялы процесті уаыт млшерінде тетініне арай 2-ге блінеді. 1.Біріншілік номинация – тек тарихи аспектіде сздерді этимологиялы шыу тегін, тркінін зерттеу барысында айындалатын атауды е кне маыналы сипаты ретінде бааланады (архитла, архисема). 2. Екіншілік номинация – р трлі сзжасамды тсілдер арылы жасалады. Дстрлі грамматикада атауларды жасалуы 4 діс арылы: 1. Тілдегі ішкі сзжасамды ресурстар; 2. Жаа маыналарды тууы (кпмаыналы, маына ауысуы); 3. Сз тіркесіні жасалуы; 4. Кірме сздер мен калькалау. Аталым теориясыны лингвистикалы мні, яни кез-келген атау алай болса, солай атала алмайтындыы, рбір атауа лайы ішкі ымына сай сйкестене, сол атауды жалпы асиетін анытайтындай, млімет беретіндей болып алыптасады. Аталым рдісінде екі кезеді бліп крсетуге болады. Біріншісі – жасалымны негізі болатын ужділік белгіні тадау, екіншісі – сол ужділік белгіні негізінде тілдік тланы тадау. Тіл білімінде аталым мен уждеме мселесін бір-бірімен тыыз байланысты арастырады.Уждеме бар жерде аталым жасалады. Уждеме – шынды болмыстаы заттар мен былыстарды жаа атауа ажетті негіз болатын тілдік бірліктер. Аталым мселесі л-Фарабиді ебектерінен бастау алады (Дыбысталу арылы сырта шыатын сйлеу; Сз арылы айындалатын адамдарды жан дниесіні крінісі; Адам баласыны жан дниесі). Р.Сызды, Е.алиев, А.Салынбай «Тарихи сзжасам», Б.асым «Крделі зат атауларыны маыналы рылымы жне сзжасамды лгілері» деген ебектерінде аралды.

3. Корпусты лингвистика, зерттеу нысаны, мселелері.Тілді лтты корпусы, бл – наты тілде апаратты барлы типтері мен трлерін ауымды трде жинатау. Оны деу, жіктеу жне талдау жніндегі IT-технологиялар. Яни, тіл біліміні жаа дегейін жетілдіру. ... Бл – бізді еліміз шін те зекті болып табылады. Мндай жмысты кшейту шін Тіл білімі институты базасында Корпусты лингвистика орталыын руды орынды деп есептейміз. ХХ асырда басталан ылыми-техникалы «революция» лемні кез келген мемлекетіні ішкі-сырты саясатына, сіресе экономикалы леуетіне ерекше серпін беріп ана оймай, Туелсіз азастан Республикасы сияты дамушы елдерді жас мемлекет ретінде алыптасуында айрыша рл атарды. оамды ызметті ай саласында да олданбалы баыт басымды алды. Осы орайда лингвистиканы олданбалы саласы да алыптасып, дстрлі тіл біліміні баыттарын з діс-тсілдерімен зерттеуге кірісті. Тілдік корпустарды аза тіл біліміні материалдары негізінде жасау бгінде лкен сраныса ие болып отыр. Сондытан тіл біліміні осындай аса ызыушылы туызып отыран жаа саласы – корпусты лингвистиканы зерттеу нысанына нелер жатады, тілдік корпус дегеніміз не, мтіндер корпусын растыру не шін ажет жне ол андай ылыми-теориялы мселелерді шешуге септігін тигізеді деген мселелерге арнайы тоталмапыз. Соы жылдары «Корпусты лингвистика» ылымны бір саласы ретінде айын басымды алып отыр. йткені осы саланы зерттеу нтижесі – мтіндік корпустарды пайдаланбай тілдік зерттеулерде тжірибе жргізуді, сіресе сздік растыруды, неше трлі грамматикалар дайындауды ммкін еместігі айындалып отыр. азіргі кезде корпусты лингвистиканы мселелері кейбір оу ралдарыны да арнайы таырыбына айналуда. Корпусты лингвистика 1963 жылы АШ-та пайда болып, Браун корпусынан (The Brown Standard Corpus of American English) бастама алады. Бастапыда бл корпусты клемі 1 млн. сзолданыстан трып, оны рамында рбіреуі 2 мы сзолданыса те 500 мтін амтылан. Браунды корпус осыан сас корпустар руа атысты зерттеулерді кеінен тараан нысаны мен стандартына айналды. Осы айтыландарды барлыы мтіндерді корпус трінде йымдастыру ережелері мен олара талдау жргізу діснамасын зерттейтін баытты пайда болуына себепші болды. Сонымен корпусты лингвистика осы діс- тсілдерді діснамасы ретінде туындап отыр деуге бден болады. Корпусты лингвистиканы аылшын тіл білімінде ке етек алуын алымдар АШ-та компьютерлік техника мен ХХ асырды 60-80 жылдары британ лингвистикасындаы интеллектілік ахуалды белсенді дамуымен тсіндіреді. Мндай зерттеулерді нтижесі 2001 жылы Бирменгем университетінде корпусты лингвистика кафедрасын ашуа жне International Journal of Corpus Linguistics журналын баспадан шыарып труа ммкіндік туызды. Бірнеше тілді материалдары бойынша растырылан, трі мен ызметі жаынан ерекшеленетін корпустар жне соларды негізінде неше трлі сздіктер тзіліп, грамматикалар жазылды. Корпус дегеніміз – р тілдегі электронды пішінге келтірілген, яни бір басару орталыынан автоматты трде жмыс істейтін мтіндер жинаы. Корпуста саталатын бірлік – ол пндік саланы андай да бір жиынтыы. Мысалы, олара жататындар: сз, сзтіркес, сйлем немесе толы мтіндер жиынтыы. Мселен, корпуса енгізілген мтіндердегі рбір тілдік бірлікке, ол не жеке сз не осымша болсын, лингвистикалы апарат беріледі. Тілде мндай лингвистикалы апарат беруді аннотациялау деп атайды. Аннотация дегенімізді зі «ысаша мазмн» дегенді білдіреді. Соан сйкес корпуса енгізілген тілдік бірліктерді аннотациясы да шартты белгілер арылы ысаша беріледі. Мтіндер бірліктеріне берілген лингвистикалы апараттарды толы сипатта болуы осы белгіленімдерді ртрлілігіне байланысты. Белгіленімдер тілдегі жекелеген дегейлерге тн тілдік мліметтерді амтиды. Ондай белгілер семантикалы (лексика-семантикалы), морфологиялы, синтаксистік сипатта болуы ммкін. Мселен, орыс тіліні лтты корпусында орын алан морфологиялы белгілер барлы сздерді сз табына, септелу категориясына, тегіне (род – муж., жен.), жіктелуіне, жанды-жансыздыына, етіс жне етістік тріне, салыстырмалы шырай жне т.б. морфологиялы сипаттамаларына арай арнайы белгі ою жргізілген. Сол сияты семантикалы талдау арылы да мтін ішіне ажетті белгілерді ойылатынын айтуа болар еді. Мысалы, орыс тіліндегі стеу сздерге «Таксономияа», «баалауа», «сзжасамдыа» атысты белгілеулер орын алан. Мндаы «Таксономия» белгісі: орынды, баытты, ашытыты, уаытты, жылдамдыты, санына жне т.б. жйелеулерге атысты семантикалы сипаттамаларды білдіреді. Мтіндер корпусы туралы жазылан ылыми ебектерде фонетикалы, морфологиялы, семантикалы, синтаксистік белгіленімдерді енгізілетіндігі туралы айтылады. Біра корпус жасау барысында аталан белгіленімдерді барлыын бір уаытта енгізу иынды тудырады. Осы орайда шетел, орыс тіл біліміндегі мтіндер корпусында лингвистикалы белгіленімдер енгізу ісі кезе-кеземен жзеге асырылан. Толы лингвистикалы апарат берілген корпустарды «тере аннотацияланан» (глубоко аннотированный) деп атайды. Екіншіден, корпус мазмныны крделілігі тере аннотацияланумен атар ртрлі стильді амтуына да байланысты. детте, корпус растыруда, сондай-а жиілік сздіктер жасауда да кбінесе трт трлі стиль амтылады. Олар: кркем стиль (проза, поэзия), драматургия, газет-журнал (публицистикалы), ылыми-техникалы стильдер. Блардан баса ауызекі стильден де корпус мтіндері жинаталады. шіншіден, корпустарды сапасы ондаы амтылан сзолданыс млшерімен де лшенеді. Жалпы тіл білімінде алашы корпустарды кемінде 1 млн. сзолданыстан бастап жасаландыы айтылады. азіргі кездері сол алаш 1 млн. сзолданыстан жасалан мтіндер корпусыны клемі 20 миллионнан 100 млн.-а дейін жетеді екен. Демек, корпусты растырылуы туралы мселе сз боланда, е алдымен оны клемі туралы наты деректер беріледі. Корпустар растыруда оны тріне арай (лтты, стильдік, кезедік) мтіндер тадалып алынады. Оларды тадама мтіндер деп атайды. Корпуса енгізілетін мтіндер кбінесе аын-жазушылар шыармаларынан алынады. Корпустар растыру тжірибесінде сіресе, проза жанры басым. Сондытан стильдік жаынан аланда корпустарды «проза жанрына орталытандырылан» (литературацентричный) деуге болады. Корпустара ойылатыны талаптарды негізгісі – репрезентативтілік (тлалылы), яни оны сол корпусты пндік аяны барлы асиетін бейнелей алу ммкіндігі немесе сол лингвистикалы зерттеу типіне атысты пндік аядаы былысты кездесу жиілігіні тілдік бірліктерді бір-бірінен ажырата алатындай мнде болу ажеттігі деуге болады. Корпус трлеріні ішінде атар тілдер (параллель) корпустары бір тілден екінші тілге аударма жасауа атысты талдау жмыстарын жргізуге аса олайлы болып келеді. Мысалы, «Орыс тіліні лтты корпусында» параллель мтіндерді (атар тілдер мтіндері) корпустары да орын алан. Мндай корпустар ерекше корпустар атарына жатады. Себебі, орыс тіліндегі мтінге оны баса тілге аударылан лгісі жне, керісінше, шет тілдеріндегі мтіндерге орысша аудармасы сйкестендірілген. Тпкі жне аударма мтіндерді бірліктері арасында «теестіру» нтижесінде арнайы арастырылан шаралар бойынша сйкестік жзеге асады. Теестірілген паралельді корпус – ол ылыми зерттеулерді, сіресе, аударма жасауды теориясы мен практикасыны аса тиімді ралы. Корпусты лингвистиканы жетістіктерін зіне сатаан аса дамыан корпус трі – лтты корпус. Мндай корпус белгілі дрежеде лтты тілді толы трде бейнелейді. лтты корпусты репрезентативтілігі (тлалылыы) – сол тілді жазба жне сйлеу тріндегі мтіндеріні барлы типтеріні бейнеленуі. лтты корпусты айтарлытай дрежеде клемді (ондаан, жздеген миллион сзолданыс) болуы репрезентативтілікке жетуді ажетті шарты болып саналады. лтты корпусты ажыратылмас блігі оны белгіленген (аннотацияланан, мазмндалан) бейнесі. Теориялы жне практикалы маызы: лтты корпус, е бірінші кезекте, тілші-алымдара сол тілді лексикасы мен грамматикасын жан-жаты зерттеуге ммкіндік тудырады. Ал корпусты келесі міндеті – тілді ішкі салалы (лексика, грамматика, тіл тарихы жне т.б.) аясына атысты ртрлі анытаышты рл атару. Егер лтты корпуста тілдік бірліктерді статистикалы сипаты да берілетін болса, ондай деректермен дебиетшілер, тарихшылар жне баса да оамды ылымдарды сала мамандары пайдалана алады. рине, лтты корпусты олдану аясы тілдерді ана тілі немесе шет тілі ретінде оыту кезінде кбірек байалады. Сондытан азіргі кезде кптеген оулытар мен оу бадарламалары мтіндік корпустара баышталып растырылуда. Мселен, маынасы кгірт сздер мен грамматикалы формаларды олдану ерекшеліктерін белгілі авторларды шыармалары бойынша электронды корпус кмегімен рі тез, рі тымды тексеруді шетелдік азамат та, оушы да, оытушы да, журналист те жне жазушы да жзеге асыра алады. лтты корпус сол тілді мір срген белгілі кезеіндегі сан алуан жанрын, стилін, айматы, леуметтік нсасын жне т.б. да трлерін амтиды. Корпусты лингвистика тіл біліміні жеке саласы ретінде зімен іргелес жатан тіл ылымы пндерімен жанасып жатады, яни математикалы лингвистика, дискурстік анализ жне лексикография салаларымен жаын жатады. Корпусты лингвистиканы баса тіл ылымы пндерімен арым-атынаста болу ерекшелігі, бір жаына аланда, мтіндер корпусыны корпусты лингвистика ызметіні нтижесі ретінде болса, ал екіншіден – лингвистикалы пндерді баса трлеріне де бастапы эмпирикалы материал болу ммкіндігінде. Міне, дл осы жадай корпусты лингвистиканы фонетика, лексикология, грамматика жне стилистика салаларымен тыыз байланыста болуыны длелі десек те болады. лтты корпус ылыми зерттеулерді тр-трін жргізуді амтамасыз етеді: лексикографияа, жасанды интеллектіге, дебиеттануа, сйлеу тілін талдау мен жинатауа жне лингвистиканы барлы салаларына атысты зерттеу трлері. Сонымен бірге беделді академиялы сздіктер мен ылыми грамматикаларды растыру да корпустар негізінде жзеге асады. лтты корпусты пайдаланушылар – ртрлі саладаы тілшілер, дебиеттанушылар, тарихшылар жне гуманитарлы білім салаларыны кілдері. лтты корпусты ана тілі мен шет тілін оытуда, оулытар мен бадарламалар растыруда маыздылыы аса зор деуге болады. Корпусты лингвистика аза тіл біліміні де ерекше саласы ретінде алыптасатын болса, аза тілші-алымдарына клемді тжірибелік материалдарды пайдалануа, ажетті деген тілдік деректерді тауып алуа жне олара тиісті деген деулер жргізуге ммкіндік туындатады. Осыны брі аза тіліне атысты зерттеулерді шынайылыа (аиаттыа) жетуді эмпирикалы тсілдеріне жааша кзараспен арауа жне ылыми айналым аясына аса маызды тілдік материалдарды енгізуге жадай жасайды. Орыс тілі корпусы туралы: Интернет желісіндегі 2003 жылдан бері зіне жктелген ызметті ойдаыдай атарып келе жатан «Орыс тіліні лтты корпусын» атауа болады. азіргі кезде орыс тіліні лтты корпусыны жалпы клемі 230 млн. сзолданыстан тратын ртрлі мтіндер блігін амтиды. Осындай аза тіліні лтты сипаттаы «тлалы» тілдік корпустарын растыру мселесі азіргі кезде азастанны бірнеше ылыми-олданбалы баыттаы орталытарында ола алынып, дербес жмыс істеп жатуы ммкін. Оларды барлыы да орыс тілі тжірибесіне сйеніп, корпус растыру мселесін зінше шешемін деп талап ылып жатанымен, ауымды мтіндерді компьютер жадына енгізу, лингвистикалы белгіленімдер талдамасын жасау ісінде шашыраылы танытатыны белгілі. йткені, р мекемеде жасалып жатан корпустардаы лингвистикалы белгіленімдер мен оларды моделі, шартты белгілері бірізді емес. Екіншіден, автоматты трде лингвистикалы белгіленім ою мселесі лі де болса толы шешімін таппаан. Яни тілдік талдауларды зінде де даулы мселелер баршылы. Сондытан аннотацияланан тілдік корпустарды растыру ісіне кптеген аса білімді практик лингвистерді тарту ажеттігі туындап отыр. шіншіден, жоарыда сз боландай, миллиондаан сзолданыстан тратын корпустар растыру шін аса клемді мтіндерді электронды варианты керек болады. Ал оларды «олдан» енгізу кп уаытты ажет ететіні белгілі. Осы орайда бл мселе азастан аумаындаы кітап, газет-журнал шыаратын баспалармен келісімге келе отырып шешілетін мселе. Бл мселені шешімін табу айтарлытай оай еместігі жоарыда аталан «аза тіліні лтты корпусын» жасау кезінен таныс деуге болады. Егер Институтымызды ола алан «аза тіліні аннотацияланан лтты корпусын» жасаушы алымдар саны жеткілікті боланда мынадай корпустар трлерін де жасауымыза болар еді: 1) аза тіліні азіргі кездегі (немесе кезедік) баралы апарат ралдары (газет, журнал бетіндегі) мтіндеріні жеке корпусы; 2) азаша сйлеу тілі жазбасыны (мтініні) жеке корпусы (орыс тіліні «Корпус живой русской речи» тріздес); 3) аза тіліні мультимедиалы корпусы (корпусты негізін мтіндерді видео- жне аудиожазбалары райды); 4) аза тілімен параллель тілдерді жеке корпусы (тркітілдес жне ндіеуропа тілдері), мысалы, аза-ырыз, ырыз-аза, аза-збек, збек-аза жне т.б., сол сияты, аза- орыс, орыс-аза, аза-украин, украин-аза жне т.б. атар тілдер корпусы; 5) аза тіліні диалектілік мтіндеріні жеке корпусы (орыс тіліні «Корпус русских диалектных текстов» тріздес); 6) аза тіліні поэтикалы мтіндеріні жеке корпусы (орыс тіліні «Корпус русских поэтических текстов» тріздес); 7) аза тіліні білім беру корпусы (орыс тіліні «Обучающий корпус русского языка» тріздес). Бір айта кететін жайт – «Орыс тіліні лтты корпусы» бойынша апарат іздеу жйесін ру рекетіне «Яндекс» компаниясы олдау крсеткені млім. Сол сияты «аза тіліні лтты корпусынан» апарат іздестіруге жне оны интернеттегі сайтыны дизайнына да олдау крсететін компаниялар табылып жатса нр стіне нр болар еді. Бл ретте: - оан азастанны р жерінде ылыми-педагогикалы ызмет атарып жрген алымдардан арнайы лингвистикалы топ ру керек. йткені тілдік бірліктерді модельдеу – те крделі мселе. Сондай-а тілдік корпустар растыруды зі е алдымен лингвистикалы белгіленім талдамасын жасауа тіреледі; - осы кезге дейін жасалып жатан корпус жасау тжірибесіндегі нтижелерді бір орталыа жинатау керек; - кітап, газет-журнал шыаратын баспалармен шарта отырып, олардан мтіндерді электронды нсаларын алу ажет. Сонымен аза тіліні лтты корпусын жасау шін А. Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институтында арнайы орталы руды ажеттігі мен оны алышарттарын атап крсеттік.