Когнитивтік ымдар. 5 страница
ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1.Функционалды грамматиканы зерттелуі. Функ лингвистика – арым – атынас дерісіндегі тілді ызметін зерттейтін баыттар мен мектептерді амтитн лингвистика. Функ. Лингвистика негізін салушы Прага линг. йірмесі болып есептеледі. 1926 ж чех алымы В. Матезиусты жне славист Р.О.Якобсонны басаруымен Прага лингв йірмесі рылан. В.Матезиус, Б.Трика, Й.Коржинек т.б алымдар. Одан кейін И.А. Бодуэн де Куртенэ, Ф.де Соссюр, О.Есперен, А.А.Потебня, Л.В Щерба жне т.б болды.
Тіл білімінде функ. Лингв.бірнеше баыттары алыптасан. Біріншіден, тіл салаларыны жалпы зін немесе оларды наты бір бірліктері мен категорияларыны ызметін арастыратын баытта зерттеулер жатады. Бл тілді ішкі лингв трыдан зерттелуі. аза тіл білімінде 20 90 жылдары ылып Ж.Жаыповты « аза тіліні функционалды синтаксисі» докторлы диссертациясыны алар орны ерекше. Бл зерттеу аза лингв. Тіл былыстарыны функционалдыын алаш сз еткендігімен де нды.
«Функция» туралы анытамаларды лингвистикада маынасыны сан алуан трлерікездеседі. Атап айтанда «тіл ызметі», «функционалды стиль», «функционалды грамматика»т.б. Функция терминіні ызметі – оны лингвистиканы айсаласына, андай тілді сипатын тануа олдануа байланысты аныталып отырады. Мысалы, тіл ылымында тілді оамды ызметі; тілді коммуникативті ызметі; тілдібайланыс орнатушы ызметі; тілді эмотивтіызметі; тілді аппелятивті ызмет; тілдікумулятивтік ызметі; тілді стилистикалыызметі; тілді прагматикалы ызметі; тілді эстетикалы ызметі деген олданыстаржиі шырасады.Функционалды грамматика адамны аыл-ойы мен тілді задылытарын сатай отырып, айтылан пікірі, гімесі, сзі алуан трлі семантикалы, прагматикалы категориялы жадаяттара туелді болады. Функционалды грамматиканы бгінгі ылыми теориялы мселелері, ылыми нысаны мен жааьбаыттары, оны аза тіл ылымында даму сипатыны леуетін крсету зектілігін таыда айатайды. азіргі аза тіліні функционалды грамматикасыны табиатын толытану шін кешенді кп аспектілік зерттеулерайтушыны барлы аспектілік ырлары арылы атап айтанда, оны оданысындаытілді табалар сырын анытаумен тыыз байланысты болып келеді. . Хайдар тілді кумулятивтік ызметін былайша тсіндіреді. «Тілді халы мірінде атаратын ызметі кп-а.Соларды бірегейі – рпа пен рпа арасынжаластыратын, ткен мір мен бгінгі болмысымызды, онымен болашаты ластыратын«алтын кпір» бейнелі ызметі: Халы даналыыны йытысы – тілді бл ызметін ылымда «кумулятивтік функциясы» деп атайды(.Хайдар Халы даналыы). Бл жерде айтакететін нрсе маал-мтел не болмаса басада тілдік бірліктер олданыста бір ана ызмет атармайды. аза тіліні грамматикасын функционалды трыдан зерттеу, ылыми моделін жасау те крделі, аумаы зор сала болыпсаналады.Функционалды грамматиканы толы мегеру шін тілді ішкі жне сырты жйесінигере отырып, атап айтанда, парадигмалы,синтагматикалы кп сатылы ызметін, тілдіолдануды р трлі жолын функционалды-семантикалы рісте аныталатындыын крсетумен шектеліп оймайды. Функционалды грамматиканы басты спецификасыны артышылыы мынада: адамды фактор мен ым жнетаныма негізделуінде, сондай-а функционалдыы барлы тіл элементтеріні оршаан ортаа тыыз байланыста болуымен арастырылады. Сондытан функционалды грамматиканы зіне тн ерекшелігін анытау шіy функция терминіні мнін ашып алу керек. Функция терминіні мнін ашу тіл -адам арым-атынасы деген тсініктен детереірек арастыруды ажет етеді. Тілді атаратын ызметі оны сйлеуінен брын басталады деп айтылан пікірлерді негізі барекенін функция термині таы длелдеп береді.
Функционалды грамматикадаы негізгі тілдік бірліктерді атаратын ызметі осы «функция» терминіне тікелей атысты болып келеді.
Атап айтанда, тілдік бірліктерді функциясыайтушыны тілдік бірліктерді тадап іріктеуімаынадан формаа арай алынады, тілді ртрлі дегейдегі бірліктеріні зара рекет етуіжинаталып функция атаруы орта функционалды рісте орындалып жатаны арастырылады.Тілді функциясы ішкі жне сырты депблінеді.
1) Ойлау кезінде тзелетін тілді грамматикалы функциясы, ойдан баытталан грамматикалы тзілім. Бл сырты кру деген ішкі абылдаудан трады.
2) Айтушыны немесе тыдаушыны тілдіграмматикалы рылымды жйесін пайдалану леуеті. Бл жерде айтушы мен абылдаушыны жан-жаты абылдау, сезіну, пайалану сияты абілеті мен ерекшеліктерітолы есепке алынып отырылады.Жалпы функционалды грамматикада функцияны атаратын 2 ызметі бар.
1. Біріншісі леуетті функция деп аталады.
2. Екіншісі нтижелі функция деп аталады.
1. леуетті функция дегеніміз тіл жйесіндегі р трлі дегейде тілдік бірліктер ызметіні айтушыны айтар ойына арай тадап алынатын табалары болып табылады.
2.Нтижелі функция дегеніміз айтушыны леуетті функциясына атысан тілдік бірлітерді толы орындалуы болып саналады.
Тілдік бірліктерді функциясы дегенімізсйлеушіні айтар ойын жеткізуге ажеттімаыналы тілдік бірліктерді зара ортасинтагмалы топа жататындыыны айындалуы, сол бірліктерді зара маыналы-ттасты райтындыы мен леуетті функцияны нтижелі функцияа айналуыны натыайаы болып табылатындыымен аныталады.
Функционалды грамматика бойынша арастырылатын тілдік бірліктерді функциясыым, таным, логикалы маынамен бірттас
жйеде кешенді функция атаратынын крсетеді. Алайда терминдерге атысты іргелі зерттеулерге арамастан бл сала бойынша даулымселелер лі талай зерттеулерді ажет етеді.
2. ХХ-ХХІ асырлар тоысындаы жаа баыттар. Тілші-алым Ж. Манкеева тіл біліміні даму тарихында дстрлі ш ылыми парадигма бар деп есептейді.
Олар:
Салыстырмалы тарихи;
2. жйелі-рылымды;
Антропозектік.
Алашы салыстырмалы тарихи парадигма ХІХ асырдан бастау алады. Бл кезеде тілді салыстырмалы, тарихи ерекшеліктері салыстырмалы-тарихи діс негізінде зерттелді. Екінші жйелі-рылымды парадигма ХХ асырды басында дниеге келді. Бл кезеде атауа табалы жйе ретінде кіл блініп, тілді ртрлі дегейіндегі парадигмалы жне синтагмалы атынастар, оларды жйелік-рылымды ерекшеліктері, коммуникативтік ызметі арастырылды.
ХХІ асырда жаа теориялы-танымды дістемеге сйкес тілді танымды, когнитивтік ерекшеліктері зерттеледі. Тілді зерттеуді мддесін объектіден субъектіге аудару кзделеді. Осы асырда дниеге келген антропозектік парадигма тілді рылымды, жйелік парадигмамен сабатастыта зерттей отырып, тілді тек арым-атынас пен ойды білдіруді ралы емес, лтты рухани-мдени коды ретінде арастырады
Ол антропозектік баыт.Тіл біліміндегі антропозектілік азіргі ылыми ортада кптен бері аян болып, оны ыры мен сыры жан-жаты талданып келеді. Соы жарты асырда арынды дамып келе жатан бл ылыми баытты негізгі станымы – тілді адам болмысымен бірлікте арастыру. Бгінгі тада антропологиялы тіл біліміні негізінде жзеге асатын, бір-бірімен зара шарттас, рі іштей тыыз байланысан біратар ылыми баыттар алыптасты. Атап айтса, олар: социолингвистика, этнолингвистика, психолингвистика, лингвомдениеттаным, когнитивті лингвистика жне палеолингвистика. Бл пндер баса ылым салаларымен оамдасып, интеграциялануы нтижесінде мірге келіп, экстралингвистиканы (яни сырты лингвистика) аясында арастырылады.
ылым дамып, таным тередеген сайын аза тіл білімі ол жеткен табыстармен шектеліп алмай, жаа ылыми зерттеулерді біртіндеп мегеруде. аза тіл білімінде соы жылдары тілді жеке адам болмысымен немесе жеке этноспен оларды ойлау рісімен жне аиат туралы білімдер жйесімен сабатастыта арауа ерекше кіл блініп отыр. аза тіл біліміні жйесін алыптастырудаы когнитивтік модельдерді рлін крсету арылы тіл біліміні ылыми бейнесі жасалуда.
Бгінгі тада лингвистика ылымыны даму тенденциясын айындайтын бірден-бір принциптерді бірі – тілді антропозектік баытта таныту. Ендеше тілді этноспен, оны ой-санасымен, дниетанымымен, парасатылыымен, лтты мдениетімен байланыстыра зерттеу арылы дниені тілдік бейнесін жасайды. Антропозектік баыттаы дниені тілдік бейнесі жніндегі мселе орыс тіл білімінде Б.А.Серебренников, Е.С.Кубрякова, В.И.Постовалова, В.Н.Телия, А.А.Уфимцева, А.Вежбицкая, В.Г.Колшанский, Ю.Д.Караулов, В.Масловаларды жне аза тіл білімінде .айдар, М.Копыленко, Е.Жанпейісов, К.Хсайын, Н.Ули, Б.алилы, Ж.Манкеева, Г.Смалова, .Саидолда, А.Ислам, Б.Тілеубердиев, Э.Оразалиева, Б.Абердиева, Г.Снасапова, .Жаманбаева, .Алмауытова, К.Кркебаев, А.мірбекова т.б. алымдарды зерттеу нысанына айналан.
Тіл арылы этносты лтты рухани ндылытары, дниетанымы, ой жиегі аныталады. Ендеше этнос арылы тіл діреттілігін, ал тілді байлыын тек этнос арылы ана тани аламыз. «Сзден демілеп гіме шыару нері й салу неріне сайды», – деп серлі ой айтан А.Байтрсынлы былай дейді: «Адама дерексіз заттан грі деректі зат тсініктірек, жансыз затты кйінен жанды затты кйі танысыра. Сондытан адам сйлегенде, сзі толы тсінікті болу шін, дерексіз заттарды деректі затша, пернесіз заттарды пернелі затша алыптайды. Жансыз затты жанды заттай аламдайды».
алым А.Исламны пайымдауынша, «Дниені тілдік суреті адамны танымды іс-рекеті, лтты мдениеті негізінде тзіледі жне белгілі бір лт ауымдастыыны кілдеріне орта. Демек, дние суреті дегеніміз – концептуалды (логикалы) жне тілдік лгілер формасымен берілетін санамен тікелей байланысты дние туралы білімдер жиынтыы... Адам оршаан ортаны ойлау арылы танып-біледі жне ол адам санасында крініс табады. Адамны шындыты танып-білуі, ой арылы жзеге асса, тіл – ойды бейнелеу ызметіні нтижесін бекітуді ралы ретінде ызмет етеді» .
азiргi тада лингвистикалы зерттеулер тiл ызметiнi когнитивтiк аспектiлерiне арай баыт алуымен сипатталатыны белгiлi. Бл баытты масаты - адамдарды оршаан ортадан апараттар мен малматтар алу, оны бойына сiiру, жйелеу жне олдану процестерiне талдау жасау. оршаан ортаны тани отырып, адам ол жайлы зiнi кзарасын баылау, сер алу, сезiну, есте сатау, иялдау, трлi ассоциациялар жасау жне т.б. психикалы iс-рекеттердi нтижелерi негiзiнде алыптастырады.
Дниені тілдік бейнесін жасайтын адам дейтін болса, адамны танымы, арым-атынасы арылы тілді танимыз. Ендеше, тіл мен ойлауды, лтты дниетанымны тоысуынан туындайтын крделі былысты бірі – маал-мтелдер. Маал-мтелдер аза халыны мiр тжiрибесiнен, тiршiлiк танымынан тйiп тзiлген ерекше лингвомдени бiрлiктер. Этносыны таным рдісі мен рухани ндылытарды абылдау, зерделеу, пайымдау, тжырымдау рісі маал-мтелдерде ке крініс тапан.
Академик .айдар «кез келген этносты (бгінгі лысты, халыты не лтты) тілінде оны басынан ткен бкіл міріні рнегі жатыр. Халыты, яни этносты шын мніндегі болмысы мен дниетанымы оны тілінде ана саталады. рбір дуірде мірде ажет болан рал-сайманны, ару-жараты, киер киім мен ішер таматы, трмысты заттар мен салт-санаа, дет-рып, наным-сенімге, ойын-клкі, той-томалаа байланысты ымдарды аты-жні, сыр-сипаты т.б. тек тіл фактілері ретінде ана, яни тілдегі сздер мен сз тіркестері, фразеологизмдер мен маал-мтелдер, аыз-ертегілер арылы ана бізге жетуі ммкін» деп пайымдаан. Демек, маал-мтелдер – аза тілі сз орыны асырлар бойы алыптасан траты да рамды блігі ана емес, сонымен атар лтты дниетанымымыз бен менталитетімізді тілдегі е бір жарын крінісі.
3. аза тіл біліміндегі аталым теориясыны онтологиялы жне гносеологиялы мселелері. Атау теориясы – (номинация теориясы) табиаттаы заттар мен былысты аталу себебін тсіндіреді. Онтология (грекше ontos –болмыс) лемдегі заттарды фундаменталды мні табиатын айындаумен айналысады. Жалпылы негізін, болмыс принциптерін, оны рылымы мен задылытарын арастырады. Атау онтологиясы затты не былысты атауыны денотаты, яни атау арылы табаланатын бкіл заттарды асиеті мен белгілерін арастырады.Атау арылы адам бейнесі тілде табаланады. Аталым теориясыны лингвистикалы мні, яни кез-келген атау алай болса, солай атала алмайтындыы, рбір атауа лайы ішкі ымына сай сйкестене, сол атауды жалпы асиетін анытайтындай, млімет беретіндей болып алыптасады. Атауды жасалуы штік жйеден трады: 1. Аталатын шынды болмыс (денотатты маына); 2. Табаларды гносеологиялы бейнесі- танымды бейне (сигнификатты ріс), 3. Мні-атау (табалау, лгілеу) .Кне жазба ескерткіштер тілінде кездесетін бірнеше крделі атауды маыналы ерекшелігіне келсек: el begi-лауазым, el toru-кімет, el tuzтайпалы деген маына. Бгінгі тада елбасы, елаасы, елорда, елтаба сздері осы сздерді лгісін алан аталымдар крделі термин дрежесіне жеткен сздер.
Аталым теориясытабиаттаы заттар мен былыстарды аталу себебін тсіндіреді. Атау теориясы табиаттаы заттар мен былыстарды аталу себебін тсіндіреді. Номинация термині латынны “nomіnatіo” (атау) сзіне негізделген. Сз адам танымыны бейнелеуіш ызметіні нтижелерін де табалайды. Адам баласыны лем бейнесіні белгісі мен асиетін тануы немі жне бірте-бірте болатын за процесс. Осы процесті н бойында белгілі зат не былысты ртрлі ерекше белгілері танылады да, ртрлі маыналы атаулар жасалады. Осыан сйкес есімдерді синонимдік, антонимдік, кпмаыналылы жйесі алыптасады. Атау процесі болмысты, ымны, есімні арасындаы атынас арылы айындалады. Бл атынасты ылым тілінде кейде семантикалы шбрыш деп те атайды. Есім белгілі маынамен мнге негізделген дыбысты атардан тратын тілдік танымдаы атау сз. ым – есімні мні, яни атауды категориялы-тілдікбелгілеріні жиынтыыБолмыс - атау арылы табаланан бкіл заттар мен былыстарды асиеттері мен белгілеріні жиынтыы Айталы, бір ана уаыт атты семалы рісте жаын ымдарды білдіретін ша, мезгіл, уаыт, ст, мезет, мерзім, кез, кезе, дуір, заман, кзді ашып жманша, ас-аымда, п-стте, ас аанша, ст пісірім уаыт, бір ет асым уаыт, ас пен кзді арасында, кірпік аанша т.б. атаулар уаытты ртрлі дегейі мен шегін айындау шін олданылады. Осы атаулар уаытты белгілі бір ерекше белгісін табалау арылы танымда пайда болып, тілдік ажетттілікті нтижесінде ртрлі мнде жмсалады. Жеке ым білдіргендіктен, атау ретінде танылады.
Гносеология-адамны табиатын, наты білімге атынасын, оны мдениет пен коммуникация жйесіндегі мір сру шартын, аиат білімге жетуді задылытары мен тсілдерін оытады. Гносеология адамны дниені танып білу абілетін, танымны негізгі задылытарын, дістерін, жолдарын зерт.
ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. аза тілтаным ылымыны алыптасу кезедері.оам мен ылымны азіргі уаыт сранысына сйкес дамуы лингвистика ылымына зіндік ыпал етіп, тіл білімінде жаа ылыми баыттар мен кптеген тоыспалы ылыми пндерді дниеге келуде. Тіл біліміні когнитология ылымымен тоысуы когнитивтік лингвистика ылымын дниеге келуіне себеп болды. Когнитивтік лингвистика саласындаы негізгі баыт тіл мен адам санасын, тіл мен таным жйесін бірттас жйе трысынан арастыру болып табылады. Когнитивтік лингвистика дегеніміз – танымды рылымдарды лингвистикалы сйкестіктері мен ммкіндіктерін анытау, белгілі бір тілдік жадайды ойылатын масата, сер етуші себеп-салдара орай р трлі тілдік ралдар арылы сипаттау, оларды ркелкі дегейде абылдану згешелігін зерделеу. Когнитивтік лингвистика – тілді жалпы танымды механизм ретінде арастыратын баыт [1]. Мнда тілді философиялы, логикалы жне танымды аидалармен зара бірттастыта арастырады. Е.С.Кубрякованы анытамасы бойынша, когнитивтік (лат. когнито білім, тсінік) тіл білімі дегеніміз: «Лингвистическое направление, в центре внимания которого находится язык как общий когнитивный механизм, как когнитивный инструмент – система знаков, играющих роль в репрезентации (кодировании) трансформировании информации» [2, 53]. Демек, когнитивтік тіл білімі табии тілді игерілу, олданылу механизмін тсіндіруді жне апаратты білім алуды негізі болып табылатын тілдік модельді жасауды масат етеді.
ылым здіксіз дамып толыып отыратын крделі деріс боландытан, аза тіл біліміні лі де тпкілікті зерттеуді ажет ететін салалары мен мселелері баршылы. Сол салаларды бірі – когнитивтік лингвистика мселелері. Когнитивті лингвистика ылымына атысты айтылатын «когнитология», «когнитив» терминдерін аза тілінде «таным» термині арылы беріліп жр. Танымды танымды ылым немесе тілді танымды сипатын зерттеуші антропоцентристік баыттаы тіл білііміні лкен бір саласы деп атауа болады. Когнитивтік лингвистика – тілді танымды табии болмысын зерттейтін ылым жне бл – бгінгі кні ылыми айналымда жрген танымды тіл біліміні термині. Таным дегеніміз адамны ішкі ммкіндіктерін сырты сер етуші кштермен байланыстыратын, оны оршаан леммен ттасан болмысын сипаттауа ммкіндік беретін жне аралы атынасты табии задылы ретінде немесе заттар мен былыстарды зара сер етуіні салдары деп дйектейтін маызды ымдарды бірі болып табылады. Танымны негізгі масаты – аламдаы былыстарды ішкі жне сырты табиатын адам санасы мен таным білігі жеткенше жетік мегеру, соны суреттеу жне оны орытындысы ретінде адам баласы іс-рекеттерінде, крген, білген, тйсінген, таныан дниесін мірде з ажетіне жарату. Ал когнитивтік лингвистиканы теориялы станымдары осы танымды элементтерді адам санасында жзеге асу, ызмет ету згешеліктерін зерттеуге айтарлытай лес осты.
Когнитивтік терминдер сздігінде когнитивтік лингвистикаа мынадай анытама беріледі: «Когнитивная лингвистика – это «лингвистическое направление, в центревнимания которого находится язык как общий когнитивный механизм, каккогнитивный инструмент-система знаков, играющих роль в репрезинтаций(кодировании) и трансформировании информации». Яни, аталмыш ылым саласы – лемді, оршаан ортаны тіл арылы тануды басты ралы. Жай ана таным арылы объективті дниені тану танымны тменгі сатысын раса, оны (оршаан ортаны) тіл арылы тану танымны жоары сатысын райды. Осыдан лемні, белгілі бір лтты тілдік бейнесі келіп шыады. Мысалы, бесік жай таным бойынша ааштан жасалан, баланы тербетуге арналан рал болса, оны тіл арылы тану сол бесік негізінде санада сіірілген аза халыны танымы, білімі, тжірибесі болып табылады («тал бесік», «жер бесік», «ел болам десе бесігіді тзе» т.с.с.).
Соы уаытта шыан аза тіл білімі мен жалпы тіл біліміне атысты терминдерді басын біріктірген лкен ебектерді бірі профессор .алиевті: «Тіл білімі терминдеріні тсіндірме сздігінде» адам танымын, танымды механизмдерін, тіл мен танымны бірлестігін зерттейтін когнитивтік лингвистика ылымына мынадай анытама беріледі: «Когнитивтік тіл білімі орыс. – когнитивная лингвистика (лат. cognitіo білім, тсінік) – табии тілді сана рекетіні крінісі, ойды тікелей шындыы ретінде зерттейтін тіл біліміні саласы. Когнитивтік тіл білімі табии тілді игерілу, олданылу механизімін тсіндіруді жне соан лайы оны моделін жасауды масат етеді. Ол шін ниет, ес, еске сатау, тсінік, жоспарлау, басару сияты сйлеуге атысты тілдік, психологиялы, физиологиялы т.б. апараттарды басын біріктіретін когнитивтік категориялар пайдаланылады. Когнитивтік тіл білімі тілді кмегімен апаратты берілу, саталу тэсілдері мен рылымы жайында тсінікті кеейтеді жне машиналы аударма, апаратты-ізденіс, есептеу жйесімен т.б. байланысты біратар олданбалы міндеттерді шешуге ммкіндік береді» – деген анытама береді.
Алаш «когнитивтік лингвистика» деген термин 80-ші жылдары М.Бирвишті ебегінде сз болан. Дегенмен, тілдік былысты когнитивтік трыдан зерттеу 60-70-жылдары амерканды Хомский, Лакофф, Коок т.б. алымдарды ебектерінде арастырылады.Сонымен атар когнитивтік тіл біліміні жаа баыт ретінде зерттелуінде В.Гумбольдт, Э.Кассирер, Л.Витгенштейн, Дж. Миллер, Ф.де Соссюр, Бодуэн де Куртенэ, Э.Сепир, Б.Уорф т.б. алымдарды ыпалы кшті болды.Орыс тіл білімінде когнитивтік лингвистиканы зекті мселелері Ю.А.Сорокин, Е.С.Яковлева, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, А. Вежбицкая, А.П.Бабушкин, С.А.Аскольдов, А.Н.Баранов, Д.О.Добровольский, И.Д.Арутюнова, Н.Н.Болдырев, Э.Д.Попова, И.А.Стернин, Ю.Н.Караулов, В.А.Маслова сияты зерттеушілерді ебектерінен кpiнic табады. Аталан алымдарды зерттеу ебектерінде когнитология ылымыны нысаны, баыт-бадары, зерттелуі негізгі ымдары сз етіледі.