Когнитивтік ымдар. 7 страница

Тіл білімінде аталым теориясы тірегінде арнайы зерттеулер баршылы. Мселен, Е.С.Кубрякова былай дейді: «Чтобы быть единицей номинации, эта единица должна удовлетворять одному требованию – обозначать, служить названием, выделять именуемое как отдельную сущность и величину, осуществлять номинативную функцию» (Кубрякова 1977: 222-304). Бл айтылан пікірді аза тіліндегі заттанан сындар арылы жасалан аталымдара да атысы бар. Заттану арылы жасалан аталымдар тілде бірден пайда болан жо, оларды жасалуыны белгілі бір кезедері болан. Заттану нтижесінде туан жаа аталымдарды тілде бірден жасалмайтындыы, оларды екінші затты маынасыны тілде бден орныып, жалпыа танылып лгеруі шін за уаыт ажет болатындыы осы мселені арастыран зерттеушілерді ебектерінде айтылады.

Семантика (кне грекше: - танбалаушы, білдіруші) — тіл жне тіл бірліктері (сз, грамматикалы тла, сз тіркесі, сйлем) арылы білдірілетін хабарды, заттар мен былыстарды мн-мазмны зерттейтін тіл біліміні саласы, семиотиканы негізгі блімдеріні бірі. Семантика сз маынасын, сз рамындаы элементтерді зара маыналы арым-атынасын, сз маынасы трлеріні даму зандылытарын зерттейді.Тілдік талдау арылы сз рамындаы морфемалар (тбір, аффикстер)

мен синтагмалы тіркестерді Семантикасын анытауа болады. Аффикстер білдіретін грамматикалы маыналар екі трге блінеді:

· Затты маыналарды жинатап, жалпы категорияларды жасайтын категориалды маына Категориалды маына "субъект — предикат", "субъект — объект", "жанды — жансыз", "белгілі — белгісіз", "іс-рекет—жадай" т.б. білдіретін синтаксиспен байланысты. Категориалды маынаны реляциялы маынадан ерекшелігі зара жпты арама-арсы жйеден тратындыында.

· Сйлем рамындаы сздерді зара байланыстыратын ішкі тілдік реляциялы маына. Реляциялы маына лттык тарихи ерекшелігі бар наты тілді морфологиясымен тыыз байланысты. Оан иысу, менгеру, септік жйесі т. б. жатады.

Семантика тіл біліміні бір тарауы ретінде эр трде сипатталады. 1.Парадигматикалы сипатта, оан тіл жйесінде топтасан оппозициялы сздер тобы: синонимдер, антонимдер, гипонимдер, паронимдер, сздік уя сияты лексика-семантикалы топтар жне сздерді pic деп аталатын жалпы тобы жатады.2.Синтагматикалы сипатта, оан сйлеу кезіндегі сздерді бір-біріне атынасына арай орналасуын білдіретін тобы (тіркесімділік) жатады. Бл атынастарды негізінде дистрибуция (дистрибутивтік талдау) жатыр.

Семантика ылым ретінде 19 асырды 2-жартысынан бері В. фон Гумбольдт идеясыны негізінде X. Штейнталь, А. А. Потебня, В. Вундтты крделі ебектері жары крген сондами бастады. Бл ебектерде Семантиканы психологиялы жне эволюциялы деп аталатын бірінші кезені айындалан. Ол кезенні басты ерекшелігі — онда мдениетке кен эволюциялы кзарас пайда болды жне тіл Семантикасы халы психологиясына жаындастырылып аралды. Семантиканы салыстырмалы-тарихи деп аталатын 2-кезеніде ол "семасиология" деген атпен тіл біліміні жеке саласы ретінде блініп шыты. Бл кезенде наты тарихи салыстырмалы зерттеу принциптері негізінде Семантиканы тарихи зандылытары алыптаса бастады, салыстырмалы-тарихи кзарас этимологиялы зерттеулерде айын крінді. (Э. Бенвенист, В. И. Абаев, Э. В. Севортянт. Семантиканы З-кезені 20 асырды 20 жылдарынан басталады. Оан тн сипат — Семантиканы логика мен философияа жаындасып, синтаксиске баыт алуы. Сол себепті бл кезенді синтаксистік-семантикалы немесе логикалы-семантикалы кезен деп атауа болады. Оан тн негізгі теориялык тжырымдар:

1. Шынды мір заттарды жиынтыынан емес, онда болатын окиалар мен фактілерді жиынтыынан трады деп арау. Соан байланысты Семантиканы негізгі блігі заттарды атын білдіретін сз емес, фактілер туралы айтылатын сйлем болып табылады деп арау;

2. Тілдегі кейбір сздер тілден тыс болмыспен тікелей байланысты, олар заттарды білдіретін терминдер арылы аныталады деп арау;

3. Баска маыналара негіз болатын бастапы маынаны сипаттау Семантиканы басты міндеті деп есептеу. Бл сияты пікірлер тілге жалпы методологиялы кзарастан туан.

20 асырды 70 жылдарынан бастап Кеес тіл білімінде дистрибуциялы талдау сына шырап, Семантикалы былыстар жан-жаты зерттеле бастады. Сзді болмыстаы жне тілден тыс байланыстары зерттеліп, Семантиканы шынды мірдегі кріністерін ашуа мн берілді. Мны зінде негізгі баыт абстракты немесе жекелеген сйлемдерді емес, тілді прагматикасын ескере отырып, сйлеу кезіндегі, диалогтегі, мтіндегі наты сейлемді талдауа арналды.Семантиканы е негізгі категориясы – маына. Сз маынасы жне маына трлеріні даму задылытары семантика саласында зерттеледі. Сондытан лексикалы семантика семантика іліміні басты саласы болып табылады. Лексикалы семантикада сзді лексикалы маынасы семасиологиялы жне ономасиологиялы аспектілерде арастырылып, семасиологиялы аспектіде табадан маынаа, ал ономасиологиялы аспектіде маынадан табаа арай баыты негізге алынады.

3. Прагмалингвистика. Прагмалинвистика гр .( прагматос- іс- рекет.) –Тіл біліміндегі функционалды баытты рамдас блігі.Прагмалингвистика – адамдарды арым-атынас рекетін зерттейтін ылым. Ол семантика мен тіл біліміндегі тілдік табалардыызметін зерттейді. Прагматика терминін 20 асырды 30жылдарында семиотиканы бір блігі ретінде Ч. Морррис енгізген болатын.

Ч.Моррис ебегінде прагматика туралы ыме алаш рет ылыма енгізілген болатын. Онда алым семиотикадан тараан негізгі ш саланы арастырады. Біріншісі таба мен ымды – семантика зерттесе, таба мен таба арасындаы атынасты синтактика зерттейді. Ал прагматика таба мен олданушы арасындаы атынасты зерттейді. Яни прагматика семиотиканы бір блігі ретінде тілдік табаны іске асуын білдіреді. Прагматика – ой иесіні масаты мен ужіне сай тілдік ралдарды тадауды мнін, сондай-а тыдаушыны айтылан ойды, тіл арылы берілген бааны тсінуін зерттейтін сала.Соы жылдары тіл ылымыны дербес саласына айналан прагмалингвистиканы алышарттары аза зерттеушілеріні ебектерінде бастау аланы белгілі. Атап айтанда, М.Оразов сз семантикасыны прагматикалы аспектісін арастырса, А.Алдашева публицистикалы терминдерді прагматикалы ерекшеліктерін, Б.Момынова газеттік лексиканы прагматикалы аспектісін, З.Ерназарова сйлеу тілі синтаксисіні прагмалингвистикалы аспектісін, Д.лкебаева аза тілі стилистикасыны прагматикасын, С.Аташев баралы апарат ралдарыны прагматикасын, Б.Хасанов сзді лексикалы маынасы мен прагматикасын, Б.Райымбекова аза жне орыс тілдеріндегі газет мтініні прагматикалы аспектісін, Ф.Жасыбаева газет мтініні прагматикалы функциясын арастырса, Г.К.Ихсаналиева таырыпаттара прагматикалы талдау жасаан. Т.Ш.Мырзахметова тыныс белгілерді, оны ішінде кп нктені олданысын прагматикалы трыдан зерттеген.Ал Р.А.Омарова неміс тіліндегі газеттер материалы бойынша баспасз дискурсына прагмалингвистикалы талдау жргізсе, С..Ережепова орыс жне аза тілдеріндегі ресми-іскерлік стильді прагмалингвистикалы аспектісін салыстыра зерттеді.
Сондай-а, соы жылдары газет мтініні жекелеген жанрларына арналан зерттеулер де пайда болды.Мысалы, М.С.Абишева апаратты жазбаны (информационная заметка) рылымы, семантикасы жне прагматикасын диссертациялы дегейде арнайы арастыран.

Прагмалингвистика арым-атынас іс-рекеті туралы ылым саласы боландытан, тілді барлы аспектілеріні ызметіне тікелей атысаалады.

Ю.С. Степанов: «Синтактика таба мен оны нені табалайтыны арасындаы – адамны сырты лемі мен ішкі лемі арасындаы атынасты зерттеумен айналысса, ал прагматика таба мен сол табаны олданушы сйлеуші, тыдаушы, жазушы, оырман арасындаы атынасты зерттеумен айналысады».

алым Нргелді Ули «прагматика – тілді мірдегі олданысын, оны жымды тжірибеде жзеге асыруын крсетеді. Ал мны зі жымны мір задылытарымен, тілді олданушыны психологиясымен, дниетанымымен, оны когнитивтік базасымен, мдени стреотиптермен, лтты дстрмен байланысты» деп есептейді.

Прагмалингвистикалы зерттеулерді масаттары:

1) Дискурсты, оны трлерін атынас масатына арай жне оны наты бір коммуникация рдісінде вербалды/вербалды емес атынастармен жзеге асырылуын зерттеу;

2) Мтінді, оны трлерін жне мтін ішіндегі байланыстарын зерттеу.

Прагмалингвистикалы зерттеулерді трлі баыттары бар, алайда прагматикаа баытталан концепцияларды басын біріктіретін нрсе тілді рекет барысында зерттеуде жатыр.

Прагматиканы негізгі ымдары ол – адресат пен адресант ымдары. Бл екі ым немі тыыз байланыста жне зара араатынаста болады. Бірінсіз-бірі коммуникация кезінде коммуниканттар кздеген коммуникативтік масат з мресіне, діттеген прагматикалы міндетіне жете алмайды.

Адресат тіліне байланысты аралатын екінші аспект тмендегідей мселелерді амтиды: сйлеу интерпретациясы сйлесімні адресата сері (перлокутивті сер), яни адресатты зіндік кзарасыны, баасыны, эмоционалды кйіні згеруі т.б.; кзделген масата жету барысындаы тілдік реакциялар типі.

Ал шінші аспект коммуникацияа атысушылармен арым-атынас барысындаы жадаяттарды арастырады: сйлесім атынасыны формасы (апаратты диалог, досты схбаттасу, пікірталас т.б.); тілді леуметтік- этикалы ыры (арым-атынас стилі); белгілі бір сйлеу актісі барысындаы арым-атынас жасаушыларды зара тіл табысуы (кініш, бйры); дейктикалы табаларды интерпретациясы, сз маынасындаы индексальды компоненттері; сйлесім жадаятыны коммуникация формасы мен таырыбына ыпалы».

Прагмалингвистиканы пні (гр.pragma-имыл, атынас) наты коммуникация рдісінде тілді субстанциялы жне функционалды асиеттерін, яни наты бір ситуация кезіндегі наты индивидтерді вербалды жне вербалды емес атынас ралдарын олданып, пікір алмасуды зерттеу болып табылады. Яни адам з ойын оырмана алай жеткізеді, атынас ралдарын алай олданады жне таы сол сияты мселелерді зерттейді.

Зерттеушілер прагматиканы коммуникатор прагматикасы жне реципиент прагматикасы деп екіге бледі. Мтінді тзуші коммуниканттар з мтінімен бірге наты жадаята, белгілі бір тілдік контекстке тн алуан трлі мтіндерді интерпретациялаушы болып табылады. Коммуниканттар айтылымда з хабарламасыны екіжаты тсінілуі ммкін екендігін біліп, ойын соан бейімдейді. Аудиторияны мтінді барынша дрыс тсінуі шін адресант апаратты жеткізу барысында оырманны ажеттілігін, білім дегейін, леуметтік станымдарын ескереді. Осыан байланысты мтінні прагматикалы сипаттамасын арнайы арастыру ажеттігі туындайды. йткені мтінні прагматикалы компоненті тілдік ралдарды жмсалуына атысты задылытарды анытауа ммкіндік береді. Газет мтінінде адресантты белгілі бір прагматикалы станымы крініс табады. Зерттеушілер оны 3 трге жіктейді:

1) Апаратты станым (мліметті іріктеп сыну);

2) фатикалы станым (материалды оырман назарын аударту шін пайдалану);

3) манипулятивтік станым (мтінде баяндалатын оиалара атысты оырман кзарасын алыптастыруды масат ету).

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. азіргі тіл ылымындаы жаа баыттар, ылыми-теориялы сипаты. Бан когнит лингвистика, паралингвистика, нейролингвистика, лингвомдениеттануды айтамыз.

2. Тіл біліміндегі ріс теориясы, ріс трлері. «ріс» семасиологияда олданылады. Маыналас форма мен маыналас мазмн функционалды семантикалы рісті райды. Семантикалы ріс тематикалы атарды тзейтін сз бен сз тіркестеріні жиынтыы. Сол жиынты арылы белгілі бір саланы амтитын сздер мен сз тіркестері. ріс белгілері:

1. Орта маына болады;

2. Бір-біріне арама-арсы 2 маынадан трады.

3. Клдене жне тік болады.

ріс теориясы тіл білімінде кптеген кзарастармен 20 пайда болды. Тіл білімінде ріс теориясын алым Г.Ипсен енгізген. Ал лексиканы семантикалы рістер арылы зерттеуді теориялы негізін салушы алым И.Трир болды. алым сздік рамны белгілі бір ыма байланысты болатын сздерді табына ралатындыын атап крсетті.Ол сзді жеке трып ешандай маынаа ие болмайтындыына, оны маына тек ріс рамында ана аныталатындыына назар аударды. алымны бл пікіріне алымдар арсы болан еді. Дегенмен де бл теория стті шыты. Баса алымдарды ызыушылыын тудырды. ріс теориясын М.Копыленко, Т.Аяпова, З.Ахметжанова назар аударды.

ріс дегеніміз – маына ортатыыны негізінде біріккен жне білдіріп отыран былыстарыны ымды, затты ызметтеріні састытарын бейнелейтін тілдік бірліктерді жиынтыы. Маына арылы сз семантикалы рісті райды.

ріс ішіне енетін сздер бір бірімен жйелі байланыста болады, рісті райтын элементтерді жалпы маыналары брдей болып келеді жне олар тілде бірдей ызметте жмсалады. азіргі кні тіл білімінде семантикалы ріс теориясын зерттеу жмысыны саны кннен кнге артуда.

3. Генеративті лингвистика, зерттеу нысаны, зекті мселелері. Генеративтік лингвистика ( лат. generativus – туындаушы ) ( орыс. генеративная лингвистика) - 20 асыр 50 - 60 жылдарында Н. Хомский (АШ) идеяларыны ыпалымен тіл білімінде пайда болан формалды баыттарды бір тармаы. теория американды дескриптивизмге жне сйлемді рамына арай талдау тсіліне жауап ретінде АШ-та туан. Генеративтік лингвистика 20 асыр 60 жылдарында АШ-та жне баса жерлерде ке ріс алды.

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Когнитивтік зерттеулер жне психолингвистика, зекті мселелері. Когнитивті лингвистиканы танымды тіл білімі немесе немесе тілді танымды сипатын зерттеуші антропоцентрлік баыттаы тіл біліміні лкен бір саласы. Танымды тіл біліміні негізгі зерттеу нысандары – таным мен аыл, ой мен сана, тіл мен таным, тіл мен ой.

Когнитивтік лингвистикалы зерттеулерде трлі лттарда дниені тілдік бейнесі трліше алыптасаны айындалып отыр.

Когнитивті лингвистика саласындаы негізгі баыт тіл мен адам санасын, тіл мен танымды бірттас жйеде арастыру. Айнала оршаан ортаны адам санасында бейнеленіп, тілде крініс табуы, тілді танымды сипаты когнитивті лингвистикада теренен арастырылады.

Танымды ылымны аясыны кедігі мен крделілігі, оны зерттеу нысаны болып табылатын білім мен танымны табиатын, білімні шыу кздерін, оларды жйелеу, білімні дамуын, бны брі психология, антропология, философия, нейрология, тіл жне де жасанды интелектіні лгілеу т.б. ылымдарды зара карым-атынасы негізінде жан-жаты зерттеуді талап ететіндігі сзсіз.

Когнитивті лингвистика ылымыны осындай ерекшеліктеріне атысты алымдарды пікірлері де кей жадайда бір біріне арама-арсы келіп алатын кездері де болады. Бл туралы А. Исламны пайымдауынша: «Бізді ойымызша оршаан ортаны танып білудегі лтты мдениетті ерекшеліктерінен ескермеу сананы таза структуризациялауа келіп соары сзсіз. Таным зіні крделілігімен сипатталатыны ха» деген ой айтады

Когнитивтік ылымны негізгі ерекшеліктеріне, зерттеу нысанына, баыттары мен ымдарына алаш рет кіл блген шетелдік алымдар болатын. Дж. Миллер когнитивті ылымды «XX асырды 50 жылдарында дниеге келген апраттар теориясыны сипозиумы» деп бааласа, 1960 жылы Гарвард университетінде американды профессор Дж. Бруннер Дж. Миллермен бірге когнитивтік зерттеу орталыын ашады. Аталан орталы когнитивтік лингвистика ылымыны негізін алауа айтарлытай лес осады.

XX асырда ортасында когнитивтік лингвистика азіргі антропоцентристік парадигмадаы базалы ілім дегейінде арастырылады. Осы баытта кптеген зерттеу жмыстары жргізіледі. Осыны нтижесінде Еуропада XX асырды соына арай когнитивтік ылымны теориялы баыттары жетіліп, зерттеле бастайды.

Тілді танымды трыда зерттеу бгінгі тада дамып келе жатан жаа баыттарды бірі. Адамзат зін оршаан дниелегі лем бейнесін алай таниды, лтты дниеге деген кзарасы негізінде менталитеттік танымдар алай пайда болады деген сауалдар осы когнитивтік лингвистикада арастырылады.

Жалпы когнитивтік лингвистиканы алашы идеялары Гумбольдт, Уорф, Сепир сияты алымдар ебегінен бастау алып, аза тіл білімінде .айдар, Е.Жанпейісов, М.М.Копыленко, Ж.Манкеева, Н.Улиев, .Жаманбаева, Б.Абердиева, Б.Дина, Г.Снасаповаларды ебектерінде арастырылады. Орыс тіл білімінде когнитивті лингвистикаа атысты зерттеу жргізген алымдар – Н.Д.Арутюнова, В.Н.Телия, Н.Н.Болдырев.Ю.Н.Караулов, В.А.Маслова т.б.

Когнитивті лингвистика ХХ асырды ортасына арай арынды дами бастады. Осы баытта кптеген ылыми зерттеу ебектері жары крді.

аза тіл білімінде соы кездері когнитивтік лингвистика мселелеріне ерекше кіл бліп зерттеу нысанына айналдыран Р. Сызды, . айдар, Е. Жанпейісов, Г. Гиздатов, . Жаманбаева, Ж. Манкеева, Э. Слейменова, Г. Смалова, Б. Момынова, А. Салынбай, К. Кркебаев, Э. Оразалиева, Г. Снасапова, Ф. ожахметова, Н. Айтова, А. мірбековалар секілді зерттеушілер бл мселені лексикология, этнолингвистика, когнитология, лингвомдениеттану салалары трысынан арастырып зерттеу стінде.

Академик .айдарды этнолингвистика саласына атысты ойлары аза тіл біліміндегі жаа ылыми баыттарды алыптасуына негіз болды.

Когнитивтік баыттаы зерттеу ебектері бойынша Г.Гиздатовты ебегін атауа болады. Зерттеушіні «Сйлеу ызметіндегі когитивтік модельдер: типологиясы мен динамикасы» атты ебегінде адам санасындаы білімні кріну дегейі, берілу тсілдері, рылымы мен динамикасы арастырылан. Когнитивтік модельдер универсумдар ретінде арастырылады.

аза тілін когнитивтік зерттеуге арнаан алашы жмыстарды бірі ретінде К.. Жаманбаеваны "Тіл олданысыны когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана" монографиясын атауа болады. "Зерттеу проблемаларын тілдік сана тірегінде жинатап, негізгі мселені психофизиологиялы, психологиялык, философиялы, тілдік дебиеттану трысынан кешенді трде когнитивтік жйеге біріктіру арылы ылыми негіздерге талпыныс жасаймыз. Бл жмыста тілдік сана рылымы, гештальт теориясы, тілдік сана жне мтін рылымы, тілдік модельдер, м концептісі т.б. когнитивтік мселелер арастырылан

Профессор Ж.Манкееваны "аза тілін зерттеуді когнитивтік негіздері" атты мааласында М.Бирвиш, Хомский, Лакофф, Коок, Г.В.Колшанский, Ю.Д.Апресян, А.Н.Леонтьев, Б.Касевич жне таы басаларды есімдерімен байланысты когнитивтік лингвистиканы пайда болуы мен дамуына ысаша шолу (экскурс) жасалды. Ж.Манкеева мнда былай деп атап теді: "Тіл мен ойлау бірлігіні зіндік ерекше асиеттерін тіл біліміні дстрлі, таза тілдік жне ылым саласы шеберінде зерттеу ммкін емес. Оан ажет ылыми парадигма - когнитивті лингвистика, социолингвистикамен ттасуы".

С.Ааев «Сзді когнитологиялы сипаттары» атты мааласында когнитологиялы талдауды тсілдеріне тоталып, ойлау ой тю, абылдау, орыту сияты абстрактілік былыстарды зерттеу дісі ретінде арастыру жайлы мселені ктереді. Сонымен атар жас зерттеушілер Г.Снасапова, Ш. Елемесова, А.мірбековалар кркем мтінге концептуалды талдау жасауды лгілерін сынады. Ал А.Сыбанбаева, Н.Зайсанбаевалар метафораны танымды сипаты туралы пікірлерін ортаа сала отырып, диссертациялы жмыстарын осы баыта арнайды.

Ш.К.Жарынбекованы докторлы диссертациясында аза жне орыс тілдеріні тр-тс концептілері когнитивтік жне лингвистикалы мдениеттану парадигмаларын біріктіретін дниені лтты бейнесін тілдік ретте іске асыру мселесі шеберінде талданады жне р этноста орын алан когнитивтік механизмдер мен лингвомдениеттану факторлары трысынан тр-тс концептілеріні алыптасу ерекшелігі айындалады.

аза жне салыстырмалы тіл білімінде когнитивтік лингвистиканы трлі мселелері мен проблемаларын зерттеу зірлемелері белсенді трде жргізілуде, екі не одан да кп нрселер мен былыстарды арты-кемдігі сарапа салынуда, йткені тілге деген когнитивтік діс "тілді адаммен, оны аыл-ой, рухани жаынан кшті дамуымен, барлы ойлау жне аиат дниені, мірді танып білу жніндегі білім процестерімен, сондай-а соны негізін райтын механизмдер жне рылымдармен алуан трлі байланысындаы тілді жарын болашаын кре білуге жол ашады".

Ал когнитивті лингвистика ылымыны аза тіліндегі орны мен аза тіл біліміні негізін салушы алымдарды ебегіндегі танымды ылымны орны мен оларды теориялы аспектілерін зерттеуші Э. Оразалиева мынадай ерекшеліктерін крсетіп береді: XX асырды 30-жылдарында аза тіл білімінде .Жбанов лингвистикалы зерттеулерді жаа мазмнда, жаа идеялы баытта дамыту ажеттігіне назар аударды. А.Байтрсынлыны «Тіл-ралын» жоары баалай келе, алым «...тіл былыстарын жала тр жаын ана зерттеумен біліп болмайды. Бл-сзсіз сыаржаты ... Тр-форма деген тілде жо белгі емес, бар нэрсе...тр тілді бар тарауы емес, бір тарауы» деген аса нды орытынды жасады.