Когнитивтік ымдар. 8 страница
Сонымен когнитивті лингвистика ылымыны ысаша тсініктемесі . алиевті «аза тіл білімі терминдеріні тсіндірме сздігінде» былайша: «Когнитивтік тіл білімі орыс.-когнитивная лингвистика (лат. cognito білім, тсінік)-табии тілді сана рекетіні крінісі, ойды тікелей шындыы ретінде зерттейтін тіл біліміні саласы. Когнитивтік тіл білімі табии тілді игерілу, олданылу механизімін тсіндіруді жне соан лайы оны моделін жасауды масат етеді. Ол шін ниет, ес, еске сатау, тсінік, жоспарлау, басару сияты сйлеуге атысты тілдік, психологиялы, физиологиялы т.б. апараттарды басын біріктіретін когнитивтік категориялар пайдаланылады. Когнитивтік тіл білімі тілді кмегімен апаратты берілу, саталу тэсілдері мен рылымы жайында тсінікті кеейтеді жне машиналы аударма, апаратты-ізденіс, есептеу жйесімен т.б. байланысты біратар олданбалы міндеттерді шешуге ммкіндік береді» - деген анытама береді.
Психолингвистика (фр. linguistigue - лат. lingua - тіл) - психология мен лингвистиканы аралыындаы ылым саласы. Ол сйлеу процесін, оны мазмны, коммуникативті рлі, сзді ойа атысы трысынан зерттейді. Осы баытты негізін салушы неміс алымы Г.Штейнталь (1823-1899) тілді жеке адаммен атар, этнос психологиясыны крінісі ретінде арастырды. Оны пікірінше, тіл білімі кісіні жеке психологиясын ана емес, халы психологиясына да сйенуі ажет.
Кейіннен Потебня мен Пауль ебектерінде осы баыт сз, сйлем, грамматикалы категория, сондай-а лексикалы маыналарды трлерін тсіндіруде крініс тапты. Белгілі лингвистер Бодуэн де Куртенэ, де Сессюр ебектерінде сйлеу рекетіні леумеітік сипатына баса назар аударылды. Америка алымдары Ч.Осгуд, Т.Сибсок т.б. психолингвистикаа жаа маына енгізіп, ойлауды сзге, сзді ойа талассыз алмасуын сйлеуді даму процесі деп тсіндірді. Сйлеуді игеруді шарттарын арастыратын йрету теориясы мен (А.Н.Хомский), бойдаы туа біткен апаратты абылдау жне зерделеу (когнитивтік кзарас) теориясы (Ж.Пиаже) психолингвистиканы дамуына елеулі лес осты.
Осы салада кеес алымы профессор А.А. Леонтьевті ебектері де ерекше орын алды. азастанда психолингвистикалы зерттеулер XX . 60- жылдарынан бастап ола алында. Бл жерде М.М.Манов, А.А. Залевская, М.М. Копыленко, Б.С. Мучник т.б. ебектерін атап ткен жн. Бізде осы саладаы зерттеулер ш баытта жргізілді (екінші, бгде тілді мегеру; сйлеуді пайда болуы мен оны тсіну; ойлау мен арым-атынасты араатысы). Бл мселелер "Ойлау мен арым-атынас" атты Бкілодаты симпозиумда (Алматы, 1973), "сзбен ойды механизмдері" атты (Целиноград, 1976) ылыми конференцияларда талыланды. азастан психолингвистері (М.М.Манов, Н.М.рманбаев, М.К.айырбаева, Ш.С.Баймешева т.б. остілділік, оны мегерумен тсіну, іштей сойлеу т.б.) мселелерін жан-жаты зерттеді.
Психолингвистикада брыны необихевиористік жне дескрибтік лингвистикалы кзарастарды тоысынан келелі ш мселеге назар аударылды: жеке сйлеу трлеріні алыптасу тетігі; наты психологиялы йлесімділікті грамматикалы трыдан згертуді формалды моделі; сйлеуді раудаы грамматикалы рылымны ойлауды, танымны, логиканы желісімен байланысты. Психолингвистиканы негізгі баыты азіргі кезде инженерлік психология, нейро- жне патопсихология, шетел тілдерін оыту міндеттерімен штасуда. Психолингвистика – адамны сйлеу абілеті алыптасуыны біралыпты туін зерттейтін ылыми саласы.
Психолингвистика ойды сзге, сзді ойа толассыз жне айта айналып алмасуын сйлеуді даму процесі деп есептейді. Психолингвистиканы алыптасуына йрету теориясыны, сйлеуді игеруді арнайы шарттары туралы А.Хомскийді ебектері, бойдаы туа біткен апаратты абылдау жне зерделеу туралы когнитивтік кзарас трысындаы зерттеулер (Ж.Пиаже) елеулі лес осты. 1960–70 жылдары
Психолингвистикада брыны необихевиористік жне· дескриптік лингвистик. кзарастарды тоысынан келелі ш мселеге назар аударылды: жеке сйлеу трлеріні алыптасу тетігі; наты психологиялы йлесімділікті грамматтикалы трыдан згертуді формальды моделі; сйлеуді рудаы граммат. рылымны ойлау мен танымны, логиканы желісімен байланысы. азіргі кезде Психолингвистиканы негізгі баыты инженер- психология, нейро- жне патопсихологиямен байланысты.
2. рылымды тіл білімі (структуралы), зекті мселелері.рылымды лингвистика (рылымдык тіл білімі) - тілді рылымды элементтерден тратын табалы жйе ретінде арастыратын ілім. Структуралы лингвистика деп аталуы тілдік элементтері зара арым-атынаста болатын тіл рылымына ерекше кніл блуден шыан. Структуралы лингвистикада тілді сипатталуы ата формалдылыа негізделген. Тілді рылымын талдау наты мтіндегі сйлем, морфема, фонема желісіні жинаталан инварианттарын ажыратуа ммкіндік береді. Осылайша тіл бірліктеріні сйлеу кезінде трлену шегі, яни оларды синонимдік былыстары аныталады.
Структуралы лингвистика негізінде тіл рылымыны статикалы кйін динамикалы трыда зерттеу нтижесінде тіл рылымыны ішкі задылытарын ашуа баытталан генеративтік грамматика (Генеративтік лингвистика) пайда болан. рылымды талдау машиналы аудармаа байланысты міндеттерді шешуге ыпал етеді. Структуралы лингвистиканы типологиямен байланысы рылымды типологияны тудырды; зерттеуді математикалы тсілдерін тіл біліміне енгізуге ке жол ашты.
Структуралы лингвистиканы негізгі баыттары:
1. Прага мектебі;
2. Американды структурализм мектебі (дескриптивті лингвистика);
3. Копенгаген мектебі;
4. Лондон мектебі арылы дамыды.
Структуралы лингвистика. ХХ асырды алашы жартысында келген лингвистикалы мектептерді е крнекті жне ке тараандарыны бірі - структуралы лингвистика деп аталатын баыт. Бл мектеп салыстармалы тарихи тіл біліміне оны бтаы жас граматикалы мектепке арсы баытта туып, алыптасты.
стіміздегі асырды бас кезінен бастап философия, жаратылыстану дебиеттану, тарих эстетика , психология, социология этнография сияты бірсыпыра ылымдарда з мнн шарттас, бірін - бірі туелі элементтерден трады, крделі бірттас рылым деп санап оны осы трыдан зерттеу табылда кшейтіледі. Бл тіл біліміне де сер етті. Сонымен бірге , жалпы ылымны, оны жа трлері - кибернетиканы математикалы логиканы дамуы, электронды машиналарды пайда болуы оны тіл біліміне олдану талабыны болуы, тілді практиканы ызметіні бірден - бірге крделене тсуі структурамыз баытыны тууына себепші болады.
ХІХ ая кезінде алыптасып едуір беделге ие болан жас граматизм баыты жемісті істері боланымен тіл біліміні рісін тарылтты.
Тілдік элементтерді бірлігіне тіл ттастыын тануа «атомизм» концепциясы да кедергі болады. Логикалы талдау , теориялы тере тжырымдар жасау, ылыми бастракция дегендерге жас граматистер оншамн бермеді. Оларды берік стаан эмперикалы концепциялары А.А. Реформатский айындай, «кім, тілдік материалды кп жинайды», деген спортты жарыс туызады.
Осындай оулытар ХХ асырды бас кезінде айындала тсті.
Сйтіп, жа арна іздестіру ажеттігі туды. Ізденіс нтижесі ретінде структурализм дісі пайда олды. А.А: Реформатский менімше, тіл ылымындаы структурализм - лингвистикалы ойды даму барысынан келіп шыан зады былыс – деп жазады Мндай пікірлерді зге ылымдарда айттады.
азір структурализмні кпшілікке танылан ш мектепбі бар. Прага (Чехослования) кптеген (Дания) мектептері жне десуриптивтік мектеп (Америкада).
Структурализм мектептерін біріктіретін орта баыт, проблемалар мыналар:
1. Структурализм, мектебіні барлыы да жас граматиктерді атомизмні психологизмге арсы тілдік элементтері бір – бірімен байланысты ттас жйе, рылым деп санайды. Тіл біліміні міндетті – тілдік рылмын зерттеу дейді. Бл баытты стуруктуралы лингвистика деп аталуы да тек дифференциялы принципті олдаса, тілдік элементтерді бір – біріне байланыссыз жеке - жеке зерттесе , структуралистер тілдік элементтерді бір - біріне байланыста ттастыта арайтын интеграциялы принципті олданады. Тілді рылымды элементтерін зерттеуде лингвитикалы сипаттау методикасын олдануа шешуші мн береді.
2. ш мектепті шеуі де рылымды, элементтерге жіктелушілік жне оларды бір- біріне ішкі байланысы тілді е негізгі асиеті тіл біліміні негізгі міндеті - тілдік сол асиетін зерттеу тілді рылымды элементтері арасындаы байланысты талдау - тіл біліміні тек зіне ана тн оны бірден - бір объектісі деп біледі.
3. Структурализм мектептеріні барлыы да Ф.ле Соссюрды ізімен тілді таблар жйесі деп санайды.
4. Структурализм мектептері синзрония, диохрония проблемасына да мн береді. Синхронлы зерттеу тіл жйесіні ішкі механизмін ашуда шешуші роль атарады деп, оны бірінші орына, ояды (прогаллытардан басалары).
3. Дниені тілдік бейнесін алыптастырудаы тіл, мифология, мдениет, ылым жне нер. Адамзатты тілінен тыс сипаттау ммкін емес. Тілді мні мен зіндік ерекшеліктері адам жне оны лемге ралы ретінде ызмет етеді. Адам баласы тілді мегермей трып, з дегейінде аламмен танысады, сезім мшелері арылы болмыстаы былыстарды сырын тсінеді, алам туралы апараттарды санасына жинатайды, былыстарды састытары мен айырмашылытарын анытайды, ойша таразылайды. Уаыт ткен сайын алдыны мліметтер жаа апараттар жйесімен толыып, санада аламды бейнені алыптасуына трткі болады.
Адам дниетанымыны басты элементі – алам бейнесі. Онда адамны дниені тануыны негізгі кріністері жинаталан. «аламны тілдік бейнесі» крделі ымды рылым боландытан, оны болмысын р зерттеуші зіндік баа береді. Бл жерде «Дниені суреті» адам санасында эволюциялы жолмен дамып, шыдалып келе жатан тілдік категория екенін ескереміз. «аламны тілдік бейнесіні» шыу тарихы ежелгі философтар ебектерінен бастау алады. Тіл жне ойлауды зара атынасы арастырылан кезде сздер, оларды маыналары адам тілінде блек тсінік, зіндік танымды лем райды. Дерексіз, деректі ымдар бірлесіп келіп, индивид тіліндегі оршаан ортаа, з лтына деген кзарасын білдіреді.
Сигналды жйе адама сер еткенде оршаан ортаны, оны заттары жне былыстарыны е елеулі белгілері саталып, дерексізденіп маына рылымыны ерекше блігіне айналып бекиді. Маыналар ірілі-саты жйекшелерден тратын зіндік ойма іспетті лем тзеді, бны шыар бастауы – оршаан лем. Бл ой турасында тілші А. Ислам: «Адам оршаан ортаны ойлау арылы танып біледі жне ол адам санасында крініс табады. Адамны шындыты танып білуі, ой арылы жзеге асса, тіл – ойды бейнелеу ызметіні нтижесін бекітуді ралы ретінде ызмет етеді. Бл – жалпыа орта таным, йткені табиаты жаынан адамзат бірдей болса, таным ызметі де, оны механизмдері де орта былыс екені де млім. андай да тіл зіндік тілдік рылымы жне тілдік лгілері жаынан ртрлі боланымен, тілдік болмысты тсінуге келген орта танымды дниелерден трады», деп крсеткен .
Орыс тіл білімінде «аламны тілдік бейнесі» мселесі кешенді зерттеліп келеді. сіресе Ю.Н. Караулов, В.А. Маслова, Ю.Д. Апресян, Н.В. Уфимцева, В.И. Посто-валова, Е.С. Кубрякова, Г.В. Колшанский, С.А. Васильева, Н.И. Сукаленко, Г.А. Гру-тян сынды алымдарды ебектерінде кеі-нен арастырылуда. Осы ретте алым Г.В. Колшанский аламны тілдік бейнесіне мынадай анытама береді: «Шынайы, тілдік емес, ртрлі топтаы адамдарды тарихи, жарафиялы, мдени жне баса да факторлар ыпалымен бірттас объективті лем шеберінде жзеге асан танымды ызметіні крінісі», деп сипатталады [2; 31]. оршаан орта, шынды болмыс – адамны лемді тануы, яни таным – тіл – ойлау – аламны тілдік бейнесі.
Тілші-алым В.А. Маслова аламны тілдік бейнесі туралы мынадай теориялы тжырыма тоталан: «Термин «языковая картина мира» - это не более, чем метафора, ибо в реальности специфические особенности национального языка, в которых зафиксирован уникальный общественно-исторический опыт определенной национальной общности людей, создают для носителей этого языка не какую-то иную, неповторимую картину мира, отличную от объективно существующей, а лишь специфическую окраску этого мира, обусловленную национальной значимостью предметов, явлений, процессов, избирательным отношением к ним, которое порождается спецификой деятельности, образа жизни и национальной культуры данного народа».
аламны тілдік бейнесі р тілде трліше крініс табады. Себебі индивид сол тілді семантикалы базасында тілді мегереді. Осы кезде тілдегі мдени ндылытар сздерді мні арылы лтты мінез бен лтты менталитетті алыптастырады келсек, тілші-алым Г. Смалова айтылан жайт турасында: «Тіл бір адамны меншігі емес десек те, сол тілде сйлейтін жеке адам з лтыны бкіл бітім болмысы, мірлік тжірибесін, дстрлерін мегеру, сііру арылы ол да аз тарапынан жымды мдениетке лесін осады. Осындай ерекшеліктер арылы тла ретінде лт кілі боп саталады», деп крсеткен.
Адам ашанда лемді танып, ондаы з орнын айындауа талаптанады. алам бейнесіні адам мірімен бірттастыын тілші О. Жбаева: «аламны тілдік бейнесі негізінен субъективті сипатта, себебі онда наты бір адамны кзарасы, дниетанымы крінеді. Ол атадан балаа берілетін категориялар жйесі арылы белгілі бір код рап, дайын кйінде абылданып отырады. Адам зіне дейінгі жинаталан білім орын абылдау арылы этномдени ауымдастыты мір тжірибелерін де абылдайды», деп тжырымдаан .
азаты кркемдік лемі туралы алым К. Казыханова: «Наиболее наглядно эстетическая оценка действительности проступает в художественном творчестве народа, в его представлении о прекрасном. Из всех эстетических категорий наибольшее развитие в художественном творчестве казахов получила категория прекрасного. Прекрасными в представлении казахов того периода были все красивые, изящные объекты как природы, так и общества», - деп крсетеді.
Автор халыты эстетикалы таламы кркемдік ол нерінде саталып, табиатпен ндес деп баалаан.
Асылында мірді семдік арылы тануды бір жолы асыл сзді астарында. Сз арылы адамзат дниені танып, рухани лззата бленеді, яни тіл — слулы сезімін адам бойына дарытатын асиетімен де баалы деуге болады. Осы ой жайында алым В. фон Гумбольдт: «... язык усиливает наши впечатления от красоты в природе, еще и не зависимо от этих впечатлений воздействуя со своей стороны одной лишь мелодией речи на нашу душевную настроенность», деп крсетеді .
лемдік ркениет кеістігіндегі жаандану рдісіне сай тіл біліміндегі зерттеулер баытыны кешенді де интеграциялы сипаты тіл мен мдениет сабатастыыны мнін кешенді трде анытап отыр. Оны наты крінісін – «аламны тілдік бейнесінен» танимыз. р тілдегі алам бейнесі адамны лемге кзарасымен байланыста алыптасса, екіншіден, мдениеті орныан р тілдегі лем моделіне оамдаы лтты «лем бейнесі» жаласады деуге болады.
Кез келген лт зіні лемге деген кзарасын, дниетанымын, зіндік «лем бейнесін» тілді ызметі арылы алыптастырып, з лемін мір сру дадысы, дниетанымы, мінез-лына сай з ерекшелігімен «лем картинасын» згеше алыптастырады. Осы ретте азаты ке даласы – мдениет пен тіл бірлігі, дет-рып, салт-сана ттастыыны негізі десек, соны бір белесі – азаты кшпелі мдениетінен крінеді.
Тiл бiлiмiнде аза этносыны таным парасатын‚ дниетанымы мен мдениетін тiл арылы тану - е маызды мселелерді бiрi. «рбір этноста мдениет элементіні сырты крінісі мен «ішкі» мазмнында ерекшелік бар. Маынасына байланысты барлы мдени былыстар зіндік екіжаты лыа ие: зіні «сырты» крінісімен атар, оларды «екінші мірі» бар.
Халы міріндегі семдікті барша кріністерін азаты кш салтанатынан креміз. Кшпенділер (аза) міріні семдік лемі табиатпен біте айнасан. Ал, табиат пен адам арасындаы атынас асырлар бойы кшпенді халыты мдениетіне арау болып, оларды мір салты мен лтты ерекшелігін танытып келеді. аза халыны кшіп-онудаы ел тіршілігіні арбалас сті мен оны ызыы туралы шетел саяхатшыларыны жазба-естеліктерінде саталан. Мселен, поляк саяхатшысы Б. Залеский «аза сахарасына саяхат» ебегінде кш семдігін те ызыты деректермен келтірген: «Жабырау жатанына арамай, осынау лкені з слулыы бар. дай зі жаратан р ткпірге ртрлі демілікті еншілеп беруді сте мытпайды. Европа-лы тіршілікті еске салар мнда ештее болмаса да, тадыр тлкегі уалап батыстан келген адамды осынау слулыты зі-а тнті етер еді... Бл бір ажап крініс: олар кш кезінде жасана киінеді, е демі киімдер, сіресе байларды алтын зерлі шапандарын осы кезде круге болады. Да-ла кемесі - тйеге мінген азатарды ыра-ыра жрісін теізді кемені шайауына балауа болады. йді е ымбатты азынасы салынан дние-мліктер тгелдей тйеге артылады. Кедей-кепшікті малдарды айдаан ндері, иттерді бір-бірімен таласып ырылдасандары — брі-брі осылып, кш думанын арттыра тседі».
Тіл аралы кпір ретінде ызмет еткенде ана, тілдегі алам бейнесі мен оршаан ортадаы заттар мен былыстар бейнесі бір-бірімен байланыста, адам арылы оны ішінде, тіл арылы айынды дрежесіне тседі. Осыдан аламны тілдік бейнесіні зіндік тарихи-оамды тжірибесін, лтты ндылытарды мдени-этникалы болмысын, рухани ндылытарды орнын байауа болады.
Осы ретте кш бойындаы демі былысты кш жктерін артан жа-нуарларды бзелдерінен де креміз. Кш тйесін сндеуді тілімізде «комдау» деп атайды. ом - тйені ркешінен тмен арай жайылатын майлы ыртыс (ТТС). Кш тйесін омдау - каза трмысындаы сем кріністерді бірі. омны зіне трлі-тсті тоылан кілемдерді пайдаланан.
Бл былыс ыз зату салтымен байланысты. ызды жасау-жабдыын артан кшті ата-бабаларымыз «ыз кші» деп атаан. ыз ауылынан бір кш жер шыаннан кейін атаулы кш «келіншек кші» деп аталан. Келіншек кшіні келе жатанын білетін жолдаы ауыл ыз-келіншектері, жастары оны тотатып «тйем рынды» кдесін алып, батасын беріп, «жол болсын» айтып шыарып салады.
Халы танымында азаты ыз затудан баса жаа туан нрестеге ат ою салтында да зіндік ырымдар мен дет-рыптарды саталанын байаймыз. Сол есімдерді бірі кш салтымен байланысан, лтты мазмны бар адам есімдері. Жаа оныса жеткенге дейін кш бойы дниеге келген балаа атам аза - Кшежан, Кшер, Кшбасар, Кшбике, Кшімбек, Кшім, Кшімбай сынды есімдерді ойан.
аламны тілдік бейнесі - мбебап бірлік ретінде, тілдік тлаа тн барлы асиеттерді айын суреті ретінде, тілдік тла ретінде мір сретін категория. Бан субъектіні оршаан ортаа деген баалаушылы позициясы да енеді, ол з кезегінде оршаан орта, лтты салт-дстрлер, дет-рыптар т.т. тілдік тлада бааланан трге еніп бейнеленеді. Ол адам тіліндегі ойлауды, танымны, рухани болмыс–бітіміні, мдениеттік ндылытары барлы дегей мен дрежесін крсетеді.
ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Функционалды грамматиканы зекті мселелері. Функционалды грамматиканы тілдік жйе мен оны элементтеріні алай, не шін ызмет ететіндігін айындауды масат етуі; тілдік бірліктерді сйлеудегі жмсалым потенциалын оны жзеге асыратын ортамен байланыста арастыруы; р трлі тіл дегейі бірліктеріні ызметі жаынан зара байланысы мен зара рекеттестігі сияты т.б. мселелерді зерттейтіндігі. Ал дстрлі грамматикада грамматикалы категориялар арастырылып, грамматикалы маына беретін грамматикалы формалар жеке дара, ал “мазмннан ® формаа арайы” баытта мазмнды беруге атысатын тілдік бірліктерді жмсалымы кешенді трде талдауа тсетіндігі.
Мазмнды жеткізу шін тілдік жйеден алынан бірліктерді ріс тзетіндігі. Тілдік бірліктер ріске семантикалы функциясыны ортатыы негізінде бірігетіндігі. Функционалды грамматика аясына енетін семантикалы функция тілден тыс объективті шындыпен сйкестеніп, з бойына “маыналы мазмн” (смысловое содержание) элементтерін жинатайтындыы. р трлі дегейге жататын тілдік ралдарды белгілі бір маынаны, ойды жеткізу шін бірлесе ызмет етуі. “Тілдік бірліктерді жмсалымы” дегеніміз, біріншіден, сйленім маынасын беру шін сйлеушіні айтар ойын жеткізуге ажетті тілдік ралдарды тадауы; екіншіден, тіл жйесіні р трлі дегейіне жататын бірліктер ызметіні зара рекеттес келуі; шіншіден, потенциалды функцияны нтижелі функцияа айналуы.
2. Тіл біліміндегі эстетизм баыты.Лингвистикалы эстетизмні дербес баыт ретінде алыптасуы ХІХ асырды аяы мен ХХ .басы болып табылады. Тілді эстетикалы трыда тсіндіріп, негіздеуші италиялы интуитивист-философ Бенедотте Кроче. Кроче Гумбольдт сияты тілді творчество деп арады. Эстетикалы мектепті негізін салушы Карл Фослер де тілді индивидуалды рухани творчестволы былыс деп арастырды. «Тіл біліміндегі позитивизм мен идеолизм» атты ебегі лингвистикалы жаа баытты манифесі болды. Бл ебектегі позитивист деп отыраны-жас граматистер, ал идеалист дегені-здері, яни лингвистикадаы эстетизм баыты.Гумбольдты ізімен: