ХХ-ХХІ асырлар тоысындаы жаа баыттар
Аза тіл біліміндегі аталым теориясыны онтологиялы жне гносеологиялы мселелері
ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. 1. аза тілтаным ылымыны алыптасу кезедері.оам мен ылымны азіргі уаыт сранысына сйкес дамуы лингвистика ылымына зіндік ыпал етіп, тіл білімінде жаа ылыми баыттар мен кптеген тоыспалы ылыми пндерді дниеге келуде. Тіл біліміні когнитология ылымымен тоысуы когнитивтік лингвистика ылымын дниеге келуіне себеп болды. Когнитивтік лингвистика саласындаы негізгі баыт тіл мен адам санасын, тіл мен таным жйесін бірттас жйе трысынан арастыру болып табылады. Когнитивтік лингвистика дегеніміз – танымды рылымдарды лингвистикалы сйкестіктері мен ммкіндіктерін анытау, белгілі бір тілдік жадайды ойылатын масата, сер етуші себеп-салдара орай р трлі тілдік ралдар арылы сипаттау, оларды ркелкі дегейде абылдану згешелігін зерделеу. Когнитивтік лингвистика – тілді жалпы танымды механизм ретінде арастыратын баыт [1]. Мнда тілді философиялы, логикалы жне танымды аидалармен зара бірттастыта арастырады. Е.С.Кубрякованы анытамасы бойынша, когнитивтік (лат. когнито білім, тсінік) тіл білімі дегеніміз: «Лингвистическое направление, в центре внимания которого находится язык как общий когнитивный механизм, как когнитивный инструмент – система знаков, играющих роль в репрезентации (кодировании) трансформировании информации» [2, 53]. Демек, когнитивтік тіл білімі табии тілді игерілу, олданылу механизмін тсіндіруді жне апаратты білім алуды негізі болып табылатын тілдік модельді жасауды масат етеді.
ылым здіксіз дамып толыып отыратын крделі деріс боландытан, аза тіл біліміні лі де тпкілікті зерттеуді ажет ететін салалары мен мселелері баршылы. Сол салаларды бірі – когнитивтік лингвистика мселелері. Когнитивті лингвистика ылымына атысты айтылатын «когнитология», «когнитив» терминдерін аза тілінде «таным» термині арылы беріліп жр. Танымды танымды ылым немесе тілді танымды сипатын зерттеуші антропоцентристік баыттаы тіл білііміні лкен бір саласы деп атауа болады. Когнитивтік лингвистика – тілді танымды табии болмысын зерттейтін ылым жне бл – бгінгі кні ылыми айналымда жрген танымды тіл біліміні термині. Таным дегеніміз адамны ішкі ммкіндіктерін сырты сер етуші кштермен байланыстыратын, оны оршаан леммен ттасан болмысын сипаттауа ммкіндік беретін жне аралы атынасты табии задылы ретінде немесе заттар мен былыстарды зара сер етуіні салдары деп дйектейтін маызды ымдарды бірі болып табылады. Танымны негізгі масаты – аламдаы былыстарды ішкі жне сырты табиатын адам санасы мен таным білігі жеткенше жетік мегеру, соны суреттеу жне оны орытындысы ретінде адам баласы іс-рекеттерінде, крген, білген, тйсінген, таныан дниесін мірде з ажетіне жарату. Ал когнитивтік лингвистиканы теориялы станымдары осы танымды элементтерді адам санасында жзеге асу, ызмет ету згешеліктерін зерттеуге айтарлытай лес осты.
Когнитивтік терминдер сздігінде когнитивтік лингвистикаа мынадай анытама беріледі: «Когнитивная лингвистика – это «лингвистическое направление, в центревнимания которого находится язык как общий когнитивный механизм, каккогнитивный инструмент-система знаков, играющих роль в репрезинтаций(кодировании) и трансформировании информации». Яни, аталмыш ылым саласы – лемді, оршаан ортаны тіл арылы тануды басты ралы. Жай ана таным арылы объективті дниені тану танымны тменгі сатысын раса, оны (оршаан ортаны) тіл арылы тану танымны жоары сатысын райды. Осыдан лемні, белгілі бір лтты тілдік бейнесі келіп шыады. Мысалы, бесік жай таным бойынша ааштан жасалан, баланы тербетуге арналан рал болса, оны тіл арылы тану сол бесік негізінде санада сіірілген аза халыны танымы, білімі, тжірибесі болып табылады («тал бесік», «жер бесік», «ел болам десе бесігіді тзе» т.с.с.).
Соы уаытта шыан аза тіл білімі мен жалпы тіл біліміне атысты терминдерді басын біріктірген лкен ебектерді бірі профессор .алиевті: «Тіл білімі терминдеріні тсіндірме сздігінде» адам танымын, танымды механизмдерін, тіл мен танымны бірлестігін зерттейтін когнитивтік лингвистика ылымына мынадай анытама беріледі: «Когнитивтік тіл білімі орыс. – когнитивная лингвистика (лат. cognitіo білім, тсінік) – табии тілді сана рекетіні крінісі, ойды тікелей шындыы ретінде зерттейтін тіл біліміні саласы. Когнитивтік тіл білімі табии тілді игерілу, олданылу механизімін тсіндіруді жне соан лайы оны моделін жасауды масат етеді. Ол шін ниет, ес, еске сатау, тсінік, жоспарлау, басару сияты сйлеуге атысты тілдік, психологиялы, физиологиялы т.б. апараттарды басын біріктіретін когнитивтік категориялар пайдаланылады. Когнитивтік тіл білімі тілді кмегімен апаратты берілу, саталу тэсілдері мен рылымы жайында тсінікті кеейтеді жне машиналы аударма, апаратты-ізденіс, есептеу жйесімен т.б. байланысты біратар олданбалы міндеттерді шешуге ммкіндік береді» – деген анытама береді.
Алаш «когнитивтік лингвистика» деген термин 80-ші жылдары М.Бирвишті ебегінде сз болан. Дегенмен, тілдік былысты когнитивтік трыдан зерттеу 60-70-жылдары амерканды Хомский, Лакофф, Коок т.б. алымдарды ебектерінде арастырылады.Сонымен атар когнитивтік тіл біліміні жаа баыт ретінде зерттелуінде В.Гумбольдт, Э.Кассирер, Л.Витгенштейн, Дж. Миллер, Ф.де Соссюр, Бодуэн де Куртенэ, Э.Сепир, Б.Уорф т.б. алымдарды ыпалы кшті болды.Орыс тіл білімінде когнитивтік лингвистиканы зекті мселелері Ю.А.Сорокин, Е.С.Яковлева, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, А. Вежбицкая, А.П.Бабушкин, С.А.Аскольдов, А.Н.Баранов, Д.О.Добровольский, И.Д.Арутюнова, Н.Н.Болдырев, Э.Д.Попова, И.А.Стернин, Ю.Н.Караулов, В.А.Маслова сияты зерттеушілерді ебектерінен кpiнic табады. Аталан алымдарды зерттеу ебектерінде когнитология ылымыны нысаны, баыт-бадары, зерттелуі негізгі ымдары сз етіледі.
«Когнитивтік лингвистика» аза тіл білімінде ХХ асырды 90-жылдары мен ХХІ асырды алашы жылдары ана зерттеле бастаан ылым саласы. Когнитивті лингвистика – антропоцентристік парадигма шеберінде алыптасан тіл біліміні жаа саласы. аза лингвистикасында антропоцентристік баытты алашы нышандары аза тіл біліміні негізін алаушы алымдар А.Байтрсынлы, .Жбанов , С.Аманжолов, І.Кеесбаев .Мсабаев,М.Балааев, Н.Сауранбаев, .айдар, Р.Сызды, Ш.Сарыбаев, Н.Оралбаева,.алиев, Н.Ули т.б. ебектерінде арастырылып, тіл мен ойлау арасындаы сабатасты мселесі сз болды. Бл кезеде жалпы тілтану ымы алаш олданыса ене бастаан кезе, дегенмен, аза тіл біліміндегі танымды баытты алыптасып, алаш танымды тжырымдар жасалан. Бгінгі кні бл лингвистикалы баытты зіндік ым-бірліктері,станымдары,ылыми-теориялы негіздері дамып отыр. Антропоцентризм – грекше «anthropos» – «адам», ал «сentrum» латын сзі – «орталы» дегенді білдіреді. Яни, адам болмысын табиат леміндегі зге де болмыстара арсы оя отырып арастыру, мірдегі болып жатан былыстарды адам факторымен байланыстыратын ылыми баыт, тілді адам болмысымен зара бірлікте арастыруды масат етеді. Тілді антропоцентризм трысынан арастыру адамны аыл-ойы, санасы, дниетанымы, кріп білген мір тжірибесі, т.б. рекеттерін тіл арылы жеткізу болма. Антропоцентристік парадигма з шеберінде лингвомдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвопсихология сияты жаа баыттара жол ашады. Антропоцентристік баыттаы зерттеулер тмендегідей когнитивтік рылымдара ерекше мн береді:абылдау, ойлау, тіл, есте сатау, рекет ету т.б.
Когнитивтік лингвистиканы зерттеу мен оыту барысында лем елдері алдыы атара шыып, озы нтижелерге ол жеткізуде. Ал аза тіл біліміндегі танымды баыт бгінгі кнні сранысын теуден туындаан жне алдыы атарлы елдермен теесуге деген талпыныстан туындаан ажеттілік [5]. Тіл біліміндегі когнитивтік лингвистика – ылымыны зіндік алыптасу тарихы, ылыми масаты мен белгілі бір зерттеу нысаны бар ылым саласы.Бгінгі кні бл саланы баыты біршама алыптасып з арнасын айындап алды. Тілді жйелі-рылымды сипаты аза тіл білімінде де мейлінше жан-жаты зерттелді. аза тіл біліміндегі когнитивтік баытты алыптасуында Э.Д.Слейменова, Н.Ж.Шаймерденова, Г.Г.Гиздатов, Ж.Манкеева, .Жаманбаева, Г.Смалова, Б.Хасанов, Б.асым, А.Ислам, Э.Оразалиева ебектеріні маызы зор.
Сонымен атар, аза тіл біліміндегі когнитивтік лингвистиканы алыптасуын Э.Оразалиеваны бес парадигмаа жіктеп арастыруы кптеген алымдар мойындаан концепцияларды бірінен саналады. алымны аза тілтаным ылымыны даму кезедерін:
І кезе: «тілтану»парадигмасыны алыптасуы – ХХ асырды 20-45 жж,негізгі кілдері: А.Байтрсынов, .Жбанов, С.Аманжолов жне т.б.
ІІ кезе: тілдік бірліктерді танымды парадигмасы – ХХ асырды 45-70 жж, негізгі кілдері: Н.Сауранбаев, .Мсабаев; М.Балааев, І Кеесбаев.
ІІІ кезе: тілтанымды аидаларды жалпы теориялы парадигмасы – ХХ асырды 65-85 жж, негізгі кілдері: К.Аханов, Т.ордабаев, .Хасенов т.б.
І кезе: тілтанымды этюдтар парадигмасы – ХХ асырды 70 жылдары мен ая шені, негізгі кілдері: .айдар, Р.Сызды, Ш.Сарыбаев, .Боланбаев, Е.Жанпейісов, Т.Жанза, С.Исаев, .Айтбаев, М.Сералиев, Ж.Манкеева т.б.
кезе: азіргі когнитивтік парадигмалар – ХХ асырды аяы мен бгінгі кндер деп бледі [6].
Сондай-а аза тіл білімінде когнитивтік лингвистика станымдарын бгінгі кні жан-жаты зерттеп жрген алымдарды бірі – Э.Д.Слейменова. «Когнитивтік лингвистикада тіл адамзат аыл-ойыны ажырамас блшегі ретінде білім абылдау, тсіну, ойлау секілді ымдармен атар тратын рылым трысынан арастырылады» – деп айындайды [7].
аза тілін когнитивтік зерттеуге арнаан алашы жмыстарды бірі ретінде ..Жаманбаеваны «Тіл олданысыны когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана» атты монографиясын атауа болады. Бл жмыста тілдік сана рылымы, гештальт теориясы, тілдік сана жне мтін рылымы, тілдік модельдер, м концептісі т.б. когнитивтік мселелер арстырылан [8]. Профессор Ж.Манкеева да М.Бирвиш, Хомский, Лакофф, Коок, Г.В.Колшанский, Ю.Д.Апресян жне таы басаларды есімдерімен байланысты когнитивтік лингвистиканы пайда болуы мен дамуына тоталып, аталмыш ылымны маыздылыын айрыша атап теді [9].
Когнитивтік баытта Г.Гиздатовты «Сйлеу ызметіндегі когитивтік модельдер: типологиясы мен динамикасы» атты докторлы диссертациясы аза тіліндегі алашы зерттеу болып табылады. Докторлы диссертацияда адам санасындаы білімні кріну дегейі, берілу тсілдері, рылымы мен динамикасы арастырылан.
Когнитивтік тіл білімі табии тілді игерілу, олданылу механизімін тсіндіруді жне соан лайы оны моделін жасауды масат етеді. Ол шін ниет, ес, еске сатау, тсінік, жоспарлау, басару сияты сйлеуге атысты тілдік, психологиялы, физиологиялы, т.б. апараттарды басын біріктіретін когнитивтік категориялар пайдаланылады. Когнитивтік тіл білімі тілді кмегімен апаратты берілу, саталу тсілдері мен рылымы жайында тсінікті кеейтеді жне машиналы аударма, апаратты-ізденіс, есептеу жйесімен т.б. байланысты біратар олданбалы міндеттерді шешуге ммкіндік береді. Когнитивтік лингвистика ылымы тек лингвистика мен когнитология ылымыны байланысынан ана емес, логика, философия, психология, физиология секілді крделі ылым салаларымен де тыыз байланысты. алымдарды пікірінше, лемдік тіл білімінде лем бейнесін когнитивтік тсілдерді кмегімен зерттеуді ммкіндігі мол екендігі айтылады.
орыта келгенде, когнитивтік лингвистика – жеке ылым саласы. Тіл динамикалы былыс боланннан кейін, ол заман аымына сай трленіп, толыып отыратыны сзсіз. Когнитивтік лингвистиканы пайда болуы адам санасы негізінде ордаланан білімні танымды сипатыны тіл арылы крініс табуыны нтижесі деп білуге болады. Бл жаа ылыми парадигма ттас лтты тануа, адамзат танымыны тамырластыын білуге, осы арылы белгілі бір лтты немес лемні бейнесін жасауа жрдемдесетіні сзсіз.
2. 2. Тіл біліміндегі психологиялы баыт.Натуралистерге арсы крес стінде дниеге келген баыт психологиялы аым деп аталады. Тіл біліміндегі психологизм 19 асырды орта кездерінен бастап алыптаса бастады. 19 асырды екінші жатысындаы крнекті тіл алымдарыны кбі осы баытты жатады. Тіл психологиясыны нысаны – адамдарды сйлеу рекетінде болатын психикалы процестер. Тіл психологиясын алыптастырушыларды е бастылары атарына Берлин университетіні прфессоры Гейман Штейнтальды (1823-1899) жатызуа болады. Кейініректе Штейнтальды кзарасын Харьков университетіні прфессоры Александр Потебня (1835-1891), неміс алымдары Вильгельм Макс Вундт (1832-1920), Герман Пауль (1846-1921), таы басалар олдады. Тілдік былыстарды психологиялы трыдан сз ету – 19 асырдаы лингвистерді кпшілігінде болды жне бл баыт тілдік философия ретінде р трлі кзарастаы алымдарды, мектептерді басын біріктірді.
Психологиялы баыттаылар з ішінен индивидуалистік психологизм, леуметтік психологизм деп аталатын екі баыта жіктеледі. Психологиялы кзарас. Натуралистерге арсы крес стінде дниеге келген баыт-психологиялы аым деп аталады. Тіл біліміндегі психологизм XIX асырды орта кездерінен бастап алыптаса бастады. XIX асырды екінші жартысындаы крнекті тіл ылымдарыны кбі осы баытты жатады. Тіл психологиясыны объектісі - адамдарды сйлеу рекетінде болатын психикалы рдістер. Тіл психологиясын алыптастырушыларды е бастылары атарына Берлин университетіні профессоры Гейман Штейнтальды /1823-1899/ жатызуа болады. Кейініректе Штейнтальды кзарасын Харьков университетіні профессоры Александр Потебня /1835-1891/, неміс алымдары Вильгельм Макс Вундт /1832-1920/, Герман, Пауль, таы басалар олдады. Тілдік былыстарды психологиялы трыдан сз ету - XIX асырдаы лингвистерді кпшілігінде болды жне бл баыт тілдік философия ретінде р трлі кзарастаы алымдарды, мектептерді басын біріктірді.
Лингвистикалы психологизм з ішінде айшылытары, алалытары жо, бірттас кзарас емес. Бларды басын біріктіретін, орта концепция бар: Ол - тіл мселелерін шешуде психологиялы аидаларды басшылыа алу. Тіл психологиялы баылауды объектісі тіл біліміндегі логикалы кзарастарды сынау, тілдік категориялар мен логикалы категориялар арасында айшылытар кп, сондытан тіл мселелерін зерттеуде логика заына сйенуге болмайды деу. Психологиялы баыттаылар з ішінен индивидуалистік психологизм, леуметтік психологизм деп аталатын екі баыта жіктеледі.
Индивидуалистік психологизмны е крнекті кілі Герман Пауль. Блар тіл біліміндегі натуралистік жне логикалы баыттара арсы кресе отырып, тілдік былыстарды барлыын жеке адамдарды сйлеу жне психикалы ерекшеліктеріне, оларды ой-санасындаы згеріс-былыстарына туелді етеді. Жалпы халы тілі, бірттас лт тілі деген - жалан сз. Тіл жеке индивидумдікі. Сондытан тіл біліміні міндеті - индивидумны тілін зерттеу. Индивидумны тілін, психикалы былысын зерттеу арылы ттас халыты, лтты рухани міріні задылыын ашуа болады деп арайды.
Индивидуалистік психологизм тілді оамды мнін жоа шыарады. Тіл білімін оамды ылымдар тобынан бліп алып, оны дербестігін жояды, оны психологияа туелді, соны бір саласы деп санайды.
Ал леуметтік психологизм кілдері индивидуалистерді "аиат бар нрсе - индивидумдар тілі ана" дейтін аидаларына арсы, олар тіл леуметтік, оны туызушы да, олданушы да жалпы халы, оам дегенді айтады.
леуметтік психологизм теориясын негіздеуші, оны е крнекті кілі Г.Штейнталь. Оны тіл мселелерін психологияны за-ережелеріне негіздеп шешетін концепциялары грамматика, логика, психология жне бларды принциптері мен зара арым-атынастары" (1855), "Психология мен тіл біліміне кіріспе" (1881), “Тілді шыуы" (1851) деп аталатын т.б. ебектерінде баяндалан.
Барлы психологистер сияты блар да тілді психологиялы баылауды объектісі деп санайды. Индивидуалды психология халыты психологияа негіз болады. Халыты психология - халы рухы жніндегі ілім. Халы рухы - адамдарды рухани рекетіні айнар кзі. Халы рухы, е алдымен, тілінен, одан кейін дет-рпынан, дстрінен, жалпы рекетінен крінеді. Осыларды брі, соны ішінде тіл де, халы рухыны жемісі, халыты психологияны крінісі.
Психологизм кілдері сйлеу психологиясы, оны сйлеу рекетімен байланысы, сйлеу рекетіні іске асу жолдары деген мселелерге ерекше мн береді. Психологизм кп жадайда лингвистикалы талдау орнына психологиялы талдауды олданады, сйтіп, тіл білімін зіні негізгі функциясынан айырады. Психологизм - тілдік категорияларды барлыы да тек тілдік материалдар арылы крінетін, соны жамылан психологиялы категориялар деп санайды.
Тіл біліміндегі психологиялы баыт стіміздегі асырды 50-ыншы жылдарынан бастап психологиялы лингвистика /психолингвистика/ деген атпен тіл біліміні дербес саласы ретінде алыптасты. Ол - психология мен тіл біліміні аралыында, екеуіні тйісуінен туан жаа баыт. Бл баыт алаш Америка тіл білімінде алыптасты да, кп замай баса елдерге тарады.
азірде психолингвистика - сйлеу рекеттеріні задылытарын зерттейтін ылым деп саналады. Мны сйлеу рекеттеріні теориясы туралы алым деп те атайды. Кейбір зерттеулерде психолингвистиканы негізі - апарат теориясы дегенді де айтады. Олай дейтіні психолингвистика сйлеу рекетінде болатын хабар беру, хабарды абыддау рдістеріні алай іске асатындыын зерттейді. Бл - оны негізгі объектісі. Психолингвистика - з объектісін, міндеті мен масатын жан-жаты жне дл айындай оймаан жас ылым.
3. Тілдік жадаятты негізгі белгілері: санды, сапалы, баалы. Тілдік жадаят (орыс языковая ситуация) — бір тілді немесе бір ауматы-леуметтік ортада ызмет ететін тілдік формаларды (жергілікті, леуметтік диалектілер, койне, жаргон, тілді функционалды стильдік трлері) белгілі географиялы айма, болмаса саяси-кімшілік рылым шегінде мір сру формасынын жиынтыы.
Тілдік жадаят — леуметтік тіл біліміні зерттейтін мселесі. Тілдік жадаятты бірнеше типологиялы трі бар. Олар санды, сапалы жне баалы белгілері арылы аныталады. Тілдік жадаятты санды белгілеріне: Тілдік жадаята атысты тілдерді саны, оларды райсысында сйлеушілерді саны, оамды атынаста р тілді олданылу аясыны млшері, олдануда басым тілдерді саны т. б. жатады. Тілдік жадаят бір компонент (бір ана тілден тратын) болуы ммкін, біра сирек кездесетін былыс.
Мысалы, Исландияда тек бір тілде сйлейтіндіктен, ондаы Тілдік жадаят бір тілге ана байланысты. Тілдік жадаятты кп компонентті болуы жиі кездеседі. Ондай жадайда тілдерді демографиялы, карым-катынастык куаты тек немесе эр трлі дрежеде болуы ммкін.
Мысалы, Бельгиядаы Тілдік жадаятта француз жне нидерланд тілдері те дрежеде ызмет етеді. Ал, Батыс Африка елдеріндегі Тілдік жадаят р трлі сипатта: демографиялы уаты жаынан жергілікті тілдер басым да, арым-атынасты уаты жаынан Еуропа тілдері басым.Тілдік жадаятты сапалы белгілеріне: Тілдік жадаята атысты тілдерді біртектес немесе ртектес болатыны; тілдерді функционалды сипаты те немесе ген емес екендігі; мемлекет аумаында басымды ететін жергілікті тіл ме, лде кірме тіл ме екендігі жатады.Мысалы, Мали Республикасында француз тілі, Ганада аылшын тілі басымды етеді.Тілдік жадаятты баалы белгілері арым-атынасты ызметі, кркемдігі, мдени адірі жаынан тілді баса лт, халы кілдеріні немесе онын байыры иелеріні баалауына байланысты. Бдан тілді сырттай жне іштей баалануы келіп шыады. Тілді (тілдерді) іштей баалау нтижесінде белгілі тілдік ортада зіні ана тіліне о кзарас алыптасады. алыптасан Тілдік жадаята байланысты брыны Кенестер Одаындаы лтты республикаларда билингвизм алыптасты. Орыс тілі лтаралы атынас ралы болумен бірге оамды арым-атынаста да басым олданылды. Осыдан барып ол елдердегі тілді ызметінде тепе-тедік саталмай, Тілдік жадаят алыптасты.
ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Тіл біліміндегі философиялы жне филологиялы баыттар, кілдері.
Ежелгі дуір тіл білімінде ерекше кіл блінген екі крделі проблема болан. Оны бірі - атау, ат ою теориясы да, екіншісі - грамматикалы нер /искусство/ проблемасы.
Ежелгі дуір тіл біліміні таы бір отаны - Ежелгі Греция. Грецияда туан тіл біліміндегі ой-пікір бкіл Еуропа тіл ылымыны алыптасып дамуына кшті серін тигізді. Тіл мселелеріне байланысты бл елден бізді дуірге жеткен жазба материалдар жыл санауымыза дейінгі асыр шамасынан басталады.
алымдарды айтуына араанда, Греция тіл білімі Гомерді "Илиада" мен "Одиссея" жырыны тілін зерттеуден басталыпты. Кне заманнан саталан бл дастан тіліні кп жері гректерді сйлеу тілінен мейілінше алыстап, олара тсініксіз бола бастаан да, грек ойшылдары соны зерттеу, айындау істерімен шылданан.
Греция тіл білімін екі кезеге бліп араушылы бар. Оны бірі - философиялык кезе, екіншісі - филологиялы кезе деп аталады. Бірінші кезе бізді дуірге дейінгі -ІІІ асырлар арасын амтиды. Бл - Грек тіл білімі алыптасуыны алашы кезеі. Мны алыптастырушылар философтар болан. Олар тіл мселелерін лингвистикалы трыда емес, философия трысынан сз еткен, философияа туелді, соны ажырамайтын бір саласы деп есептеген жне натылы тілдік фактілерге сйенбей, абстрактылы болжаулар, философиялы тжырымдар жасаумен шылданан. Бл баыт Греция тарихында эллинизм деп аталатын дуірге дейін саталды.
Ежелгі Грек философтарыны тілге атысты мселелерден ерекше сз еткендері - атауды табиаты, зат пен оны атауы арасында андай байланыс болатыны, тілді айдан, алай пайда боланы жне тілді грамматикасы мен логика арасындаы арым-атынас жніндегі мселелер.
Затты з атауына атысы жніндегі мселе Ежелгі Грецияда бірнеше асыра созылан жне Грек философтарын екі топа блген аса крделі мселе болан. Оларды Гераклит бастаан бір тобы - атау затты табиатына сйкес жаратылыстан берілген, сз табиат туындысы десе, Демокрит бастаан екінші тобы оан арсы - зат пен оны атауы арасында табии байланыс болмайды, ол екеуіні арасындаы байланыс - шартты, кездейсо байланыс деген тжырым жасайды.
Грек философтары арасында болан бл айтыс Платонны "Кратил" деп аталатын диалогі арылы бізді дуірге жетті. Демокрит атауларды жаратылыстан берілген табии еместігіне трт трлі длел айтады. Олар тілдерде бір затты р трлі атаумен білдіретін синоним жне атауы біркелкі бола тра р трлі маынаны білдіретін омоним сздерді болуы, сондай-а, кптеген заттарды тілдік атауларыны болмауы немесе зат атауларыны кейде згеріп кететіні - осыларды барлыы атауды зат табиатына тн еместігін білдіреді деген дрыс орытынды жасайды.
Ежелгі Грек философтарыны тілге байланысты сз еткен екінші проблемасы - тілді шыу жніндегі мселе. Бл мселеде де олар дрыс шешімге келе алан жо. Оларды бір тобы тілді дыбыса еліктеуінен шыан десе, екінші бір тобы ертедегі адамдарды зара келісуінен барып шыан дегенді айтады. Тіл білімінде мны алашысын дыбыса еліктеу теориясы десе, соысы келісім теориясы деп аталады. Бл екі тжырымны екеуіні де ылыми негізі жо.
Грек алымдары ктерген таы бір проблема - грамматика мселелері. Грамматиканы да алашыда философия, сіресе логика ылымына туелді, соны бір саласы ретінде, логикалы категорияларды крсеткіші ретінде ана араан. Бл саладаы алашы пікір Платон мен Аристотель ебектерінде кездеседі. Платон тілдегі сздерді есім, етістік деп екі топа блсе, Аристотель алдыы екеуіні стіне жалауыш дегенді осып, ш топа бледі. Аристотель - грамматика мен логика арасындаы арым-атынасты алаш сз еткен алым. Оны логика мен поэтика жніндегі ілімі кейінгі заман оымыстыларына да кшті ыпал жасады. Аристотель логиканы ым, пайымдау сияты категорияларды зерттейтін ылым деп анытайды да, сз табы деген - сйлемні элементтері, ал сйлем - есім мен етістікті байланысы, бл екі категория арасында елеулі згешеліктер бар: етістік шаты білдіреді, предикативтік ызмет атарады, ал есім септеледі, сйлемде субъектілік ызмет атарады дейді. Біра Платон да, Аристотель де сздерді тапа блгенде, бізді азіргі тсінігіміздей тілдік категория ретінде емес, логикалы категория ретінде арайды. Есім мен етістік - пайымдауды мшелері, блардан баса сздер осы екеуіні тірегінде топталып, жалауышты ызметтер атарады деп тсіндіреді.
Бл елдегі тіл ылымы з дамуыны е биігіне Греция тарихында эллинизм деп аталатын дуірде ктерілді. (Бл - жыл санауымыза дейінгі III асыр мен бізді дуірді І асыры арасы). Тіл білімі тарихында грамматистерді Александрия мектебі деп аталатын баыт та осы дуірде алыптасан. Бл кезе Греция тіл білімі тарихында филология дуірі деп аталады. Оны басты бір ерекшелігі - грамматикалы ілімні философияны, логиканы ыпалынан босанып, з алдына дербес пн ретінде аралуы еді. Грамматистерді Александриялы мектебін алыптастырып, грамматика ілімін дамытушылар: Аристарх Самофракийский (б.д.д. 200-150 ж), оны шкірттері Дионисий Фракийский, Аполлоний Дискол (бізді заманымызды II асыры) болды. Аристарх тілдегі сздерді есім, етістік, есімше, член (артикль), есімдік, предлог, стеу, жалаулы деп сегіз топа блген. Дионисий Фракийский негізгі сз таптарыны кптеген грамматикалы категорияларын, Аполлоний Дискол синтаксис мселелерін зерттейді. Дегенмен, Ежелгі Грецияда морфологияа араанда синтаксис, фонетика, лексикология аз зерттелген.Бл дуірдегі филология жазба ескерткіштерді жинау, зерттеу ісімен ерекше шылданан.
Тіл білімі тарихында елеулі мні барлыына арамастан, Ежелгі Грек тіл ылымыны лсіз жатары да мол болан. Тіл мселелері алашыда философия, логика ылымдарына туелді, соны бір саласы ретінде араландытан, тілдік категорияларды логикалы категориялармен теестіріп арау, алдыысын соысыны мддесіне баынышты ету рекеті кейінгі замана дейін арылмай келді. Тілдік категорияны згеріп, дамып отыратын тарихи былыс екеніне гректер де жете мн бермеді. Оны стіне гректер з тілінен баса тілдерді тіл деп санамады. Сондытан оларды зерттеулері бір ана тіл фактілеріне негізделеді. Бл - оларды лингвистикалы мліметтеріні суіне, жалпы тілдік теориялы тере тжырымдар жасауларына ммкіндік бермеді.
2. Аталым, тілдік семантика. ХХ асырды басынан зерттеле бастаан тілдік аталым теориясы бгінде тіл біліміндегі зекті мселелерді бірі ретінде танылады. Аталым теориясыны жалпы мселелеріне жне осы дерісті жекелеген сратарына атысты аза тіл білімінде біршама ылыми ебектер жазылып, маалалар жары крді. Атап айтар болса, К.Ш.Хсайын, .Айтбайлы, Р.Сызды, З..Ахметжанова, Л..Жаналина, Г.И.Байгунисова, Т.Жанзаов, О.Наысбеков, Ж.Манкеева, Н.Ули, Б.асым сияты алымдар ебектерінде атаулану дерісі, оны жеке кезедері, аталым дерісіні ужділікпен байланысы, терминологиялы аталымдар дерісі трізді мселелерді басы ашылып, айындалды. Аталым саласын зерттеген алымдарды пайымдауынша, тіл жйесіндегі кез келген атау белгілі бір тжірибе нтижесі болып табылады. андай да бір ым атауыны пайда болуын адам тжірибесінен тыс арауа болмайтындыы, адамны дниені тануы оны бойындаы аялы біліміне, дадысына тікелей байланысты болып келетіндігі ылыми ебектерде баса айтылып жр. Ономасиология тіл біліміні жеке саласы, оны зіндік зерттеу нысаны бар. Бл саланы зерттеу нысанына атаулар табиатына атысты тілдік бірліктерді тууы, пайда болу дерісі, аталым трлері, туынды сздер, аталымды задылытар, маына мен ымны алыптасуы сияты крделі мселелер жатады. Осы аталан мселелерге тікелей атысы бар тілдік былысты бірі – заттанан сздерден жасалан аталымдар. Заттану негізінде пайда болан жаа аталымдар (туынды сздер) тілде молынан шырасады. лем тілдерінде, тркітанымда туынды сзге атысты теориялы жаалытар, негіздемелер сзжасам трысынан зерделеніп жр. Оны теориялы негіздері уждеме жне аталым теориясында жатаны Е.С.Кубрякова, Е.А.Земская, И.С.Улуханов, Л..Жаналина, Б.асым, А.Салынбай т.б. зерттеу жмыстарында натыланды. Аталым саласы – тілдік элементтерді табаланушы нысанмен бірігуін зерттейтін атаулану дерісі. Аталымны зерттеу нысаны ретінде жеке ым, зат, сапа белгілері алынады. Б.асым: «Аталым – шынды болмысты белгілі бір блшектерін атауа жне белгілеуге абілетті тілдік бірліктерді алыптасу, жасалу рдісіні нтижесі» (асым 2001: 183) дей отырып, аталым жасаудаы сзді ішкі маыналы рылымыны ызметін анытап береді. Кейінгі жылдары бл деріс зерттеушілер тарапынан тереірек арастырылуда, тілдік аталымны табиатын ашуа ызыушылы артуда. Тілдегі сздік рамны молаюыны бір жолы – жаа сз, яни жаа аталым жасау болса, ол тілді ішкі, сырты факторларыны ыпалымен жзеге асып жататындыы млім.
Тіл білімінде аталым теориясы тірегінде арнайы зерттеулер баршылы. Мселен, Е.С.Кубрякова былай дейді: «Чтобы быть единицей номинации, эта единица должна удовлетворять одному требованию – обозначать, служить названием, выделять именуемое как отдельную сущность и величину, осуществлять номинативную функцию» (Кубрякова 1977: 222-304). Бл айтылан пікірді аза тіліндегі заттанан сындар арылы жасалан аталымдара да атысы бар. Заттану арылы жасалан аталымдар тілде бірден пайда болан жо, оларды жасалуыны белгілі бір кезедері болан. Заттану нтижесінде туан жаа аталымдарды тілде бірден жасалмайтындыы, оларды екінші затты маынасыны тілде бден орныып, жалпыа танылып лгеруі шін за уаыт ажет болатындыы осы мселені арастыран зерттеушілерді ебектерінде айтылады.
Семантика (кне грекше: - танбалаушы, білдіруші) — тіл жне тіл бірліктері (сз, грамматикалы тла, сз тіркесі, сйлем) арылы білдірілетін хабарды, заттар мен былыстарды мн-мазмны зерттейтін тіл біліміні саласы, семиотиканы негізгі блімдеріні бірі. Семантика сз маынасын, сз рамындаы элементтерді зара маыналы арым-атынасын, сз маынасы трлеріні даму зандылытарын зерттейді.Тілдік талдау арылы сз рамындаы морфемалар (тбір, аффикстер)
мен синтагмалы тіркестерді Семантикасын анытауа болады. Аффикстер білдіретін грамматикалы маыналар екі трге блінеді:
· Затты маыналарды жинатап, жалпы категорияларды жасайтын категориалды маына Категориалды маына "субъект — предикат", "субъект — объект", "жанды — жансыз", "белгілі — белгісіз", "іс-рекет—жадай" т.б. білдіретін синтаксиспен байланысты. Категориалды маынаны реляциялы маынадан ерекшелігі зара жпты арама-арсы жйеден тратындыында.
· Сйлем рамындаы сздерді зара байланыстыратын ішкі тілдік реляциялы маына. Реляциялы маына лттык тарихи ерекшелігі бар наты тілді морфологиясымен тыыз байланысты. Оан иысу, менгеру, септік жйесі т. б. жатады.
Семантика тіл біліміні бір тарауы ретінде эр трде сипатталады. 1.Парадигматикалы сипатта, оан тіл жйесінде топтасан оппозициялы сздер тобы: синонимдер, антонимдер, гипонимдер, паронимдер, сздік уя сияты лексика-семантикалы топтар жне сздерді pic деп аталатын жалпы тобы жатады.2.Синтагматикалы сипатта, оан сйлеу кезіндегі сздерді бір-біріне атынасына арай орналасуын білдіретін тобы (тіркесімділік) жатады. Бл атынастарды негізінде дистрибуция (дистрибутивтік талдау) жатыр.
Семантика ылым ретінде 19 асырды 2-жартысынан бері В. фон Гумбольдт идеясыны негізінде X. Штейнталь, А. А. Потебня, В. Вундтты крделі ебектері жары крген сондами бастады. Бл ебектерде Семантиканы психологиялы жне эволюциялы деп аталатын бірінші кезені айындалан. Ол кезенні басты ерекшелігі — онда мдениетке кен эволюциялы кзарас пайда болды жне тіл Семантикасы халы психологиясына жаындастырылып аралды. Семантиканы салыстырмалы-тарихи деп аталатын 2-кезеніде ол "семасиология" деген атпен тіл біліміні жеке саласы ретінде блініп шыты. Бл кезенде наты тарихи салыстырмалы зерттеу принциптері негізінде Семантиканы тарихи зандылытары алыптаса бастады, салыстырмалы-тарихи кзарас этимологиялы зерттеулерде айын крінді. (Э. Бенвенист, В. И. Абаев, Э. В. Севортянт. Семантиканы З-кезені 20 асырды 20 жылдарынан басталады. Оан тн сипат — Семантиканы логика мен философияа жаындасып, синтаксиске баыт алуы. Сол себепті бл кезенді синтаксистік-семантикалы немесе логикалы-семантикалы кезен деп атауа болады. Оан тн негізгі теориялык тжырымдар:
1. Шынды мір заттарды жиынтыынан емес, онда болатын окиалар мен фактілерді жиынтыынан трады деп арау. Соан байланысты Семантиканы негізгі блігі заттарды атын білдіретін сз емес, фактілер туралы айтылатын сйлем болып табылады деп арау;
2. Тілдегі кейбір сздер тілден тыс болмыспен тікелей байланысты, олар заттарды білдіретін терминдер арылы аныталады деп арау;
3. Баска маыналара негіз болатын бастапы маынаны сипаттау Семантиканы басты міндеті деп есептеу. Бл сияты пікірлер тілге жалпы методологиялы кзарастан туан.
20 асырды 70 жылдарынан бастап Кеес тіл білімінде дистрибуциялы талдау сына шырап, Семантикалы былыстар жан-жаты зерттеле бастады. Сзді болмыстаы жне тілден тыс байланыстары зерттеліп, Семантиканы шынды мірдегі кріністерін ашуа мн берілді. Мны зінде негізгі баыт абстракты немесе жекелеген сйлемдерді емес, тілді прагматикасын ескере отырып, сйлеу кезіндегі, диалогтегі, мтіндегі наты сейлемді талдауа арналды.Семантиканы е негізгі категориясы – маына. Сз маынасы жне маына трлеріні даму задылытары семантика саласында зерттеледі. Сондытан лексикалы семантика семантика іліміні басты саласы болып табылады. Лексикалы семантикада сзді лексикалы маынасы семасиологиялы жне ономасиологиялы аспектілерде арастырылып, семасиологиялы аспектіде табадан маынаа, ал ономасиологиялы аспектіде маынадан табаа арай баыты негізге алынады.
3. Прагмалингвистика. Прагмалинвистика гр .( прагматос- іс- рекет.) –Тіл біліміндегі функционалды баытты рамдас блігі.Прагмалингвистика – адамдарды арым-атынас рекетін зерттейтін ылым. Ол семантика мен тіл біліміндегі тілдік табалардыызметін зерттейді. Прагматика терминін 20 асырды 30жылдарында семиотиканы бір блігі ретінде Ч. Морррис енгізген болатын.
Ч.Моррис ебегінде прагматика туралы ыме алаш рет ылыма енгізілген болатын. Онда алым семиотикадан тараан негізгі ш саланы арастырады. Біріншісі таба мен ымды – семантика зерттесе, таба мен таба арасындаы атынасты синтактика зерттейді. Ал прагматика таба мен олданушы арасындаы атынасты зерттейді. Яни прагматика семиотиканы бір блігі ретінде тілдік табаны іске асуын білдіреді. Прагматика – ой иесіні масаты мен ужіне сай тілдік ралдарды тадауды мнін, сондай-а тыдаушыны айтылан ойды, тіл арылы берілген бааны тсінуін зерттейтін сала.Соы жылдары тіл ылымыны дербес саласына айналан прагмалингвистиканы алышарттары аза зерттеушілеріні ебектерінде бастау аланы белгілі. Атап айтанда, М.Оразов сз семантикасыны прагматикалы аспектісін арастырса, А.Алдашева публицистикалы терминдерді прагматикалы ерекшеліктерін, Б.Момынова газеттік лексиканы прагматикалы аспектісін, З.Ерназарова сйлеу тілі синтаксисіні прагмалингвистикалы аспектісін, Д.лкебаева аза тілі стилистикасыны прагматикасын, С.Аташев баралы апарат ралдарыны прагматикасын, Б.Хасанов сзді лексикалы маынасы мен прагматикасын, Б.Райымбекова аза жне орыс тілдеріндегі газет мтініні прагматикалы аспектісін, Ф.Жасыбаева газет мтініні прагматикалы функциясын арастырса, Г.К.Ихсаналиева таырыпаттара прагматикалы талдау жасаан. Т.Ш.Мырзахметова тыныс белгілерді, оны ішінде кп нктені олданысын прагматикалы трыдан зерттеген.Ал Р.А.Омарова неміс тіліндегі газеттер материалы бойынша баспасз дискурсына прагмалингвистикалы талдау жргізсе, С..Ережепова орыс жне аза тілдеріндегі ресми-іскерлік стильді прагмалингвистикалы аспектісін салыстыра зерттеді.
Сондай-а, соы жылдары газет мтініні жекелеген жанрларына арналан зерттеулер де пайда болды.Мысалы, М.С.Абишева апаратты жазбаны (информационная заметка) рылымы, семантикасы жне прагматикасын диссертациялы дегейде арнайы арастыран.
Прагмалингвистика арым-атынас іс-рекеті туралы ылым саласы боландытан, тілді барлы аспектілеріні ызметіне тікелей атысаалады.
Ю.С. Степанов: «Синтактика таба мен оны нені табалайтыны арасындаы – адамны сырты лемі мен ішкі лемі арасындаы атынасты зерттеумен айналысса, ал прагматика таба мен сол табаны олданушы сйлеуші, тыдаушы, жазушы, оырман арасындаы атынасты зерттеумен айналысады».
алым Нргелді Ули «прагматика – тілді мірдегі олданысын, оны жымды тжірибеде жзеге асыруын крсетеді. Ал мны зі жымны мір задылытарымен, тілді олданушыны психологиясымен, дниетанымымен, оны когнитивтік базасымен, мдени стреотиптермен, лтты дстрмен байланысты» деп есептейді.
Прагмалингвистикалы зерттеулерді масаттары:
1) Дискурсты, оны трлерін атынас масатына арай жне оны наты бір коммуникация рдісінде вербалды/вербалды емес атынастармен жзеге асырылуын зерттеу;
2) Мтінді, оны трлерін жне мтін ішіндегі байланыстарын зерттеу.
Прагмалингвистикалы зерттеулерді трлі баыттары бар, алайда прагматикаа баытталан концепцияларды басын біріктіретін нрсе тілді рекет барысында зерттеуде жатыр.
Прагматиканы негізгі ымдары ол – адресат пен адресант ымдары. Бл екі ым немі тыыз байланыста жне зара араатынаста болады. Бірінсіз-бірі коммуникация кезінде коммуниканттар кздеген коммуникативтік масат з мресіне, діттеген прагматикалы міндетіне жете алмайды.
Адресат тіліне байланысты аралатын екінші аспект тмендегідей мселелерді амтиды: сйлеу интерпретациясы сйлесімні адресата сері (перлокутивті сер), яни адресатты зіндік кзарасыны, баасыны, эмоционалды кйіні згеруі т.б.; кзделген масата жету барысындаы тілдік реакциялар типі.
Ал шінші аспект коммуникацияа атысушылармен арым-атынас барысындаы жадаяттарды арастырады: сйлесім атынасыны формасы (апаратты диалог, досты схбаттасу, пікірталас т.б.); тілді леуметтік- этикалы ыры (арым-атынас стилі); белгілі бір сйлеу актісі барысындаы арым-атынас жасаушыларды зара тіл табысуы (кініш, бйры); дейктикалы табаларды интерпретациясы, сз маынасындаы индексальды компоненттері; сйлесім жадаятыны коммуникация формасы мен таырыбына ыпалы».
Прагмалингвистиканы пні (гр.pragma-имыл, атынас) наты коммуникация рдісінде тілді субстанциялы жне функционалды асиеттерін, яни наты бір ситуация кезіндегі наты индивидтерді вербалды жне вербалды емес атынас ралдарын олданып, пікір алмасуды зерттеу болып табылады. Яни адам з ойын оырмана алай жеткізеді, атынас ралдарын алай олданады жне таы сол сияты мселелерді зерттейді.
Зерттеушілер прагматиканы коммуникатор прагматикасы жне реципиент прагматикасы деп екіге бледі. Мтінді тзуші коммуниканттар з мтінімен бірге наты жадаята, белгілі бір тілдік контекстке тн алуан трлі мтіндерді интерпретациялаушы болып табылады. Коммуниканттар айтылымда з хабарламасыны екіжаты тсінілуі ммкін екендігін біліп, ойын соан бейімдейді. Аудиторияны мтінді барынша дрыс тсінуі шін адресант апаратты жеткізу барысында оырманны ажеттілігін, білім дегейін, леуметтік станымдарын ескереді. Осыан байланысты мтінні прагматикалы сипаттамасын арнайы арастыру ажеттігі туындайды. йткені мтінні прагматикалы компоненті тілдік ралдарды жмсалуына атысты задылытарды анытауа ммкіндік береді. Газет мтінінде адресантты белгілі бір прагматикалы станымы крініс табады. Зерттеушілер оны 3 трге жіктейді:
1) Апаратты станым (мліметті іріктеп сыну);
2) фатикалы станым (материалды оырман назарын аударту шін пайдалану);
3) манипулятивтік станым (мтінде баяндалатын оиалара атысты оырман кзарасын алыптастыруды масат ету).
ЕМТИХАН БИЛЕТІ