Азіргі тіл ылымындаы жаа баыттар, ылыми-теориялы сипаты

2. Тіл біліміндегі ріс теориясы, ріс трлері

3. Генеративті лингвистика, зерттеу нысаны, зекті мселелері

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Когнитивтік зерттеулер жне психолингвистика, зекті мселелері

Рылымды тіл білімі (структуралы), зекті мселелері

3. Дниені тілдік бейнесін алыптастырудаы тіл, мифология, мдениет, ылым жне нер

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Функционалды грамматиканы зекті мселелері. Функционалды грамматиканы тілдік жйе мен оны элементтеріні алай, не шін ызмет ететіндігін айындауды масат етуі; тілдік бірліктерді сйлеудегі жмсалым потенциалын оны жзеге асыратын ортамен байланыста арастыруы; р трлі тіл дегейі бірліктеріні ызметі жаынан зара байланысы мен зара рекеттестігі сияты т.б. мселелерді зерттейтіндігі. Ал дстрлі грамматикада грамматикалы категориялар арастырылып, грамматикалы маына беретін грамматикалы формалар жеке дара, ал “мазмннан ® формаа арайы” баытта мазмнды беруге атысатын тілдік бірліктерді жмсалымы кешенді трде талдауа тсетіндігі.

Мазмнды жеткізу шін тілдік жйеден алынан бірліктерді ріс тзетіндігі. Тілдік бірліктер ріске семантикалы функциясыны ортатыы негізінде бірігетіндігі. Функционалды грамматика аясына енетін семантикалы функция тілден тыс объективті шындыпен сйкестеніп, з бойына “маыналы мазмн” (смысловое содержание) элементтерін жинатайтындыы. р трлі дегейге жататын тілдік ралдарды белгілі бір маынаны, ойды жеткізу шін бірлесе ызмет етуі. “Тілдік бірліктерді жмсалымы” дегеніміз, біріншіден, сйленім маынасын беру шін сйлеушіні айтар ойын жеткізуге ажетті тілдік ралдарды тадауы; екіншіден, тіл жйесіні р трлі дегейіне жататын бірліктер ызметіні зара рекеттес келуі; шіншіден, потенциалды функцияны нтижелі функцияа айналуы.

2. Тіл біліміндегі эстетизм баыты.Лингвистикалы эстетизмні дербес баыт ретінде алыптасуы ХІХ асырды аяы мен ХХ .басы болып табылады. Тілді эстетикалы трыда тсіндіріп, негіздеуші италиялы интуитивист-философ Бенедотте Кроче. Кроче Гумбольдт сияты тілді творчество деп арады. Эстетикалы мектепті негізін салушы Карл Фослер де тілді индивидуалды рухани творчестволы былыс деп арастырды. «Тіл біліміндегі позитивизм мен идеолизм» атты ебегі лингвистикалы жаа баытты манифесі болды. Бл ебектегі позитивист деп отыраны-жас граматистер, ал идеалист дегені-здері, яни лингвистикадаы эстетизм баыты.Гумбольдты ізімен:

-Тіл рухты крінісі, тіл-рухты процесс, тілді даму заын рухтан блмей, соны рекеті ретінде арау керек.

-Тіл шыармашылы туынды дейді, сондытан К.Фосслер индивидумдарды сйлеу тіліне ерекше мн берген, рухани шыармашылыты брі де эстетикалы былыс дегенді айтады.

3. Тілді танымды ызметі.аза тіл біліміні тарихында тілді танымды табиаты туралы зерттеулер Байтрсынлы ебектерінен бастау алады. алымны тіл табиатыны ерекшеліктерін, тіл ызметіні танытуа арналан ылыми пайымдауларын екі арнаа бліп крсетуге болады.

А. Байтрсынлы ебектері бойынша тілді танымды ызметін тмендегілер райды:

• Тілтаным теориясындаы тіл-ойлау-дние бейнесі араатынасына байланысты пікірлермен сабатас пайымдаулары;

• Поэтикалы тіл табиатын “арапайым” тілден айыра танытуа арналан

С.Аманжоловты да тілтанымды зерттеулері лингвистикалы талдауларды згеше амалын райды, себебі автор тілдік ралдар табиатын анытауда рылымды факторды адамны ішкі ойлау, абылдау, тану ммкіндіктерімен, сырты оамды-мдени негіздермен шебер сабатастыра білді.

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Нейролингвистика, зерттеу нысаны, зекті мселелері.XX асыр ылымыны тарихында асамаызды да, ызыты да былыстарды бірі – нейролингвистика ылымы болып табылады. Бл ылым сйлеуді барлы жатарын зерттейді.

ХХ асырды орташенінен бастап бір емес бірнеше негізгі ылымдарды арасында байланыс ра бастаан. Бір жаынан нейролингвистика нейроанатомия, неврология, нейропсихология, философия, психология, психиатрия жнелогопедия трізді ылымдармен те тыыз байланыста; баса жаынан, нейролингвистиканы ртрлі теория, діс-тсілдермен толытыратын ылымдар бар.

Нейролингвистиканы лингвистикалы айнар кздері алым Бодуэн де Куртенені мектептерінен бастауын алады. Ол з ебегінде «аспанда небір алытап шып жрген тілдер жо, тек ана тілдік ойлау абілеті кшті адамдарды бар екендігін » атап тті.

Нейролингвистика – нейрология мен лингвистика ілімдеріні тоысын да пайда болан ылым. Негізгі зерттеу мселесі тіл жйесіні ми рылысыны сйлеу аппаратына атысты блімімен байланысын арастыру болып табылады. Сйлеу негізінен миды сол жа блігі жне ми ыртысы арылы жзеге асады. Ауызша сйленіске ми ыртысыны сол жа тменгі блігі, мадай иірімі, Брока кеістігі, ал сйленісті тсіну ми ыртысыны сол жа блігіндегі самай иірімдері, яни Вернике кеістігіжауап береді.

Майкл Холл Альфред Кожибскийді 1933 жылы жалпы семантикамен байланысты невралогиялы семантиканы мнін арттыру масатында «нейролингвистика» жне «нейросемантика» деген терминдерді ойлап тапанын айтады. Ал ол терминні ойдан растырыланынынан кейін де аншама ылыми ізденістер мен жетістіктер болып лгергені біз шін лі беймлім нрсе. Яни каншалыты дегейде андайебектерді бар екендігі толыарастырылан жо. Соларды біріретінде Е.И. Горошконы ми ызметіні лингвистикалы ызметіне байланысты топтамасын сынуа болады. Е.И. Горошко сол жа жарты шарды ызметіне: «сздерді топтастыру жне тану; абстрактылы лексика мен квази сздерді абылдау; дыбысты сйлесімні аналитикалы кодталуы мен декодталуы; сздерді морфологиялы мшеленуін тсіну; сздерді валенттілігіне арай актуалдануы; сзді згеруі; сзді туылуы; крделі синтаксистік рылымдарды ммкіндігі; грамматикалы рылымдарды (стеу, кмекші етістіктер, етістікті белгілі бір формалары) алыптасуына атысатын лексиканы олданылуы; сйленімні рылымдылыы, аидалылыы, тиянатылыын, ожа жарты шарды ызметіне: сйлесімні дыбыс ыраын жасау мен абылдау; натылы лексиканы тану; сйлесімде дайын сз формаларыны бірттас блінбейтін бірліктер ретінде айтылуы, яни номинацияны бірттастыын амтамасыз етеді; натылы мазмнды сйленімдерді толытырылуы, сйленімні тілден тыс шынды пен жеке тжірибеге баыт-бадарына жауап беретінін» жатызады.

азанейро-лингвистикасыны зекті мселелері

Байаанымыздай аза нейролингвистикасы жеткілікті трде дамымаан, оны слбасын жасау шін шетел лингвистикасына жгіну ажеттілігі туады. йткені осы салада арастырылан ылыми- зерттеу жмыстары, зертханалы-тжірибелік жинаталан нтижелер бар.

Экологияны нашарлануына байланысты азіргі уаытта сйлеу актісінде кптеген ауытулары бар балалар кп, біра осы мселені зерттеуге септігін тигізетін тіл біліміні бл саласы дамып лгермей жатыр.

азіргі оамда з ана тілімізді білмейтін кптеген адамдар бар. Бл аза нейролингвистикасыны зекті мселесіне айналып отыр. Себебі, Б.Хасанлыны «Ана – ата мра» атты монография сында ана тілі баланы туыланынан бастап анасыны тілінде шыатын тілі, алымны з сзімен айтанда «ана тілі – адамны емшек стімен бойына дарыан мір бойы серігі» дейді. Ал біз де з балаларына орыс тілінде сйлеп, сол тілді ана тілі іспеттес йретіп отрады. Сонымен бірге Б.Хасанлы баса тілді білу шін де з ана тілін жетік мегеру керектігін баса айтан.

2. Тіл біліміндегі дискурс теориясы, зекті мселелері.Дискурс дегеніміз экстралингвистикалы факторлара негізделе отырып жасалатын, белгілі бір жйеге тскен, оиасы, атысушылары бар, атысушыны баа беруі ажет етілетін ттас мтін. Осы трыдан келгенде ылыми мазмнда жазылан материалдарды ылыми дискурс деп тануа болады.

Мтін – сз арылы жеткізілетін, сйлеуді шыармашылы нтижесі. Мтін арылы барлы тілдік бірліктер іске осылатындытан, ол ерекше крделі тілдік табаа жатады. Соан орай мтінді талдау мен мтінді тану оны тзілімі мен рылымын саралау, мтінжасам барысындаы тілдік бірліктерді ызметін анытау бгінгі тада зекті мселеге айналып отыр. ХХ асырдан бастап мтін сйлеу бірлігі жне ерекше сйлеу шыармашылыы ретінде зерттеле бастауы мтін лингвистикасы пнін дниеге келтірді. Мтін ымымен бірге оны танып-білуді жолдары, амал-тсілдері пайда болды. Ал мтінді тілдік жатан тану тілдік бірліктерді ызметін, маыналы ырларын анытаумен пара-пар. Мтінні тілдік ырларын толы білу интеграциялы процеспен атар жреді. ылымдаы интеграциялы дерістерді кбеюі интеграциялы бірлесу мен ттасуды крінісі мтін талдау мен мтінтану, мтін рылым мен мтінтзілімнен крінетіндіктен, осы жаа парадигмаа сай мтін лингвистикасына, мтінтануа, мтін кеістігіні семантикасы мен мтінні дискурсты мселелерін арастыруа арналан зерттеу мааласыны баыты мен ктерген таырыбы зекті болып табылады. Мтінді оу барысында мтіндегі ойды айтадан ой елегінен ткізу дерісі («перекодирование») мен жекелеген сздер мен сз тіркестеріні, ымдарды мтін арылы трансформациялануы жреді. Яни мтінтану мен мтінтзілімге араанда жаа жас сала мтін лингвистикасы мтінді белгілі бір рылым ретінде арастырады.

Мтін мен дискурсты айырмашылыы: егер дискурсты актуалды сипатта айтылан мтін ретінде таныса, ол кезде мтін – айтылан ойды абстрактылы, грамматикалы рылымы, ал дискурсты актуалды айтылым рекетіне атысты сз (речь) деп есептесек, ол кезде мтін – тілдік жйеге немесе формалды лингвистикалы білімге лингвистикалы компетенттілікке атысты ым болып табылады.

Г.Кресс ебектерінде мтін жне дискурс ымдарыны аражігі айын ашылан жне оларды олдануды шегі де наты крсетілген. Авторды пікірінше, дискурс – леуметтік салаа тиесілі категория, ал мтін – лигвистикалы категория. Олар таралуына байланысты зара сабатасан. Дискурс мтін ішінде крінеді. Алайда бір мтінні ішінде бірнеше арама-айшы жне аяталан дискурстар кездесуі ммкін.

Дискурс, бір жаынан, мтінжасау тжірибесі, мтінді шыару, кеістік пен уаытта жария ету процесі; екінші жаынан, дискурс – мтінді ой-санадан ткізу процедурасы да (мысалы, оу барысында, конспектілеу барысында, аудару барысында жне т.б.).

азіргі тада дискурсты олданыс аясына байланысты бірнеше трге бліп жргендігі белгілі. Дискурс трлеріне: ылыми дискурс, скери дискурс, іскери дискурс, шешендік дискурс, поэтикалы дискурс, балалы дискурс, масс-медиа дискурсы, жарнама дискурсы, экономикалы дискурс, педагогикалы дискурс, электронды дискурс т.б. жатады. Жалпы дискурс ымы прагмалингвистика, психолингвистика, леуметтік лингвистика, антропология, дебиеттану, лингвомдениеттану, философия ылымдарыны тоысында трандытан, оан белгілі бір категория ретінде анытама беруді зі де иынды тудырады.

Ксіби дискурсты зерттеу когнитивтік терминтанымны басты баыттарыны бірі болып табылады. Ксіби дискурс деп біз белгілі бір сйлеу нормалары алыптасан, ойлау, кіл-кй, мінез-лы ерекшеліктері бар ксіп иелеріні зара арым-атынас дерісі деп тсінеміз. Ксіби дискурс трлері ксіби іс-рекет саласына байланысты аныталады. Мселен, медициналы дискурс, педагогикалы дискурс, саяси дискурс т.б. атауа болады.

Ксіби дискурс арым-атынаса тсушілерді е болмаанда біреуіні арнайы дайындыына негізделеді жне арым-атынас сол арнаулы сала шеберімен шектеледі. Ксіби сйлеуді тмендегідей трт лшемін бліп крсетуге болады: 1) ылым саласын ксіби дегейде мегеру; 2) арым-атынас ралы; 3) жмыс сапасын ксіби баалау; 4) арым-атынасты ксіби маркерленген стратегиясы; 5) зін-зі танытуы.

Дискурс – пнаралы зерттеу нысаны, оны теориялы лингвистикадан баса компьютерлік лингвистика, жасанды интеллект, психология, философия мен логика, леуметтану, антропология мен этнология, дебиеттану мен семиотика, теология, за, педагогика, аударма теориясы мен практикасы, коммуникациялы зерттеулер, саясаттану т.б. ылымдар зерттейді. В.И.Карасик дискурсты екі негізге типін ажыратады: жекеленген дискурс жне институционалды дискурс. Бірінші жадайда сйлеуші тла ретінде сз сйлейтін болса, екінші жадайда – белгілі бір леуметтік институтты кілі ретінде жзеге асады.

3. Тіл жне концепт. азіргі тада тіл біліміндегі зерттеулерді кбі негізгі категория ретінде концепт ымын алуда. «Концепт – адам санасыны ойлау бірліктері мен психикалы ресурстарын, білім мен тжірибені бейнелі крсеткіштерін райтын, хабарлы рылымдарды тсіндіруге ммкіндік беретін когнитивті лингвистиканы негізгі ымдарыны бірі» .

Концепт ымы, негізінен, аылшын тіліндегі Шенк, Чейф, Рассел, Карнап сияты алымдарды ебектерінде кездесіп, аталмыш ымды дрыс аудару мселесі туындаандытан алынан. Ол кезде аылшын тіліндегі concept сзін «ым» деп аудару сынылды, алайда азіргі тада зерттеушілер «концепт» пен «ым» терминдеріні ара-жігін ашуда. Мселен, Ю.С. Степанов ым мен концепті айырмашылыы туралы айтанда, біріншісін логика мен философиямен байланыстырып, екіншісін математикалы логикаа жатызса, кейінгі уаытта концепті «мдениетті йытысы» ретінде анытап мдениеттанумен де байланыстыруда. алымны пікіріне сйенетін болса, концепт адамны менталды дниесіндегі мдениетті негізгі ясы,ол біріншіден, ымны мазмнын амтиды жне оны мдени факт ететін – этимология, наты бір концептіні ысаша тарихы, заманауи ассоциациялар, баалар, тжірибе жне т.б. амтиды.

Демек концепт, ым жне маына концепт жйесін ратын бір-бірімен тыыз байланысты, ажырамас ымдар болып табылады

Е.С. Кубрякова болса, концепті халы жадысы, оны ділдік лексиконы, концептуалды жйесі мен ми тіліні, лемні тілдік бейнесіні мазмнды бірлігі ретіндегі білім кванты деп анытаан.

Кез-келген ым концепт бола бермейді, тек ана кейбір крделі, наты бір мдениетті оларсыз елестету, танып-білу ммкін емес маызды ымдар ана концепт ретінде танылады. Концептосфера рылымы В.А. Маслованы пікірінше, зек, зекке тамырлас аума жне перифериядан (ассоциативті-бейнелі репрезентациялар) трады. Концепт зегі мен зекке тамырлас аума мбебап жне жалпыхалыты білімдерді танытса, периферия – индивидуалды, яни жеке трысынан танытады .

Жалпы, концепт философиялы трыда екі баытта тсініледі: біріншісі – рухани мдениетті зекті сзі, екіншісі – сзді пайда болуына днекер алашы тсінік. Концепті басты белгілеріні бірі – оны мдени ректе болуы. Сондытан ол лтты ерекше дниетанымды тсінуде басты компонент болып саналады .

В.И. Карасик концепті когнитивтік жне мдени деп ажыратып, когнитивті концептілерді оршаан ортадаы шындыты рылымдап жне оны айта ратын индивидуалды мазмнды болып келетін менталды рылымдар ретінде анытаса, ал мдени концептілер сол мдениетті зіндік ерекшеліктерін бекітетін жымды мазмнды болып келетін менталды рылымдар деп тйген.

Отанды тіл білімінде концепт ымына атысты мселелерді Ж.Манкеева, Н.Улиев, .Жаманбаева, Г.Смалова, Г.Снасапова, М.Кштаева, С.Жапаов, А.Ислам, Н.Аитова, Ж.Жампейісова, Э.Оразалиева, Г.Мратова, Б.Тілеубердиев т.б. алымдар з ебектерінде жан-жаты арастырады.

алым А. Исламны айтуынша, концептілерді талдау барысында тмендегідей бірізділік сталынады: сздіктегі анытамасы; концепті маынасы мен оны р трлі философиялы жне діни жйелердегі орны; концепті адамны кнделікті санасындаы тсінігі; концепті мбебап белгілері; концепті фразеологизмдерді тзілуіне немесе олдануына сері; белгілі бір концептіге байланысты сюжетті, немесе образдарды пайда болуы.

Сонымен концепт дегеніміз – этномдени санада саталатын, белгілі бір лтты рпатан-рпаа берілетін ышам, рі тере маыналы шынды болмыс, лтты мдени ндылытары жніндегі сан асырлы тсінігін білдіретін рылым.

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. аза тілтаным ылымыны алыптасуындаы зекті мселелер.азіргі тілтаным ылымындаы Антропоцентристік парадигма з бастауын Еуропадан В. фон. Гумбольдтты лингвофилософиялы концепцияларынан алады. Бгінгі тада антропоцентристік парадигма те арынды зерттелу стінде. Антропоцентристік парадигма негізінен «тіл-оам-адам», «тіл-мдениет-ркениет», «тіл-лт-мдениет» деген штіктерді негізінде зерттеу баыттары жргізіліп жатыр. Антропоцентризм парадигмасыны негізінде пайда болан баыттарды райсысыны зекті мселелері бар. Мысалы: леуметтік лингвистиканы зекті мселелері – мемлекеттік тіл мен ресми тілді аражігі; оамдаы остілділік, кптілділік мселелері; тіл тазалыын, тіл мдениетін сатау; когнитивтік лингвистиканы зекті мселелері когнитивтік ымдарды: фрейм, гештальт, схема, сценарий сияты трлері лі де зерттеуді ажет ететіні. Бгінде концепт, когниция ымдары зерттелуде. Нейролингвистикадаы зекті мселелер – ана тілінде сйлеу абілеті жоаландармен, ми ауытуында кемістігі бар адамдармен жмыс жасау; лингвомдениеттану негізіндегі мдениетаралы коммуникациядаы зекті мселелелер – арым-атынаса тсушіні тілін ана білу жеткіліксіз, сол елді салт-дстрін, дет-рпымен, лтты ерекшеліктерімен, яни этносты болмысымен танысып, хабардар болуы керек; прагмалингвистикада – дискурс трлеріні жеке-жеке зерттеуге кіл блу мселесі, корпусты лингвистикадаы мселелер – аза тіліні лтты корпусын жасау, ондаы туындайтын мселелер – сол корпусты жасау шін алымдарды бір орталыа жинау, мтіндерді талдауда алынатын аын-жазушыларды шыармаларынан мысал келтіруде сол шыарманы электронды нсасыны табыла бермеуі, аннотация беруде бірізділікті болмауы сияты мселелер арастырылады. Сонымен атар тіл біліміні салалары – фонетика, сзжасам, лексикология, морфология, синтаксис салаларындаы зекті мселелер де аралады.

2.Аталым жне когнитология. Атау теориясы – (номинация теориясы) табиаттаы заттар мен былысты аталу себебін тсіндіреді. Онтология (грекше ontos –болмыс) лемдегі заттарды фундаменталды мні табиатын айындаумен айналысады. Жалпылы негізін, болмыс принциптерін, оны рылымы мен задылытарын арастырады. Атау онтологиясы затты не былысты атауыны денотаты, яни атау арылы табаланатын бкіл заттарды асиеті мен белгілерін арастырады.Атау арылы адам бейнесі тілде табаланады. Атауды жасалуы штік жйеден трады: 1. Аталатын шынды болмыс (денотатты маына); 2. Табаларды гносеологиялы бейнесі- танымды бейне (сигнификатты ріс), 3. Мні-атау (табалау, лгілеу). Осындаы табаларды гносеологиялы бейнесі аталым теориясыны когнитология ылымымен байланысын білдіреді. Мысалы: «Мгрт» ымы Ш.Айтматовты шыармасында, жеке адамны ткенін, тегін,тіпті, атын мыттыру шін олданылан атал рекеттерді рбаны. Ол адамны ессіз, жадысыз тіршілік иесіне, мала жмсайтын ла айналуы деп тсіндіріледі, азіргі заманда дстрлі мдениетті елдерде Батысты Американды мір сру дадыларыны, нері мен музыкасыны жаулап алуы процесін де осы мгрттікке айналдыру ралы деуге болады (Ж.Манкеева). Ит – азаты танымында жеті азынаны бірі саналып оймай, он екі мшел жылды біріне енеді. Ит – жеті азынаны бірі дей тра халымыз оны жаымсыз эмоциямен де ассоциациялайды. Біреуді атты жек кргенде итті образы алынады: итті етінен жек кру, итті баласы, иттен туан,т.б. Жне де мінезі нашар адамды «ит мінезді», лсізге лімжеттік ылатын «ит ашуын тырнадан алды», айта-айта снденіп лекке тсетіндерді – жарасын жалаан итпен салыстырады.

3. олданбалы лингвистиканы негізгі баыттары. олданбалы лингвистика – тіл олдану мселелеріні практикалы дістерін жасаумен айналысатын тіл біліміні баыты.олданбалы тіл біліміні дстрлі жне жааша масаттара сай тсініктері бар. Дстрлі олданыста: жазуларды жасау, шетел сздеріне транслитерация жйесін жасау, заиптара арналан жазу жйесін жасау, аударманы жйелеу, тіл мдениеті мен сйлеу шешендігін зерттеу, арнайы лингвистикалы сздіктер шыару, жасанды тілдерді зерттеу. Ал жааша масаттаы тсінікке: машинамен аудару, апараттар тілі, терминология жне оны апарат тілі. ткен асырды 50 жылдарынан бастап «олданбалы лингвистика» термині жаа маынаы маынаа ие болды. Ол кнделікті мірімізге компьютерлік технологияны жне автоматты басару жйесіні араласуы арылы мтінді автоматты трде деуге атысты кптеген олданбалы баыттаы тілдік бірліктерді талдау мен жинатау негізінде тілді танылуы мен талдану задылытарын белгілеу ажеттілігінен туындайды. Тілді зерттеумен айналысатын олданбалы тіл біліміні негізгі баыттары: лексикография-сздіктерді растыруды телориясы мен практикасы; лингводидактика-шет тілін оыту дістемелерін жасау жніндегі ылым; терминтану-ылыми-техникалы терминдерді жйеге келтіру мен реттеу жніндегі ылым; аударматану-аударма теориясы; олданбалы ылымдармен байланысты олданбалы тіл біліміні негізгі баыттары: компьютерлік лингвистика, машиналы аударма, белгілерді автоматты айырып тану, сзді автоматты трде айырып тану, мліметтерді автоматты шыару, электронды сздіктер, тезарустар растыру, корпусты лингвистика, мтіндерді электронды корпустарын ру жне олдану.

азіргі жаа апаратты технологиялар дамыан кезеде олданбалы тіл біліміні негізгі салалары: машинамен аудару, компьютерлік лингводидактика, математикалы тіл білімі, табии тілдерді автоматты трде деу, квантативтік тіл білімі, статистикалы лигвистика. олданбалы лингвистиканыжаа аспектілері теориялы тіл біліміне жаа ана ене бастаан математикалы дістерді, сіресе теориялы-жиынты,формальды-логикалы,статистика-ытималды дістерді олданылуын барынша жеделдетті. ХХ . 50-70 жыл. тілдік материалдарды автоматты трде деуге атысты крделі проблеманы шешім табуы олданбалы лингвистикарі арай дамуына сер етті.

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. ХХ-ХХІ .. лингвистикалы мектептер, оларды даму баыты.Лингвистикалы мектептер. азіргі заман тіл білімі жас грамматистерге арсы кресте туып алыптасты. XIX асырды соы он жылы мен XX асырды бас кезінен бастап Батыс Еуропа тіл білімінде жас грамматистік баыт атты сына алынды, зерттеуді жаа дісі, брыныдан згеше амал-тсілдері іздестіріледі. р елде, р жерде жас грамматизмге арсы лингвистикалы мектептер пайда болды. Оларды атарына "Сздер мен заттар", "Эстетизм", ''Социологизм" деп аталатын мектептерді жатызуа болады. Жас грамматизм баытын сынауда бларды кілдері бірауызды боландыымен, тілді зіндік сипатын, мнін айындауа келгенде р- айсысыны зіндік кзарастары, стаан жолдары болды. Енді соан келейік.

Сздер мен заттар. Бл - тіл білімі тарихында жас грам- матикалы баыттан біржола жне зілді-кесілді бас тарту ра- нын тыш ктерген мектеп. Оны кілдері 1909 жылдан бастап Рудольф Мерингерді (1859-1931) басаруымен шыа бастаан (Австрияда) "Сздер мен заттар" деп аталатын журнал тірегінде топтасандытан, соны атымен аталан (Журнал XX асырды 40 жылдарына дейін шыып трды). Бл мектепті е крнекті кілі - роман тілдері мен жалпы тіл біліміні маманы Австрия тіл алымы Гюго Шухардт (1842- 1927).

Г. Шухардт тек роман тілдерін ана емес, баса да кптеген тілдерді зерттеген, жан-жаты, тере білімді адам болан. Ол тіл білімінде бірталай ты да иын мселелерді ктеріп, з кзарасын білдіріп отыран. Бл мектепті кілдері зат пен оны атауы арасындаы арым-атынаса ерекше мн береді. Г.Шухардт "Заттар мен сздер" деген ебегінде: сз затты білдіреді, зат - алашы, ол ешнрсеге туелсіз, зі шін мір среді, ал сз зата араанда соы, кейінгі, ол - зата туелді, оны мірі зата байланысты, зат жо болса, оан ойылатын атау да жо, тілдегі р сзді зіндік тарихы бар, оны тек лингвистикалы талдау "арылы ана емес, заттар тарихы арылы да зерттеуге болады, заттар тарихы мен сздер тарихы арасында толы параллелизм де, сондай-а крделі жне нзік арым-атынастар да бар, тіл біліміні міндеті - соны ашу дейді

Эстетизм. XX асырды бас кезінде Батыс Еуропада жас грамматизм баытына арсы баытта пайда болан лингвистикалы мектепті таы бір трі - эстетизм немесе эстетикалы лингвистика. Оны алыптастырушы - неміс алымы, роман тіліні маманы, рі дебиетші, Мюнхен университетіні профессоры Карл Фосслер (1872-1949). Эстетизм мектебіні негізгі принциптері К.Фосслерді "Тіл -біліміндегі позитивизм мен идеализм" (1904), «Тіл - шыармашылы жне даму» (1906) деген ебектерінде баяндалан. Мектепті эстетизм деп аталу себебі - оны тілдері тілді эстетикалы тла, эстетикалы крсеткіш дейді де, оны зерттейтін тіл ылымы - эстетиканы бір саласы, эстетика -оны негізі, айнар блаы. Тіл жніндегі зерттеу эстетикадан басталып, эстетикамен аяталады деп санайды. Кейде бл мектеп неофилология немесе идеалистік неофилология деп те аталады. К.Фосслерды зерттеулеріні кпшілігі дебиеттану ылымына жатады. Солармен бірге тіл мселелеріне арналан "Лингвистикадаы позитивизм мен идеализм" деп аталатын ебегінде Фосслер позитивистер деп жас грамматистерді атайды да, идеалистер тобына зін жне зіні жолын уушыларды жатызады. Бл ебекті е тйінді мні - жас грамматикалы баытты позитивизмін атал сынай отырып, тілді эстетикалы туынды, тіл білімін эстетикалы ылым деп жариялау. К.Фосслер зіні эстетикалы концепциясын негіздеуде идеалистік философия мен з дуіріні ататы тіл алымдары В.Гумбольдт пен Г.Штейнталь ебектеріне сйенген. В.Гумбольдтты ізімен К.Фосслер де тілді шыармашылы туынды, тіл – шыармашылы дейді. Бл - оны бкіл концепциясыны негізі. Тілді шыармашылыеп санаандытан, К.Фосслер индивидумдарды сйлеу рекетіне ерекше мн береді. Ол рухани шыармашылыты барлыы да эстетикалы былыс. Шыармашылы боландытан тіл де эстетикалы арауына жатады. Ал объектісі эстетикалы былыстар атарына жатандытан, тіл біліміні эстетикалы болмаса дісі жо деп есептейді. Олар тілді экспрессивтік ызметін зерттеуге баса назар аударады, тілді тарихи-мдени туыды деп санайды.

Неолингвизм (гр. нео - жаа жне лингвистика атауларыны бірігуінен туан). Неолингвизм де жас грамматизм баытына арсы XX асырды бас кезінде алыптасан лингвистикалы мектеп. Неолингвистика деген атауды бл мектеп кілдері здерін жас грамматизм баытынан мейлінше блек лингвист етіп крсету шін олданан. Бл мектеп Италияда алыптасты. Оны негізін салушылар Маттео Джулио Бартоли (1873-1946), Джулиано Боифанте, (1904), В.Пизан (1899 ) т. б

Неолингвизмні тілдерді географиялы орнына шешуші мн беретіндіктеріне арап кейде оны ареалды лингвистика деп те айтады. Ареалды линвистика немесе лингвистикалы география - тілдік былыстарды тараан аймаын, шекарасын зерттейтін ылым. Неолингвизм кілдеріні бір табысы - лингвистикалы география іліміні принциптерін айындап, жетілдіріп, оны тіл біліміне ендіріп таратты. Жас грамматистер тілді бір ана диахронды трыда зерттесе, неолингвистер оны синхронды трыда да зерттейді. Жас грамматистер тіл біліміні міндеті сйлеу тілі фактілерін зерттеу дегендерімен, іс жзінде жазба тіл фактілерін кбірек зерттеді. Неолингвистер сйлеу тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді зерттеуге ерекше мн берді. Неолингвизмні е басты кемшіліктері - тілді жйелік, рылымды сипатына жеткілікті мн бермей, экстралингвистикалы мселелерге кп кіл бліп, тіл міріндегі индивидумдар ролін асыра баалаулары болды.

Социологиялы мектеп. Бл мектеп тілді оамды сипатын, леуметтік мні барлыын мойындаудан туан. Тілде леуметтік сипатты барлыын, айта ркендеу дуірі мен ХШ-ХІХ асырларды бірсыпыра ойшылдары да баса айтан. Дегенмен, бл мселе XIX асырды екінші жартысына дейін жйелі зерттелмеді. Мектепті социологиялы деп аталан себебі бл баыттаылар индивидуалистік, натуралистік баыттаылара арама-арсы тіл - оамды, леуметтік былыс, ол тек адам оамы бар жерде ана мір сре алады. Тілді дниеге келтірген де, оны ілгері дамытатын да оамдасан адамдар. Тіл леуметтік былыс боландытан, ол баса леуметтік былыстармен байланыста аралу керек деп санайды

Структуралы лингвистика. XX асырды алашы жартысында дниеге келген лингвистикалы мектептерді е крнекті жне ке тараандарыны бірі - структуралы лингвистика деп аталатын баыт. Бл мектеп салыстырмалы-тарихи тіл біліміне оны бір бтаы жас грамматикалы мектепте арсы баытта туып алыптасты. Структуралы лингвистиканы немесе структуралы дісті дниеге келуіні ішкі-сырты себептері бар. Е негізгісі - XX асыр ылымы дамуында пайда болан жаа баыт. XIX асыр алымыны негізгі сипаты тжірибие арылы баылаудан туан фактілерді есепке алу, сипаттау болса, XX асыр ылымы оларды зіндік мнін, ішкі задылытарын, зерттеліп отыран объекті рылым ерекшелігін, оны райтын элементтердін ара атынасын, бір-бірімен байланысын, бір- біріне тигізетін серлерін ашуа тырысады.

2. Аталым теориясыны онтологиялы жне гносеологиялы мселелері.Онтология-философиялы атаулар, азіргі кезде жаа атауларды мысала келтірсе болады. Мысалы, арыш, зымыран, смартфон, яни мнда лтты, минталитеттік наыштар крінбейді. Тсіндіре алмаймыз.

Гнесеология – танымды атаулар, яни адамны дниетанымына сйкес атаулар.

аза лингвистикасыны таным рекетіне яни тіл мен этноса атысты мселелер А.Байтрсынлы, .Жбанов, С.Аманжолов ебектерінен бастау алады. Этносты жекелеген тілтанымды ырлары .айдар, Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева, М.Атабаева, Э.Оразалиева, .Саидолла т.б. алымдарды зерттеулерінде арастырылды. Алайда тіл біліміні кейінгі жылдары жаа арынды дамуы, жаа тілді баса баыттармен штастыра зерттеуді осы саласыны міндеті, зерттеу дісі жне нысаны, тіл мен этносты даму тарихын тексерудегі мні мен маызын, зге де ыр-сыры азіргі кезеде баса ырларынан таныла бастады. Когнитивтік лингвистиканы азір халымызды жалпы рухани мірін, салт-дстрін, зіндік асиеттерін, лтты дниетаныммен айта арастыру ерекше мн-маыза ие болды. Оны зіндік ерекшелігі, мазмнды сипаты жан-жаты саралана, зерделене бастады. йткені соы кезде когнитивтік лингвистикада тілдік аталым бірліктері кешенді мселелерді ала ойды.

Трмыс-салт лексикасында туысты атаулара байланысты крделі аталымдар кп. Сондытан да аза халы – халы болып алыптасаннан бері жиі олданылатын крделі аталымдар. Маына жаынан тануа, талдауа келгенде біріккен сздер (оны ішінде, кіріккен сздер) иына тседі. аза лты зіні шыан тегін, кіндік кесіп, кір жуан атажртын астерлеп жеті атасын жадында ттуды парыз деп санады. «Жеті атасын білген л жеті рулы елді біледі» деген сзді салматап, аза халы тегін айтпаан болар. «ыры рулы еліміз, ара тамырлы азапыз» деген сз де баяыдан келе жатыр. Бл азаты аралас-ралас, алыс-берісті, да-жекжат, жамаайын-жрааттыын аартатын сонау іргеміз сгіліп, аймаымыз бзылмаан заманнан жеткен ым.Осы туысты атаулара байланысты тілдегі алыптасан крделі зат аталымдарыны е лкен тобын райтындар – тіркесті крделі зат аталымдары. Олар: наашы апа, наашы ата, наашы іні, наашы аа, арын бле, немере бле, айын бике, айын сіілі, айын ата т.б. Клделі зат аталымдарыны ендігі бір тобы осарлы аталымдар: аайын-туан, туан-туыс, іні-бауыр, жаын-жуы, жаын-жаыбай, жаын-жраат, ата-баба, рім-бта, рен-жаран, аайын-айма, жекжат-жрат, да- жекжат. Яни тек бір лта тн атаулар, блар гнесеологиялы атаулар.

3. олданбалы лингвистика, зерттеу нысаны, зекті мселелері.олданбалы лингвистика – тіл олдану мселелеріні практикалы дістерін жасаумен айналысатын тіл біліміні баыты.олданбалы тіл біліміні дстрлі жне жааша масаттара сай тсініктері бар. Дстрлі олданыста: жазуларды жасау, шетел сздеріне транслитерация жйесін жасау, заиптара арналан жазу жйесін жасау, аударманы жйелеу, тіл мдениеті мен сйлеу шешендігін зерттеу, арнайы лингвистикалы сздіктер шыару, жасанды тілдерді зерттеу. Ал жааша масаттаы тсінікке: машинамен аудару, апараттар тілі, терминология жне оны апарат тілі. ткен асырды 50 жылдарынан бастап «олданбалы лингвистика» термині жаа маынаы маынаа ие болды. Ол кнделікті мірімізге компьютерлік технологияны жне автоматты басару жйесіні араласуы арылы мтінді автоматты трде деуге атысты кптеген олданбалы баыттаы тілдік бірліктерді талдау мен жинатау негізінде тілді танылуы мен талдану задылытарын белгілеу ажеттілігінен туындайды. Тілді зерттеумен айналысатын олданбалы тіл біліміні негізгі баыттары: лексикография-сздіктерді растыруды телориясы мен практикасы; лингводидактика-шет тілін оыту дістемелерін жасау жніндегі ылым; терминтану-ылыми-техникалы терминдерді жйеге келтіру мен реттеу жніндегі ылым; аударматану-аударма теориясы; олданбалы ылымдармен байланысты олданбалы тіл біліміні негізгі баыттары: компьютерлік лингвистика, машиналы аударма, белгілерді автоматты айырып тану, сзді автоматты трде айырып тану, мліметтерді автоматты шыару, электронды сздіктер, тезарустар растыру, корпусты лингвистика, мтіндерді электронды корпустарын ру жне олдану.

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Лингвомдениеттану, зерттеу нысаны, зекті мселелері. Лингвомдениеттанулатынны Lingua- тіл, Gultura –мдениет, Logos – ілім деген терминдерді жинаталуынан туындап, лингвистика мен мдениеттану пндеріні тоысуында пайда болып, халы мдениетіні тілдегі серін, ерекшелігін, жааша кзараспен салыстыра зерттейтін сала. Лингвомдениеттану тіл мен мдениеттану мселелеріні штасуынан алыптасан, тіл арылы крініс беретін мдени ндылытарды, оларды олданылу жйесін зерттейтін, зіндік масат-мддесімен, діс-тсілдерімен ерекшеленетін тіл біліміні лкен саласы. Ол лтты тіл мен лтты мдениетті бір-біріне ыпалы, адам дниені алай креді, мдениеттегі тілдік бейнені рлі, асырдан-асыра жетіп, лт тілінде саталан халы азынасы фразеологизмдерді, наыл сздер, маал-мтелдерді рлі андай, оларды адам баласына ажеттілігі неде деген сияты мселелерді арастырады. Ол екі пнні тоысуынан пайда боландытан халыты мдени азынасын, оларды олданылу жйесін зерттейтін тіл біліміні саласы ретінде зерделенеді. Оны зерттеуді кп ажет ететін жас ылым саласына жатызамыз. Осы саланы зерттеп жрген В.В.Воробьев лингвомдениеттану пніне: «Мдениет тек тілді ызмет етуіндегі зара байланысы мен зара рекеттесуін зерттейтін, бл дерісті жйелі дістер кмегімен жне азіргі ндылытар мен мдени анытамалара баытталан тілдік жне тілдік емес мазмн бірлігін де бірттас бірліктер рылымы ретінде бейнелейтін жинатаушы трдегі кешенді пн», - деп анытама береді. Лингвомдениеттану тек дстрлі мдениетті емес, азіргі мдениетті де амтиды. Мдениеттану идеялары азастанды алымдар Н.У.Улиев, Г.Н.Смалова, А.М.Алдашева, А.Д.Сейсенова, А.И.Ислам т.б. тілші-алымдар ебектерінде жары крді. В.Маслованы: «Лингвомдениеттану – лингвистика мен мдениеттану тйісуінен пайда болан тілде бейнеленген жне бекіген халы мдениетіні кріністерін зерттейтін ылым» деуі мдениетті тілмен байланыстыра зерттеуді маыздылыын аша тседі. Лингвомдениеттану – тіл мен мдениетті зара байланысыны тілдегі бейнесін сипаттайды. Ол бл дерісті «тілдік жне мдени мазмнды ттастай рылым, бірттас тла ретінде кешенді тсілдер жрдемімен жне де азіргі заманны негізгі аымдары мен мдени станымдарына сйкес зерттейтін жинаталан бірттас ылым болып табылады», - деген тжырым жасаймыз.

2. Дискурс жне мтін, зекті мселелері. Мтін – сз арылы жеткізілетін, сйлеуді шыармашылы нтижесі. Мтін арылы барлы тілдік бірліктер іске осылатындытан, ол ерекше крделі тілдік табаа жатады. ХХ асырдан бастап мтін сйлеу бірлігі жне ерекше сйлеу шыармашылыы ретінде зерттеле бастауы мтін лингвистикасы пнін дниеге келтірді. Мтін ымымен бірге оны танып-білуді жолдары, амал-тсілдері пайда болды. Мтін лингвистикасыны зіндік ерекшеліктері арылы алыптасан екі баыт бар:

-мтіндік рылысты дрыс рылуы арылы коммуникацияны дрыс жетуін кздейтін жне талдайтын баыт бойынша мтінді айтылымны коммуникативті бадарлы компоненттері, морфологиялы тлалар, шылау сздер мен есімдіктер, модаль сздер, етіс трлері мен акцент, яни ерекше логикалы екпін тсетін бірліктерді олданысы райды,

-мтін арылы жететін астарлы мнді, зерттеуші ашып беруге тиісті импликациялы, жасырын жоларалы ойды тсіндіру тілдік бірліктер арылы жеткізілуге тиісті кгірттенген ойды, хабарды дрыс, дл, згеріссіз жетуін адаалайтын екінші баыт наты бір мтінні тере маыналы ырларын ашуа баытталады.

Дискурс дегеніміз – экстарлингвистикалы факторлара негізделе отырып жасалатын,

белгілі бір жйеге тскен, оиасы, атысушылары бар, атысушыны баа беруі ажет

етілетін ттас мтін. Осы трыдан келгенде, ылыми мазмнда жазылан

материалдарды ылыми дискурс деп тануа болады. Мтін мен дискурсты тепе-те ым

емес екендігі аиат. «Тіл мтінде орналасып, дискурста жанданады, туындайды» деген

пікірге сйенсек, мтін мен дискурс атынасы дискурсты динамикалы, ал мтінні

«траты, озалыссыз) сипаттары арылы танылады деп тсінеміз. Мселен, андай да бір авторды кркем шыармасы біз ола алып оыана дейін «тыныш кйінде» трып, мтін ретінде танылса, оырман олына тиіп, коммуникациядаы тілдік рылым – мтінні динамикалы кйіндегі сипатын дискурс деп тануымыза болады. Бл жерде де тікелей болмаса да, автор мен оырмен (адресат пен адресант) арасында «хабар алысу» жреді.

3. Тіл ылымындаы жіктелу жне интеграция дерістері.Тілдерді генеологиялы (туысты) жіктелуі деген дние жзі тілдерін зара бір-бірімен туыстыына арай салыстырмалы-тарихи трыдан топтастыру. Соан байланысты алынан тілдерді топтары тілтану ылымында тіл жанялары деп аталады, олар зіні ішінен жаын туыстыына арай бірнеше топтара блінеді. Тіл жанялары алыстан бірігетін макрожанялара (топтар тарматарына) топтастырылады. Тілдерді фонетикалы грамматикалы рылысына арай бірнеше типке блуге болады.