Аза грамматикасындаы зерттеулерді теориялы-діснамалы проблемалары

Тіл саясаты жне тілдік жадаят

Тіл жне оны мір сру формалары

 

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1.Типологиялы тіл білімі, зекті мселелері.Лингвистикалы типология (гр. typos - таба, форма, лгі, logos сз, ілім)— туысты тегіне байланыссыз, тілдердін рылымды жне функционалды асиеттерін салыстырып зерттеу. Типология шін екі жаты сйкестік (форма мен маына трінде) болуы міндетті емес, салыстырылатын тіл бірліктеріні не формасымен, не маынасымен шектеледі. Типологиялы зерттеуді ала оятын масаты – барлы тілдерге немесе тілдерді кпшілігіне орта универсал, типтік белгілерді ашу. Зерттеу объектісіне байланысты типология функционалды типология (леуметтік тіл білімі) жне рылымды типология болып блінеді. Функционалды типологияны арастыратыны тілді леуметтік салада олданылу ызметі. рылымды типологияны арастыратыны — тілдін ішкі жйелік рылымы типологияны е басты ымы — тілдердін типтерін тсіндіруге байланысты р трлі болады. Мселен, грамматикалык формалардын крылымдык белгілеріне карап, аморфты (даралаушы), агглютинативті, флективті сиякты дстрлі типологиялы топтастырулар бар. Ттас тіл жйесіне емес, оны шаын жйелеріне, категорияларына арналан бл сияты кптеген топтастырулар бір тілді зін р трлі топтара жатызуа себепші болды. Тілді типологиялы жаынан зерттеуді сынан алым Ф.Шлегель. азір типологиялы беогілерді негізгілері ретінде сз рылымын, сздерді тлалы трленісін, сз жасайтын, сз трлендіретін тлаларды, синтаксистік атынастарды алады.

2. Семантикалы баыттаы зерттеулер. Семантика (гр.Sёmапtіkоs-белгілеуші) деген сзінен алынан, азір сз маынасы деген тсінікпен те дрежеде олданылып жр. Сондытан да оулытарда семантикаа сз маынасын зерттейтін лексиканы бір саласы деген анытама беріледі. Тіл біліміні баса салаларына араанда семасиологияны пн ретінде зерттеле бастау тарихы онша заа бармайды (ХХ. 60ж), ал тркологияда ол те кенже пн болып саналады. Сол шін де семасиологияны негізгі мселелеріні кпшілігі зерттелмеген. Зерттелгендеріні здері де рі арай талдай тсуді ажет етеді. Семасиологиялы зерттеулерді иынды туызатын екінші бір жаы да бар. Ол — тркі тілдерінде семантика терминдеріні лі де анытала оймаандыында. Мысалы, семасиология сз маынасын зерттейді дедік. Біра сз маынасыны да крделі тсінік беретіні, оны лексикалы жне грамматикалы маыналарыны бар екені аны. Шындыында да, лексикалы маына мен грамматикалы маынаны араатынасын оулытарда салыстырып, айырмашылытарын санап крсетумен ана шектеліп жрміз. Негізінде оларды айырмашылытары боланымен, бастарын біріктіріп, тілдік категория ретінде олданылуына себепші болатын белгілері де аз емес. Е басты орта белгісі — оларды екеуі де объектив дниедегі заттар мен былыстара атысты, оларды здерінде белгілі дрежеде сулелендіріп, адам ойын абстракциялау ызметімен байланысты болады. Сонымен бірге оларды айырмашылытары да бар. Лексикалы маына мен грамматикалы маынаны е басты айырмашылыы — оларды абстракциялану дрежесі мен берілу формаларында. Егер сз маынасын лем тілдеріндегі маыналармен байланыстыра арайтын болса, онда маынаны ш трлі типі бар екеніне кз жеткізуге болады. Біріншісі — дниедегі тілдерді бріне де тн, орта болып келетін маыналар. Мысалы, конкретті зат атаулары, кейбір сан есімдер, сын есімдер, т. б. Кей тілдерде бл сздерді де маыналы шебері аз болуы, ке не тар маынада болуы ммкін, біра трлі тілдерде сйлеуші адамдарды зара тсінісуіне осы маына негіз болады да, бір тілден екінші тілге аударылатыны да осы маына болады. Салыстырыыз: аз. адам,зб. инсон,орыс. человек,нем. der Мапп,т. б. Сздерді барлыында да осы типтес маына бола бермейді. Екінші бір топ сздер сол тілде сйлеуші халытарды леуметтік жадайы, лтты ерекшелігіне байланысты маынаа ие болады. Бл трлі рылымдаы тілдер арасында ана емес, туыстас тілдер арасында да байалатын, сол тілде сйлеуші адамдар ана тсіне алатын маына болып саналады. Сол шін де ондай сздерді баса тілге аударанда сзбе-сз беру ммкіндігі болмайды, тек тсіндіру, суреттеу жолы арылы ана беруге ммкіндік туады. Салыстырыыз: аза тілінде арансзі олданылады. Орыс тілінде осы сзге маынасы жаын веревкасзі олданылады, біра екі сзді маынасы те болмаандытан, арансзіні маынасын бере алмайды. Сондай-а, сыбаа, да таба, жая, азы-арта, ртсияты сздер — тек тркі тілдерінде ана сйлейтін халытарда олданылатын таам атаулары. Оны баса тілге аударанда тсіндіру жолымен ана береміз. Домбырамузыкалы аспап ретінде азатара тн болса, омузырыздара тн, шертерзбектерге тн музыкалы аспап. Бл музыкалы аспапты атаулары баса тркі халытарында да олданылуы ммкін, біра маыналарында не олданылуында ерекшелік бар. Тілдерде кездесетін шінші бір маына сздерді олдануа байланысты туады да, ол жеке аын-жазушыларды, оам айраткерлері мен алымдарды ебектерінде, тілінде кездеседі. шінші маынаны кпшілік алымдар жеке маына ретінде санамайды. Оразов М.О. аза тіліні семантикасы, Салынбай А.Б. Тарихи сзжасам. Семантикалы аспект.

3.Машиналы аударма тарихы, зекті мселелері.Аударманы лингвистикалы теориясыны дамуына осалы кш болан нрсе машиналар арылы аударма жасау жйесін ру болды. Тез арада басып шыаратын электронды–есептегіш машиналарды пайда болуы лкен сенім ялатты. Барлы аударманы тез жне арзан бааа аударып беретін компьютерлер аудармашыны орнын басты. Компьютерлер шифрленіп ойан яни жасырылан хабарламаларды аударуда нтижелі олданылды, тілді кмегімен шифрленген тпнса да аударылды. Машинамен аударылан алашы аудармалар айтарлытай нтиже бермеді, біра жаа дуір компьютерлері лкен клемде еске сатау абілетімен бл жмысты еш иындысыз атарады деген сенім болды. Алайда уаыт те келе машинамен аударылан аудармаларды негізгі мселелері оны есте сатау абілетімен байланысты емес екендігі аныталды. Бл иынды машиналара аударма кезінде кездесетін иындытарды адам сияты жеіп шыатын программаны енгізілмегенінен болды. Осы жерде адам аударманы алай стті жасайды деген сра туды, бан ешкім жауап бере алмады, йткені аударма кезіндегі адам абілетіні ерекшелігі тпкілікті зерттелмеген еді. Сондытан машинаны кмегімен пайдаланатын кптеген лингвистер енді здеріні назарын аударманы аударатын адамдарды абілетін зерттеуге аударды, осы жерден машина мен аударуда кездесетін иындытарды жеетін амалдар іздеді. Бгінгі тадаы жаа бадарламалы машиналар кез келген мтінде адам сияты те сапалы жне мазмнды аудара алмайды. Оны стіне машинамен аудара тек ш жадайда ана жзеге асады. 1) бадарлама тек те ыса мтінді аударуа жасалады, стандартты формада, оны зі лексикалы жне грамматикалы рамы шектелген мтіндер. 2) машина лкен клемді мтіндерді сапасыз аударып береді, содан кейін бл мтіндерді кркемдік ерекшеліктерін сатап алу шін жне сапалы да наты аударма беру шін аудармашыа айтадан жмыс істеуге тура келеді. 3) бл жмыса редактор осылады, ол мтінді аудармаа дайындайды, машинаа иынды келтіретін жерлерін дейді, немесе машина аударан аударманы атесін жндейді, наты емес жерлерін тзетеді. Сйтіп редактор-аудармашы аудару шін уайымдайды, ойланады, толанады.

 

ЕМТИХАН БИЛЕТІ