Салыстырмалы-тарихи тіл білімі, зекті мселелері

Табии жне жасанды тілдер, араатынасы, жасанды тіл жасауды болашаы

Интерлингвистика теориясыны алыптасуы, зерттеу нысаны, зекті мселелері

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Мтін жне мтінтану, зекті мселелері, зерттелуі Мтінтану проблемасы мтін тарихы мен мтінтану деген екі ымны айырмашылытарын танып–біліп алудан басталады. Бл екі ымды те дрежеде абылдауа болмайды. Осы алымдарды ебектері арылы аза тіл білімінде мтінтануды негізгі ымдары мен терминдік жйесі алыптасты. азіргі кезде кркем шыарманы мтінтану трысынан зерттелуі де зекті болып отыр. Кркем шыарманы мтінтанымды жаынан зерттелуі филологияны басты салаларыны бірінен саналады.

Мтінтанушы белгілі бір мтінні жарыа шыана дейінгі тарихын зерттеп ана оймайды, рбір автографтаы згерістерді пайда болу себебін ашады, згерістер мен жапсырмаларды, оспаларды мтінге енген кезі мен кмескі сздерді, тіркестерді шыан тегін анытаанда, лт тіліні р дуірдегі ерекшелігімен сабатастыта, саяси-леуметтік, мдени згерістерімен штастыра келіп, олжазбаны кшірушіні станан масатын жадында тта отырып, арастыруа міндетті. 2009 жылы жарыа шыан академик Р.Сыздыты «аза тіліндегі ескіліктер мен жаалытар» (Алматы:Арыс,2009) ебегі де осы салаа тынан осылан ебекке жатады, мтінтануа атысты аза тіл біліміндегі бірнеше проблеманы крсетеді: 1) текстологиялы зерттеулерді жола ойылмауы; 2) мтінге алай болса, солай арау: а) тарихи мтіндерді, ) кейінгі жаа жазба мтіндерді да жариялану барысында кемшіліктерді жіберілуі, б) мтіндер азына іспетті, кне мен ескіліктерді топтастырылан орын екені, в) ескілер мен кнеліктерді мн-маынасын ашуда да мтіндерді кмегі кптігін ескерусіз алып отыруы [12, 11 б.].

олда бар кез келген ескерткіш-мраны екі трлі жарияланымы, нсасы: 1.лингвистикалы басылым(Орхон жазбалары, «Хан жарылытары», «адырали Жалаири т.б.» жне 2.дебиленген («азіргіленген») басылым (.Халиди «Тауарих Хамса» т.б.) болады. Мраны «лингвистикалы алыпта» (яни табасын наты беріп) жариялауды да кптеген даулы мселелері бар. аза филологиясындаы мра атаулы о баста жазба кйге (олжазба, кітап трінде) араб арпімен, оны ішінде адим жазулы нсалар трінде тскендіктен, оны айта оуды, азігі ріпке тсіріп табалауды толы дістемесі жасалмаан. Сол себепті де тілші алымдар кез келген мтінді айта жарияларда з принциптерін, жазу алыбын айталап тсіндіруге мжбр болады. Мселен,А.Байтрсынлыны «Тіл таылымы» (Алматы, 1993) атты ебегі араа 70 жыл салып айта жары крген тста академик Р.Сызды оан мынадай тсінік жазды: «Ауыспалы шаты есімшені жрнаы кбінесе тн, тн(баратн, келетн) трінде жазыланмен, тпнсадаы орфограмма саталмай, азіргі нормасымен тын, тін болып жазылды. А.Байтрсынов грамматикасында жіктік жалауды ІІ жаыны тласы азіргідей –сы емес, -сын трінде берілген (сен барасын, сен не срап трсын дегендерде), бл згешелік саталды».
^ Жаа заманды мтінтанулы зерттеулерде олжазбалар екіге блінеді:

а) авторды з олымен жазан; ) тізімдер немесе тізбелер, яни авторды зі емес, басаларды олымен жазан олжазбасы. Кне жне ортаасырлы ескерткіштер шін бл лшем згереді, онда олжазбаолмен жазылан мтін немесе мтін зіндісі де, тізім немесе тізбе деп айтадан кшірілген шыарма аталады. Бір олжазба бірнеше тізімнен яки тізбеден труы ммкін. олжазба да, тізім де автограф болуы бден ытимал, яни олжазбаны да, тізімді де автор з олымен жазуы ммкін.

Автографты таза жазба («беловик») жне жнделіп бітпеген шимай жазба трі («черновик») болады. Сондай-а автор тексеріп, жндеген, корректура жасаан олжазбалар мен шыарманы жнделген баспа трі бар. аза кне мтіндеріні авторлар з олымен жазан мтіндік олжазбалары жо. Сондытан шимай жазба немесе таза жазба ымдарын да Х-ХІІІ . аын-жыраулар шыармашылыына атысты олдана ою иын.

Мтінтануда жиі олданылатын терминні бірі конъектура – мтінге дереккзсіз, жорамалмен жасалан тзетулер дегенді білдіреді. Конъектуралы жадайда мтінні дрыс оылуын алпына келтіру рилы исынды оймен байланыстырылады. исынды дрысталу мен мтінді о бастаы алпына келтіру жне оны алпына келтірілгені туралы тсініктер одан кейінгі басылымдарда атар берілуі тиіс. Мысалы, Махамбет ледерінде конъектуралы тзетулер кездеседі. Конъектура екі трлі болады: 1.арапайым конъектураа р жылы басылымдардаы тсініктер, трлі зіктер мен абзацтарды жатызуа болады.

Айталы, ом сулар тіркесімі мен м, сулар бірыай мшелеріні олданысыны айсысы дрыс, айсысы ате екенін конъектураа байланысты алып крелік. ом мен м олданысыны Махамбет ледеріні мнмтінінде айсысы орынды екені тсіндіру конъектуралы задылы бойынша зерттеушіні исынына арай жзеге асады. Ол шін ттас ле мен осы тіркес кездесетін мнмтін арастырылады.ом мен мды жазудан кеткен ателік ретінде алмастыруа болар еді. Біра 1939 жылы жне 1948 жылы басылымдар латын жне кирилл ліпбиімен жазыландытан, оларды ателік ретінде алмасуы ммкін емес, ешандай фонетикалы задылытар негізінде алмастыруа да келмейді. аза тіліндегі айматы ерекшеліктерді батыс тобында омсзіні кездесетіні жайлы факті бойынша ана омды алдыруа болар еді. Біра жала ана бл факт азды ылады. Сондытан келесі кезекте мнмтін алынады. Біра мнмтінде м да дрыс болып крінетінін жоа шыаруа болмайды. Алашы басылымдармен салыстырып арар болса, 1939 жылы жне 1948 жылы басылымдардаы мтіндерде м мен сулар сздеріні ортасына «,» (тір) ойылып, аралары бірыай мшелер сияты ажыратыланын круге болады. Ал 1925 жылы басылым араб аріпті аза жауымен терілген жне тыныс белгілеріні трі де аз, сирек ойылан, тіпті ол кезде тыныс белгілерін оюды нормаланбааны деби тіл тарихынан белгілі жайт, сондытан бл басылымда тір белгісі жо, ал мнмтінге екі сз де йлеседі.

ом су сзі азастанны батыс аймаында, сіресе Маыстауда жерінде кездеседі жне осы сз «тоталан, бір жерге жиналан су» дегенді білдіреді. Ал ттас лені мазмнына араанда, оалы клдерден кейін, ом суларды траны дрыс болып крінеді. Себебі ел кшкенде су жаалап немесе су шыатын, суы мол жерді мекендейтіні белгілі. Сондытан аыла онымды варианты ретінде: оалы клдер, ом сулар Кімдерге оныс болмаан?! - деп айтан жн.Егер Махамбет мтіндеріне атысты алар болса, ондай аын ледеріні мтінін з тсінігі бойынша жасартып, логикалы алыпа салу арылы зіндік тзетулер істеген Б.Аманшин конъектураларын крделі «делген мтіндік конъектураа» жатызан дрыс. Себебі Б.Аманшин Махамбет ледерін з тртібімен тзіп шыан. Ол енгізген згертулерді былайша жіктеуге болады: а) ледерді орын тртібін тгелімен згертіп, тарихи оиаларларды хронологиялы ретімен, ізімен тзген; ) кейбір ледерді жойып жіберіп, мтінні ттастыын бзып, оларды баса ледерді рамына енгізген; б) ле жолдарын з логикалы алыбымен згерткен; в) жекелеген сздерді мнмтінге осы сай келеді деген з ойыны жетегімен згерткен (мысалы, жиылан скер білінді - жиылан скер блінді); г) ледерге з тарапынан, з тсінігіне арай таырып берген; д) з еркіне салып, тыныс белгілерін ойан, т.б.Келесі кезекте Махамбет ле мтіндеріні Б.Аманшин жне .Жмалиев дайындаан басылымдарын мтінтанулы ым ретінде айтылатын мтін редакциясына жатызу мселесі трады. Оны білу шін мтінді редакциялау немесе мтін редакциясы дегеніміз не екенін білу керек. Мтін редакциясы деп масатты трде мтінді айта арастыруды, деуді айтады. Мтінді редакциялаудан ткізудегі масаттар ртрлі болады. Редакциялау леуметтік себептерге жне уаыта, редакция жасалан орына, редакция жасаушыны интеллектісіне байланысты боландытан, редакцияланан жазба мтіндерге атау беріледі. Мысалы, Махамбет ледеріні Халел басылымы, .Жмалиев басылымы, Б.Аманшин басылымы деп атауа болады. Сол сияты лы Абай олжазбасы баспаа тыш тапсыран адамны атымен Мрсейіт олжзбасы деп аталатыны белгілі. Оларды масаты ле мтіндерін айткенде де жарыа шыару, мраны жоалып кетуден сатау боландытан, ттасымен аланда, мтінні негізгі мазмнына, кркемдік бояуына айтарлытай згерістерді дарыта алмаан. Сондытан Махамбет мтіндерініредакциясыдемократиялыредакцияажатады.

Ал ржылыбасылымдардысалыстыракеле, оларды: а) саясикзарастардысерісолынбасылымдар(1925);)саясисербасыммтіндер(1935, 1948);б) редакциялызгерістерекпенгізілгенмтіндер(1974, 1979) депжіктепкрсетугеболады.

Махамбет мтіндеріндегі згертулерді кейбірін саясата лайыталан згертулер дегенімізбен, оны жанры, оырман тадауына лайыталып згертілуі, ттасымен тбірлі згертілуі болмаан. Негізінен, Махамбет ле мтіндеріні цензураа лайыталан басылымдарына кеестік дуір мтіндері жатады. Бл мтіндердегі мсылманшылыа, орыс армиясына, орыс патшасына атысты айтылан жекелеген сздер масатты трде згертілген. Мтіндерді рылымы е кп згертілген уаыты кеестік кезеге тап келеді жне аса кп згертілгені Б.Аманшин нсасы саналады, осы нсалар аын мтіндерін айтадан деген рі тпнсадан мейлінше ауытыан мтіндерге жатады.

Сонда Махамбет ледеріні негізгі, тпнсалы я болмаса канонды мтіні андай? Классикалы филологиядаы канонды мтін дегеніміз – мтін дереккзін зерттеуді белгілі бір кезеіндегі шыарманы барлы басылымдарына негіз болатын, соы редакцияланан тпнсалы, авторлы мтін. Абай тілін зерттеушілер шін Мрсейіт олжазбасы канонды мтін болса, махамбеттанушылар шін 1925 жылы басылым канонды мтін болып саналуы тиіс. Мтін трлеріні канонды мтіннен зге кшірме деп аталатын трі бар. Мтінтанулы ымдарды ішінде кшірме статусы жаынан мтіннен тмен боланмен, тполжазбадан толыымен айнытпай кшіріліп, айталап жазылатындытан, тілшілер шін маызды болып табылады. Кшірмеде кшірме жасаан адамны тарапынан кеткен механикалы ателер, масатты трде емес, еркінен тыс жіберіп алан ателер, дейі емес, байаусызда орын алан ателіктер болады. Біра оны брі де мндай олжазбаларды кшірме деп айтуа кедергі бола алмайды. Кейде кшіруші тарапынан мтінде бар иллюстрациялар кшірілмей алып ойып жатса, кейде, керісінше, кшіруші з тарапынан иллюстрациялар енгізуі ммкін. Міне, бл мтін мен мтінтануа байланысты зерттеу кезінде лингвистикалы сараптама жасауда зерттеушіні ескерусіз алдырмайтын нрселері. Мтін масатты трде згертілмесе, оны жаа редакциясы туралы андай да болмасын пікір айту ерте. Тіпті жартысы жоалан мтінні жартысын сол кйінде жариялауа болады, мндайда ол тек кінаратты мтін ана болып шыады жне ол азіргі кінаратты мтіндерден згеше тсіндіріледі, біра лдекім з тарапынан мтінді зінше аятаысы келсе, немесе мн-маынасына айтарлытай згеріс кіргізсе, сонда ана мтінні жаа редакциясы туралы пікір білдіру дрыс. Осылайша мтінні тілдік сипатын тірілту арылы: а) кейінгі кшірілген мтіндерде жн-жосысыз пайда болан згерістерді анытауа; ) сырты факторларды, оамды-саяси ыпалдарды анытауа; б) жалан шыармаларды пайда болуыны жолын кесуге; в) р дуір, белгілі бір кезені наты ерекшеліктері зге де олжазбаларды тілдік рамын талдауа, сапасын анытауа, тарихи ерекшеліктерін тануа ммкіндік туады.

2. Мдениетаралы коммуникация теориясы, мселелері. Мдениаралы коммуникация - мдениаралы зара ыпалдасу негізінде субъектілер (жеке тлалар, леуметтік топтар, ауымдастытар, мдениеттер, ркениеттер) арасындаы байланыстар негізінде пайда болан ндылытармен жне ндылыты станымдармен зара алмасу процесі. Кейде мдениаралы коммуникация жайлы сз еткенде "мдениеттер диалоги" жне "ркениеттер диалогы" ымдарын олданады. 1990- шы жылдарда мдениаралы коммуникация мселелері индивидуалистік, жымды жне коммунитарлы мдени бадарлар аясында арастырыла бастады. Мдениаралы коммуникация барысында ртрлі мдениет кілдері осы мдениетке тн ерекшеліктерді ескере отырып, леуметтік арым-атынастарда тсініспеушілік пен ыайсызды жадайларын тмендетуге кп септігін тигізеді. Кейбір леуметтанушылар жымды жне индивидуалистік ндылытардан е жасыларын біріктіруге міттене отырып, жеке тланы шексіз еркіндігі мдениетті леуметтік бйымын блдірмеуі шін оам игілігіне индивиду алдылы ы пен жымды ыты тепе-тедестіруге тиісті коммунитаризм тжырымдамасын жасауа тырысады. Осылайша, мдениеттер зара ыпалдасуы мен диалогы идеяларынан туындаан мдениаралы коммуникация мселесі уаыт те келе тлааралы мдени коммуникация дегейіне тті. Мдениаралы коммуникация мселесі жаандануды зара ріптестік пен зара тсіністік аспектісінде бгінгі тада аса зекті болып отыр. Ыпалдасты процестер лемді зара байланысты, бірттас етуде. Мдениаралы коммуникация дадыларын халыаралы менеджмент жне маркетинг саласында, БА ызметінде, транслтты корпорациялар жне транслтты саясат, сондай-а мдениаралы коммуникация зерттеулеріне трткі болан - мдениет саласында олдануа болады. Мдениеттер диалогы, ркениеттер диалогы негізінде жатан мдениаралы коммуникация идеяларын халыаралы йымдар (мысалы, [[Сурет:ЮНЕСКО]]), саяси кшбасшылар, мемлекет басшылары, кіметтік емес йымдар кп олданады.

3. леуметтік лингвистиканы зерттеу баыттары, баса ылымдармен байланысы.ЛЕУМЕТТІК ЛИНГВИСТИКА ТІЛДІ, дрыс олданушылармен емес, з сйлеулерінде оамда, тілдік ортада алыптасан тілдік норманы бзатын, ателесетін, бірнеше тілдік стильдерді немесе бірнеше тілді элементтерін араластыратын натылы адамдарды нысана етеді. Тілді олданудаы осындай барлы ерекшеліктерді білу, оларды талдап тсіндіру, болу себептерін анытау тілді дамыту жмыстары шін маызды мселе болып табылады. Зерттеу нысаны тілді оамдаы ызмет етуі болып табылатынын леуметтік лингвистика тілді ішкі рылымын жалпы млімет ретінде абылдаанымен оны арнайы арастырмайды. Дниеде бір тіл емес, екі тіл немесе одан да кп тілдер олданылатын оамдар (мемлекет, ел, айма т.б.) бар. Міне, осындай екі, ш одан да кп тіл ызмет ететін оамдаы леуметтік лингвистиканы нысанасы андай? Мндай жадайда леуметтік лингвистика бірнеше тілдерді зара арым-атынаста ызмет ету тетігін зерттейді. Олар леуметтік мірді андай салаларында олданылады? андай тіл «басымдылы» танытады, яни ай тіл негізгі атынастаы мемлекеттік немесе ресми тіл болып табылады? Оны мнісі неде? Отбасылы не трмысты тілдерге «анааттанушылы» ажеттігі андай? Адамдар бір тілден екінші тілге неге кшеді, ана тілін ауыстыру себебі неде? андай жадайда жне андай формада остілділік, кптілділік трлері дамыан? Міне, арап отырса, осындай мселелермен дстрлі лингвистика да, леуметтану да емес, тек леуметтік лингвистика айналысады. леуметтік лингвистика деген атынан крініп трандай бл ылыми пн бірнеше ылымдарды (тіл білімі, леуметтану, психология, тарих, этнография, демография, экономика, саясаттану т.б.) тоысан жерінен пайда болан. леуметтік лингвистиканы осындай пнаралы сипатын кптеген алымдар мойындайды, біра бл мойындаушылы оны ай ылыма кбірек жаын екендігіне жауап бола алмайды. Осыдан бл ылымды зерттеумен кім айналысады деген сра туады. Мндай сраа азіргі леуметтік лингвиститка - бл тіл біліміні бір саласы деп наты жауап береді, йткені, оны ай ылыма жататындыы, зіндік мртебесі туралы дауды кні тті. Ол - леуметтік лингвистиканы пайда болу, алыптасу кезеіндегі мселе. Бгін, XXI асыр басында леуметтік лингвистика зіні нысанасын, масаты мен міндеттерін ана анытап ойан жо, сонымен атар тіл білімі ылымына тн натылы нтижелерін де беріп лгірді. леуметтік лингвистиканы ылым ретінде негізін Праиж стуктизімі жне Женева мектебіні кілдері (А. Сеше, Ш. Балли, А. Мартине, С.Д. Кацевский, Р.Р. Едаль т.б.), кеестік диалектографистері ( Г. Розенкронц, Т. Фрингс, Р. Горссе т.б.), кеестік леуметтік баытты станушылар ( Е.Д. Поливанов, Р.Д. Шор, В.М. Жирмунский т.б.) алады. азастандаы леуметтік лингвистика брыны КСРО-даы леуметтік лингвистикалы баытты негізінде алыптасты. Елімізді туелсіздік аланынан бергі жылдарда республикадаы тілдік жадаят, тіл саясаты, оны зіндік баыттары арнайы зерттелді. Елімізді зіндік тілдік рылысы жне онымен байланысты мселелер ылыми шешімін таба бастады. Бл баытта Б. Хасанлы, М.М. Копыленко, А.Е. Карлинский, М.К. Исаев, Э.Д. Слейменова, З.К. Ахметжанова, С.Т. Саина, Н.Ж. Шаймерденова т.б. аа буын алымдармен атар, К.М Байбосынова, А.М. марова, А. Абасилов, Г.С. Суюнова, С.А. Асанбаева, Д.Ж. асымова, Г.Д. Алдабергенова, Г.М. лімжанова, т.б. жас алымдарды ебектерін атауа болады. азастандаы тілдік рылыс пен тілдік ахуалды зерттеуші алымдарды ебектерінде леуметтік лингвистиканы жоарыда аталан е зекті деген проблемалары жан-жаты талданады. олда бар материалдарды сараптай отырып, соларды біратарына ысаша шолулар жасап тейік. Б.Хасанлы 1976 жылы жары крген «Языки народов Казахстана и их взаимодействие» атты ебегінде азастандаы тілдік жадаята ке трде мінездеме береді. азастан халытары тілдеріні зара арым-атынасын, оларды ттынушыларын, тіл мегеру дегейлерін, мір салаларында олданылуын, оамды ызметтерін натылы статистикалы мліметтермен талдап крсетеді. Бл ебектерде азатарды орыс тілін олданудаы фонетикалы, лексикалы жне морфологиялы ателіктері зерттелді. Интерференциялы былыстарды леуметтік лингвистикалы трыдан зерттеу дістері мынадай баытта арастырылды: 1) аза жне орыс тілдерін зерттеу кезеіндегі интерференциялы былыстарды ысаша салыстырмалы талдау; 2) потенциалды интерференцияны аумаын айындау; 3) информанттарды экспедициялы баылау; 4) наты интерференцияны лингвистикалы трыдан сипаттау, талдау; 5) тест жне сауалнама сратары арылы интерференциялы былыстарды зерттеу, талдаулар жргізу; 6) интерференциялы былыса леуметтік лингвистикалы талдаулар жасау [2]. Б. Хасанлыны 1987 жылы «Казахскорусское двуязычие (социолингвистический аспект)», 1989 жылы «Нациолнальные языки: пойски и перспективы» атты ебектері жары крді. Осы ебектерде аза-орыс остілтілдігіні пайда болу жолдары, азатарды екі тілді мегеру ерекшелігі наты сз болады. Сондай-а азастандаы этностарды тіл мегеру дегейлері мен тжірибелері наты статистикалы зерттеулерге сйене отырып талданды. Мнда біртілділік, остілділік, штілділік, трттілділік ымдарына анытамалар беріліп, оларды леуметтік лингвистикалы сипаттамалары крсетілді. азастанды тжірибеде остілді, штілді жне трттілді этнос кілдерін наты мысалдармен длелдеп берді. 1990 жылдары азастанды леуметтік лингвистиканы біршама ке трде арастыран проблемасы – остілділік, кптілділік жне диглоссия мселелерін жан-жаты талдаан таы да баса зертеу ебектері жары кре бастады. Оларды атарына тмендегі ебектерді жатызуа болады. 1990 жылы жары крген А.Е. Карлинскийді «Основы теории взаимодействие языков» деген ебегінде тілдерді бір-біріне сер ету мселесі, остілділік, оны пайда болуы жне оамдаы орны, табии жне жасанды билингвизм, тілдік жым, интерференция, оны типтері, интеркаляция типологиясы т.б. мселелер амтылан. азастандаы тіл саясаты мселесіне атысты 1990 жылы «Языковая политика в Казахстане и пути ее реализации» атты жина жары крсе, 1991 жылы остілділік мселесін талдаан М.М. Копыленко мен З.К. Ахметжанованы «Психолингвистический аспект двуязычия. Проблемы национально-русского двуязычие» деген зерттеуларі остілділік теориясына осылан оматы ебек болды. 1992 жылы Б. Хасанлы «Ана тілі – ата мра» атты ебегінде алаш рет ана тілі категориясын леуметтік лингвистикалы трыдан жан-жаты талдап крсетті. Мнда автор ана тіліні лингвистикалы, леуметтік лингвистикалы психологиялы, педагогикалы, тарихи-этникалы смпаттамаларын, сондай-а ана тілі жне за, ана тілі жне экономика, ана тілін білу мен мегеруді айырым белгілері, остілділікті леуметтік лингвистикалы мні, елімізді леуметтік-коммуникативтік жйесі, оны райтын тілдер, оларды ызметтік жктемелері, типологиясы, мемлекеттік тіл мселелері, аза тілін білуді ажеттілік талаптары дниежзілік тіл дамыту тжірибесі трысынан зерттелу ажеттігі, мемлекеттік тілді дамыту тетіктері т.б. кптеген леуметтік лингвистикалы проблемалар арнайы зерттелді. Б. Хасанлы осы ебегінде ана тіліне мынадай анытама береді: «Ана тілі дегеніміз кллі тіл атаулыдан ішкі рылыс ерекшелігімен дараланатын, белгілі бір халыпен наты кеістікте тарихи бірге жасап, оны тл мдениетін рпатан-рпаа здіксіз ластырушы, сол халы адамдарына (жас, жыныс, сенім, ксіп, леуметтік жадай айырмасына арамай) тгелдей жне жан-жаты ызмет ететін лтішілік атынас ралы [3, 25]. Автор сондай-а остілділікті табиатына талдау жасай келіп: «остілділік – белгілі бір территория клеміндегі лтаралы (этносаралы) арым-атынаса тсетін белгілі бір этникалы ауымдасты кілдеріне, бкіл оамны (социумны) р трлі жадайда екі тілді (детте, ана тілі мен екінші бір тілді) алма кезек немесе атар олдануы», - деген анытама береді [3, 132]. Соны негізінде елімізде кеінен тарап отыран аза-орыс остілділігін былайша сипаттайды: «азаорыс остілділігі дегеніміз – азатарды кплтты оамда ана тілімен абат орыс тілін лтішілік жне лтаралы атынаста атар не алма кезек олдануы, екі тілді райсысын р трлі жадайда керегінше пайдалану» [3, 133]. Б. Хасанлы осы ебегінде бгінгі тада кн тртібінде тран зекті мселе – аза тіліні мемлекеттік мртебесіне сай ызмет етуі мен дамуын, оамды мір салаларында олданылу жадайларын сз ете келе, мемлекеттік тілді дамытуды мынадай принциптерін атап крсетеді:

Бірінші принцип –мемлекеттік тілді жоспарлы трде, барлы жадайды туыза отырып, кезе-кезеімен барлы мекеме, йым, ксіпорындарды ызмет бабындаы арыматынас ралына айналдыру. Екінші принцип – мемлекеттік тілді жоспарлы трде, барлы жадайды туыза отырып, кезеімен барлы мекемелерде, йымдар мен ксіпорындарда іс ааздарын жргізуге пайдалану. шінші принцип – мемлекеттік тілді аржыландыру мселесін тбегейлі шешу. Тртінші принцип – мемлекеттік тілді оыту ісін кадрмен, оу ралдарымен толы амтамасыз ету. Бесінші принцип – мемлекеттік тілді бір ана аза тілінде емес, орыс жне баса тілдерде де насихаттауды іс-шаралар жйесін алыптастыру. Алтыншы принцип – Тіл заыны іске асуы мен мемлекеттік тілді мірге енгізу жнінде жоары орындар мен кпшілік ауым алдында жыл сайын есеп беріп отыруды дадыа айналдыру [ 3, 219-220]. 1996 жылы Э.Д. Слейменованы «Казахский и русский языки: основы контрастив- ной лингвистики» атты ебегі, 1999 жылы А.Е. Карлинскийді «Международные отношения: теория – практика – поиск» деген зерттеуі, 2001 жылы «Двуязычие и межэтническая коммуникация. Актуальные проблемы межкультурной коммуникации и перевода» атты ебектері жары крді. Э.Д. Слейменова мен Н.Ж. Шаймерденованы 2002 жылы шыан «Словарь социолингвистических терминов» атты сздігінде леуметтік лингвистиканы теориялы мселелеріне, зерттеу баыттарына, діс-тсілдеріне т.б. атысты 400-дей терминге тсінік берілген [4 ]. Бл біздіше, азастанды леуметтік лингвистика тарихындаы соны жне нды ебек болып табылады. Б. Хасанлыны 2006 жылы жары крген «Тілдік атынас негіздері» ебегі азастандаы аза, орыс жне аылшын тілдері серіктестігінен тратын штілділік мселесін, халыаралы атынастар тіліні пайда болу себептерін, тілдік атынасты теориялы мселелерін, адам арым-атынасында тілді олданылуын, тілді леуметтік мнін, саралануын, атаратын ызметін т.б. ке клемдегі мселелерді амтыан оу ралы ретінде танылды.

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. ХІХ асырды ІІ жартысындаы аза тіл біліміні зекті мселелері, зерттелуі. ХІХ асырды екінші жартысы тркі тілін зерттеуді «алтын асыры» деген атауа ие болып тарихта алды.

аза тілі туралы алашы зерттеу – неміс алымы Г.Ю. Клапротты 1823 жылы жариялаан «аза тілі жайында» деген француз тіліндегі мааласы . Шыыстанушы алым бл мааланы Парижде «Азия журналында» жариялаан. Мааланы алашы блімінде аза тілі жайлы жалпы шолу жасалса, екінші блімінде французша-азаша сздік беріліп, сол арылы аза тіліні фонетикалы, грамматикалы, лексикалы ерекшеліктері, оны монол тілінен айырмашылыы, тркі тілдерімен туыстыы салыстырылады. Мысалы, Р. Дйсенбаевты, аза тілі туралы газет бетіне тыш маала жазан Бкен Адыовты, Дінмхамет Слтаназинні «Бізді аза туралы 5-6 ауыз» деген маалалары негізінен, «аза тіліні тркі тілдеріні ішінен алатын орны, аза тіліне баса тілдерден сз абылдау принциптері, алфавит, орфография, пунктуация, т.б. болды».

Алфавитке, грамматикаа атысты жазба жмыстары мен екі тілді сздіктер ХІХ асырды екінші жартысында пайда болды. азатара арналан бірінші ліппе 1892 жылы азанда басылды, сосын 1879 жылы Орынборда Ы. Алтынсаринні «аза хрестоматиясы» мен 1896 жне 1899 жылдары «Махтубап» кітабы басылып шыты.

Патша кіметіні тапсырмасымен орыс алымдарыны келе бастауыны нтижесінде кптеген ебектер орысшаа аударылып, жары кре бастады. Орыс оымыстылары азатара орысша йретіп, олармен араласа бастады. ХІХ асырды екінші жартысында орыс тркологиясы лемдік шыыстану ылымыны алдыы сапынан крінді. Барлы тркі тілдері сол кезеде отанды алымдарды ылыми-зерттеу нысанына айналды. Тркі тілін, соны ішінде аза тілін зерттеуде ататы орыс алымдары – Н.И. Ильминский, М.А. Терентьев, П.М. Мелиоранский, В.В. Катаринский, Н.Созонтов, Г.В. Архангельский, В.В. Радлов, Н.Н. Пантусов, В.В. Григорьев, В.В. Бартольд, С.Е. Малов. Н. Лаптев, Е.А. Алекторов, аза халыны аартушы-алымдары А. Диваев, М.Н. Бектемиров, . Кемегеров, А. Байтрсынлы, Тоаш Бокин, Е. Букин, Н.С. Жетпісбаев, Ж. Кшербаев, М.А. Машанов т.б. зор лес осады. Аталан алымдар аза тіл біліміні салаларын зерттеумен айналысты.

Сондай ебекті бірі – П.М. Мелиоранскийді «Краткая грамматика казах-киргизского языка» деп аталатын ебегі. алымны бл ебегінде аза тіліні грамматикасын теориялы трыдан сипаттап беруі кптеген алымдарды назарын аудартты.

Осыан дейін Николай Иванович Ильминскиийді «Материалы к изучению киргизского наречия» деп аталатын практикалы масатта жазылан ебегі жары крді. Ел арасындаы сауатты адамдардан азаты тілі мен дебиетіне, этнографиясына атысты материалдар жинайды. Атап айтанда, 1859 жылы Маышлата, 1860 жылы Бкей хандыында болып кптеген лингвистикалы деректер жинаан. Ертегіші Марабайдан «Ер Тарын» ертегісін жазып алып, 1861 жылы жарыа шыарады.

Ал оны аза тілі грамматикасы мен фонетикасы туралы жазан «Материалы к изучению киргизского (казахского) наречия» ебегі ш блімнен: фонетика (часть звуковая), грамматика, сздіктен трады. Барлы фонетика-грамматикалы блім бар-жоы 30 беттен (110-140 бб.) аспайды. 140-159 беттер жне ебекті 152 беті сздікке арналан. Грамматика блімінде тек татар тілінен ерекшеленетін формаларды ана арастыран.

Н.И. Ильминскийді тркітану ылымына алдыран «баа жетпес байлыы» – Рабузиді «Бабыр-наме» мен «ысас-л-анбияны» жарыа шыаруы. Мнан кейін алымны В.И. Вербицкиймен жне Алтай діни миссионерлерімен (М. Невский) бірлесіп, 1869 жылы азанда растыран «Алтай тіліні грамматикасы» атты ебегі баса тркі тілдеріні грамматикасын жазуа себепші болды. «Сонымен атар оны аза тілі шін де орны ерекше. йткені бл «Грамматиканы» негізгі объектілері болан телеут, алтай, шор, тува тілдеріні фактілері кітапты н бойында аза тілі материалдарымен салыстырылып отырылады».

аза тілі грамматикасын зерттеудегі ебектерді ішінде алымдарды назарын аударан – П.М. Мелиоранскийді «Краткая грамматика казак-киргизского языка» деп аталатын ебегі. Грамматика Петербург университетіні шыыс тілдері факультетінде басылып шыты. Автор ебегін аза тілін йренем деушілерге ана арнап жаздым деп практикалы масатты кздегенін айтса да, сол кездегі аза тілін жйеге келтірген баса ебектерді алды болып табылады. Оны ебегі «этимология», «синтаксис» деген екі тараудан трады. аза халыны танымына тере бойлай алмаандытан, Санк-Петербург университетіні студенті Б.Т. Саматовтан аза тіліні ерекшеліктерін срап отыран. Грамматика блімін профессор Н.Ф. Катанов арап шыан. Зерттеушіалым: «По единогласному свидетельству всех исследователей киргизского языка он принадлежит к числу самых богатых тюркских наречий...» деп аза тіліні байлыын мойындаан.

П.М. Мелиоранский «Краткая грамматика казак-киргизского языка» атты ебегінде В.В. Радловты, Н.И. Ильминскийді, Я.Я. Лютшты, М.А. Терентьевті], араб тілінде жазылан кітаби аза тілі лгілерін жне Сібір мен Тркістан басылымдарынан алынан материалдарды пайдалананын жазады.

Тртінші грамматикалы ебекті авторы Василий Владимирович Катаринский (1846-1902) – Орта Азиядаы крнекті тркітанушыларды бірі, Н.И. Ильминскийді шкірті. Ол оу-аарту істеріне атысты: «Краткий киргизско-русский словарь» (Оренбург, 1895, 1898), «Русско-киргизский словарь» (Оренбург, 1899-1900), «Киргизско-русский словарь» (Оренбург, 1897), А.Н. Кононовпен бірлесіп жасаан «Практические уроки русского языка для киргизов» (Оренбург, 1895), «Грамматика киргизского языка» (Оренбург, 1897) жне «Первоначальный учебник русского языка для киргизов» (Казань, 1909) т.б. ебектерімен танымал болады. Сондай-а, «Сборник киргизских пословиц», «Материалы по этнографии киргиз» (Оренбург, 1899) жинатарын растырады.

«Грамматика киргизского языка»ебегінде фонетика, этимология (морфология), синтаксис салалары туралы мліметтер кеірек берілген. Ебек те оматы, 200 бетке жуы. Фонетика жне синтаксис блімінен трады.Біра аза тіл білімін толытай ашып крсеткен, болмаса амтыан ебек деп айтуа келмейді, ылыми тжырымдара бара алмаан. Сйлеу тілі ерекшеліктерін басты нысана алан.

Бесінші грамматикалы ебек – Н. Созонтовты «Записки по грамматике киргизского языка»деп аталатын ебегі. 1912 жылы Ташкентте басылып шыан. Фонетика, этимология, синтаксис тарауларынан тратын 67 беттік жазба. Автор кіріспесінде жазбаны орыстара арнап жазыланын, Н.Н. Пантусовты транскрипциясы мен мтінін арап шыанын жазады да, Діни миссионерлік оамны жазбаларын пайдаланандыын айтады. Автор жазбада аза тіліні сз таптары мен жалауларыны арасында айырмашылытар жо деп, род категориясыны болмауын басаша тсінеді. 9 cептікті трі бар деп демеуліктермен шатастырады. Біра ойды жйелеуде синтаксис саласыны Еуропа тілдеріне араанда маызы жоары екендігін дрыс баымдайды.

Алтыншы зерттеу жмысы Г.В.Архангельскийді растыруымен жары крген “Грамматика казахского языка”атты ебегі. Бл ебек аза тіліні оытушысы .Кемегерлыны 1924-25 жылдары Тркістанда шыыстану курсында оыан дрістерінен алынан.

алым Э.Н. Наджипті мааласында аза тілін зерттеуші алымдар туралы айтылып, оларды ебектеріне тоталады. Ол з ебегінде аза тілін зерттеу ХІХ асырды екінші жартысынан басталандыын жне осы кезеде аза деби тілі де алыптаса бастап, оны негізін алаушы аза халыны аартушы-аыны, ойшылы Абай нанбаев екендігін атап теді.

І. Кеесбаев «Основные вехи изучения языка казахского народа» атты мааласында аза тіліні ткеріске дейінгі жне ткерістен кейінгі жалпы мселелерін сз етеді. Ол з ебегінде ткеріске дейін шамамен 250 ебекті, оны ішінде аза тілінде 60, орыс тілінде 190 екі тілді сздіктер, маалалар, оу ралдары шыанын айтады. аза тілін зерттеуді ылыми зектілігін атап крсетеді. Ткеріске дейінгі аза тілін зерттеуді ш кезеіне тоталады:

• Классификациялы жйелеу трысынан аза тіліні фонетика-морфологиялы ерекшеліктері аныталып, тркі тіліні бір тармаы ретінде орны белгіленді;
• аза тіліні фонетика-грамматикалы нормалары ысаша трде жазылып, екі тілді жеке сздіктер растырылды;
• Бай ауыз дебиеті лгілері туралы шамалы болса да маалалар жары крді.

Академик-алым Р.Г. Сыздыова аза тіліні лексикографиясына арнайы тоталып, осы кезедегі шыан сздіктерді кемшіліктері мен жетістіктерін тередей зерттеді. алым аза тілін зерттеген тркітанушыларды біраз ебектеріне тоталып, І. Кеесбаевты пікірлеріне осыла келе:аза тіл біліміні іргетасы аланды;тыш рет аза тілі туралы лингвистикалы ілім пайда болды;грамматика мен фонетика курсы рылды;алаш рет кп млшерде ана тіліндегі лингвистикалы терминдер енгізілді;аза жазуы, орфографиясы мен пунктуациясы мселелері кн тртібіне ойылып, шешімінтапты деген тжырыма келеді. Баса маалаларындааза тілін зерттеген орыс алымдары мен аза лексикасындаы терминдерді алыптасуы жне грамматика мселесі жнінде сз етеді.

С. Аманжолов «Вопросы диалектологии и истории казахского языка» атты кітабында аза тіліні осы кезедегі зерттелу тарихына тоталып теді. алымны зерттеу нысаны диалектілер боландытан, баса алымдарды ебектерінде осы мселе тірегінде сз етіледі. Арасында В.В. Радловты, Н.И. Ильминскийді, В.В. Катаринскийді, М.А. Терентьевті, П.М. Мелиоранскийді ебектеріне баа беріп, ебектеріндегі диалектілерді талдайды. Длелдері орынды, ойларын наты мысалдармен береді. Блардан баса Х.К. Жбановты «аза тілі жніндегі зерттеулер» атты ебегі, Ш. Ш. Сарыбаевты «аза тіл білімі дебиетіні библиографиялы крсеткіші» атты т.б. алымдар ебегінен нды-нды материалдармен танысуа болады.орыта келгенде, ХІХ асырды екінші жартысындаы аза тілін зерттеу орыс тілінде жргізілді. Осы кезеге дейін аза тілі грамматикасы жеке пн ретінде арастырылмай, шыыс тілдерімен араласып арастырылса, ХІХ асырды екінші жартысынан бастап Петербург, азан, Ресей ылым академиясы, Азиялы шетел министрлігі департаменті жанындаы шыыс тілдері блімі тарапынан назар аударылып, аза тілі жайлы тсінік, тілдік рылымы, зге тілдермен салыстыра зерттеу жргізілді. аза тіл білімін орыс тіл біліміні жйесіне салып, орыстандыру саясатын станды. алымдар аза тіл білімін анша зерттеп, з болжамдарын айтанымен, сол тілді тл кілі болмаан со, аза лтыны танымына тере бойлай алмады. Нтижесінде азіргі таа дейін олданып келе жатан кириллица ліпбиін тау арылы з миссияларын орындап, аза халын талай жылдар бойы з тамырынан алшататты.

2. Математикалы лингвистика, зерттеу нысаны, зекті мселелері.Математикалы лингвистика (орысша математическая лингвистика) — тіл біліміні математикалы тсілдермен тілді зерттейтін саласы. Ол 20 асыр 50 жылдары табии жне кейбір жасанды тілдерді крылысын сипаттауа жне тіл біліміне тн негізгі ымдарды анытауа арналан формалды аппарат жасау масатында туан. Математикалы лингвистика дістері мен математикалы аппаратты кмегімен тілді р трлі задылытарын ашуа болады. Белгілі бір задылытара баынатын сз блшектеріні кезектескен тізбектерін ("дрыс мтіндер") математика трысында зерттеу Ф. де Соссюрден басталады. Математикалы лингвистика синтаксистік рылымды сипаттау тсілдеріні теориясы жне формалды грамматика теориясы деген салалара блінеді. Формалды грамматиканы кеірек олданылып жргені трі — "Туынды грамматика" немесе Н. Хомский грамматикасы. азастанда бл сала бойынша лтты ылым Академиясы Тіл білімі институтында ЭЕМ кмегімен аза мтіндерінен сз, сз тла, сз тіркесіні р трлі жиілік сздіктері тзіліп, лексика, фонетика, синтаксис салаларындаы санды зандылытар аныталуда.Бектаев зерттеу барысында математикаа да, тіл біліміне де йлес ымдарды анытады. Осындай ке тараан ымны бірі – алгоритм туралы мселе. ылымда алгоритм ымы электронды есептеу машиналарынан бірнеше асыр брын пайда болып, мірде кеінен олданылып келе жатандыы млім. алымдар алгоритм электронды есептеу машиналарына ана атысты емес, гуманитарлы ылымдар шін де ажетті математикалы категория деп есептейді. алымны: «Тіл біліміні олданбалы баыты оны теориясын дамытып, тередете тсуде ерекше маызды. Бл теориялар е алдымен дискретті математиканы бастауында пайда болып, есептеуіш мшинелерді олдануда, компьютерлік бадарлама жазуда ке олданыс тапты. Оны жекелеген ерекшеліктері табии тіл деректерін деуде де нтижелі болуда», – деген пікірі алгоритмдік жйені лингвистикалы тсініктемесін береді.

Бектаев тілді математикалы амалдар арылы зерттеу барысында лингвостатистика ылымыны теориялы жне практикалы мселелеріне тередеп бара білді. Тілшіні лингвостатистиканы теориялы мселелеріне байланысты пікірін аза сзіні саны мен сапасын анытауа, сатауа арналан ылыми тжырым деп тсі­нуге болады.Математикалы тсілдерді олданып тілдік олданыста санамалау, айталау арылы сздерді актив жне пассив ызметін, тіркесу ерекшелігін т.б. анытауа болады.алымны пікірінше, «Статистикалы лингвистика, негізінен, математикалы статистика дістемесіне сйенеді. Зерттеу барысында ондай дістемені олдану атынас ралы ретіндегі «тілді» белгілі бір жйе деп арастырудан туындайды. Шынында да, «тіл» дегеніміз аиат болмыста мір сретін кп лшемді жне белгілі бір ішкі задылытарды негізінде топталан (реттелген) табии былыс деуге болады. Ал тілдік жйе математикалы статистика задылытарына баыну шін ондаы бірліктер тобы айталанып отыратын жне кездейсоты сипатта болатын тілдік элементтерден труы ажет.

3.Фнукционалды грамматика, баыттары.Функция терминіні ызметі лингвистиканыай саласына, андай тілді сипатын тануа олдануа байланысты аныталып отырады. Мысалы, тіл ылымындатілді оамды ызметі; тілді коммуникативті ызметі;тілді байланыс орнатушы ызметі; тілді эмотивті ызметі; тілді аппелятивті ызметі, тілді кумулятивтік ызметі, тілді стилистикалы ызметі, тілді прагматикалы ызметі, тілді эстетикалы ызметі деген олданыстар жиі шырасады.

Тілдіфункциясы ішкі жне сыртыдеп блінеді. 1) Ойлау кезіндетзелетін тілді грамматикалы функциясы, ойданбаытталан грамматикалы тзілім. Бл сырты крудеген ішкі абылдаудан трады. 2) Айтушыны немесетыдаушыны тілді грамматикалы рылымды жйесінпайдалану леуеті. Бл жерде айтушы мен абылдаушыны жан-жаты абылдау, сезіну, пайдалану сиятыабілеті мен ерекшеліктері толы есепке алыныпотырылады. Жалпы функционалды грамматикада функцияны атаратын 2 ызметі бар. 1. Біріншісі леуеттіфункция деп аталады. 2. Екіншісі нтижелі функция депаталады. 1. леуетті функция дегеніміз тіл жйесіндегі ртрлі дегейде тілдік бірліктер ызметі- ні айтушыныайтар ойына арай тадап алы- натын табалары болыптабылады. 2.Нтижелі функция дегеніміз айтушынылеуетті функциясына атысан тілдік бірліктерді толыорындалуы болып саналады

Жалпы функция туралы айтанда ылымдабелгілі тілді е маызды функциясы табалы функция(обазначения) туралы айта кету керек. Адамдардыбірлескен ебек жадайындаы бір-бірімен арым-атынасжасаанда ойлау ымы алыптасты. Сондытан адамдарбір- бірімен ойларын блісу шін материалды форманыжасалуажеттілігі туындады. Сондытан сигналдыфункция (коммуникативті) тілдегі екінші маызды функцияболып саналады. Тілді шінші маызды функциясысздерді маынаа, тсінікке рылан формалары болыптабылады.

Функционалды грамматиканыалыптасуы жайында Бодуэн де Куртенэ айтан «Тілдік ойтуралы» наты айтанда, ттілдік ойлау туралы идеялары асанды болып саналады. Ф.Брюноны «Ой жнге тіл»,О.Есперсенні «Грамматика философиясы» аттыебектерінде тсінік пен синтаксистік категорияларытуралы да айтылан. ай тілді сипаттауда болмасын, оныжмсалымды жаы немі назарда сталып келгендігі аны.Мселен, орыс тіл білімінде тілді жмсалымды жаынан арастыран зерттеулер атарына Ф.И.Буслаев, К.С.Аскаков, Н.П.Некрсаов, И.А.Бодуэн де Куртенэ т.б. ебектерін атауа болады. Орыс сздеріні грамматикалы тласынжмалымды трыда арастыруда В.Вингорадовты ебегіерекше. Функционалды грамматика – грамматикалы рылыстаытіл бірліктеріні функцияларын (ызметін) жне оларды

задылытарын объект етіп зерттейтін грамматика трі. Функционалды грамматика р тілді ртрлі дегейлеріне атысты, лексикамен, контекспен зара байланысты, біра брі де семантикалы ызметіні ортатыы нтижесінде біріктіріліп, тіл ралдарыны бірттас жйесінде арастырылады. Функционалды грамматиканынегізгі масаты болмысты пайымдау барасында адамсанасында алыптасан ойды мнін берудегі грамматикалы бірліктерді тілді баса дегейлер бірліктерімен тыыз арым атынастаы ызметіні задылытарын зерделеп сипаттау. Тілді барлыдегейлері бірліктеріні бір-бірімен зара арым-атынасыжалпы тілдік ымды категориялар негізінде болады. Функционалды грамматиканы бастауларын ріден іздеген дрыс. Мселен, орыс тіл білімінде тілді функционалды жаынан арастыран зерттеулерді Ф.И.Буслаев, К.С.Аксаков, Н.П.Некрасов, А.А.Потебня, И.А.Бодуэн де Куртенэ, А.А.Шахматов жне А.М.Пешковскийлерді ебектерінен кездестіруге болады. Орыс сздерініграмматикалы тласын функционалды трыдаарастырудаВ.В.Виноградовты ебегі ерекше. Ал жалпыаланда функционалды грамматиканы теориялы тірегіЛ.В.Щерба, И.И.Мещанинов, С.Д.Кацнельсон ебектеріні негізінде аланды деуге болады. азіргі функционалды грамматиканы масаты тілді табиатын ашу, жеке-дара тйыталан шебер аясында ана арастырылмайтындыын анытап, р трлі тілдік ралдыр зара рекеттесе отырып белгілі ымны мнін, мазмнын ашу, сз сйлеу кезіндегі ситуация мен контекстік жадаяттарымен байланыста аныталатын, сондай-а оларды баса да ымды категорияларды аясында крінетін маыналы-мазмнды сипатын ашу болып табылады. Олай болса, функционалды грамматика тілдік

былысты табиатын толы рі тере тсінуге жол ашады. Жалпы тілдік жйедегі р алуан тілдік бірліктерді зара рекеттесуі, парадигмалы жне синтагмалы

атынасы белгілі ымдара жне категорияларажинаталып, оларды табиатын толы тануа ммкіндік ашады. Функционалды грамматиканы негізгі объектісіграмматиканы ішінде «мазмннан – формаа, ымнан – лгіге» сияты тілдік бірліктерді зерттейтін баыт болып табылады. Жалпы тіл білімінде функционалды грамматиканы негізгі нысаны функционалды-семантикалы ріс теориясы болып табылады. А.В.Бондарко функционалды грамматиканыфункционалды-семантикалы рістер теориясына негіздеп

арастырды. А.В.Бондарко «функционалды-семантикалыкатегория теориясы, функционалды-семантикалы ріс,категориялы жадаят» деп аталатын «триада» принципінолдану арылы функционалды грамматиканы негізгіымдары мен категорияларын анытап берді.

 

ЕМТИХАН БИЛЕТІ