Дріс. Жеморлыа тзбеушілік идеясы Сыбайлас жеморлыты ылмысты себептік-кешендік факторлары
1.1 Сыбайлас жеморлы ымы жне трлері.Сыбайлас жеморлы – жауапты мемлекеттік лауазымды атаратын адамдарды, мемлекеттiк функцияларды орындауа укілеттік берілген адамдарды, мемлекеттік функцияларды орындауа укілеттік берілген адамдара теестiрiлген адамдарды, лауазымды адамдарды здеріні лауазымды (ызметтік) кiлеттiктерін жне соан байланысты ммкiндiктерiн жеке зi немесе делдалдар арылы жеке зіне не шінші тлалара млiктiк (мліктік емес) игiлiктер мен артышылытар алу немесе табу масатында засыз пайдалануы, сол сияты игiлiктер мен артышылытарды беру арылы осы адамдарды параа сатып алу;
1.2 Сыбайлас жеморлытыты себептік-кешендік факторлары (пайда болу себептері)
Сыбайлас жеморлы мселесін зерттеген кезде мынадай сауал туындайды: сыбайлас жеморлыты пайда болу себептері андай жне осы былыс неліктен осындай трде жзеге асады. Сыбайлас жеморлыты пайда болу себептері жйеленіп, мынадай жіктелім сынылады: леуметтік-экономикалы, саяси, йымдастырылан, ыты себептер, сондай-а мдени-этикалы сипаттаы факторлар. Осы себептерді райсысына тоталайы.
леуметтік-экономикалы себептер. Сыбайлас жеморлыты кеістік ерекшеліктерін талдау кезінде айындаландай, елдегі сыбайлас жеморлыты ріс алу дрежесі экономиканы даму дегейіне тікелей байланысты. Алайда керісінше фактіні байауа да болады. Халыаралы Валюта оры жргізген зерттеуді нтижесі бойынша сыбайлас жеморлы ел экономикасыны дамуына едуір кедергі келтіреді. Сондай-а сыбайлас жеморлы елге келетін инвестициялар легін ысартатыны, дарынды адамдарды німсіз жмыса тартатыны, бай табии ресурстарды тиімсіз пайдалануа жол беретіні, сонымен атар, сыбайлас жеморлы рылымды экономикалы ркендеуді арттыруа баытталан реформаларды жргізілуін тежейтіні айындалды. Елді табии ресурстармен (орман, минералды, су ресурстары) жасы амтылуы да сыбайлас жеморлыты дамуыны бір факторы болып есептеледі. Елдегі бндай байлыа екі трыдан арауа болады. Бір жаынан, елде бай табии ресурстарды болуы ел экономикасы ркендеуіні негізі болып, сыбайлас жеморлыты тмендеуіне себеп болуы керек. Екінші жаынан, табии байлы ел экономикасыны ркендеуін емес, зіне пайда алуды масат ттан сыбайлас жеморлы субъектілерін ызытырады. Сонымен бірге Жеморлыты ріс алу себептеріні аса маыздысы - мемлекеттік жне жеке секторлар ызметкерлеріні ебекаы клемі. рине, ебекаысы тмен боландытан, шенеуніктер осымша табыс кздерін іздестіреді, осындай жадайда шенеуніктер ресми ызметтік міндеттерін асыра пайдаланып, пара алады. Мемлекеттік ызметшілерді табысы лкен клемді боландытан, олар з ызметіні ауіпсіздігін жне тратылыын амтамасыз ету шін арамаындаы ызметкерлеріні сыбайлас жеморлы рекеттерін жасамауына жадай туызады: ызмет бабында з міндеттерін адал да мінсіз орындаан ызметшілерді ктермелейді, сыйаы беруге сынады, зады трде лауазымын ктере ді. Осындай жадайда лауазымды тлалар з зыреті шеберінен шыпауа, зады бзбауа, діл рі адал болуа тырысады.
Саяси себептер. Тжірибе крсеткендей, сыбайлас жеморлы мемлекетті экономикалы жне саяси дамуына кері сер етеді. Сыбайлас жеморлыты дамуына ыпалын тигізетін саяси факторлара мемлекеттік рылымны ерекшеліктерін жатызуа болады. оамны демократиялануына байланысты сыбайлас жеморлы «жаа» салаларды игерді, бл – саяси партияларды, электоратты лауазымды ылмыстарды аржыландыру, сайлауда сайлаушылар дауысыны басым кпшілігін алуды амтамасыз ету шін саяси демеушілер жйесін дамыту. Демократияландыру дерісі саяси ызметті жзеге асыру шін орталы билікті біршама кілеттіктерін айматы жне жергілікті билікке беруді кздейді, ал бндай жадай кейбір басшылара жаа конституциялы кілеттіктерін асыра пайдалануа ммкіндік береді. Сйтіп, жоарыда айтыландардан мынадай орытынды шыаруа болады:
- бостандыа ие азаматты оам - мемлекетте жеморлы дегейі те тмен болуыны кепілі.
- саяси трлаулылы, кіметті, басшыларды жиі ауысуы, сыбайлас жеморлыты рістеуіні басты шарты.
- мемлекетті жалпы саяси баытыны жиі згеруі елдегі леуметтік - экономикалы ахуалды трасыздыына кеп соады.
йымды-институционалды себептер. Соы кездері жргізілген зерттеулер крсеткендей, сыбайлас жеморлы мемлекеттілікті институционалды негіздеріне сііп, оларды ызметіні тиімсіздігі, дрыс йымдастырылмауы салдарынан, есеп беру жне баылау жйесінде натылы болмаандытан ке ріс алуда. Билік жне сыбайлас жеморлыты баылау бір-бірімен тыыз байланысты. Сыбайлас жеморлы – билікті ауарсыздыыны крсеткіші. Наты институционалды йымны болмауы, ызметті егжей - тегжейлі регламенттенбеуі, ы бзушылыты баыланбауы жне жасалан ылмыс шін жауапа тартылмауы - басару аппаратыны ауарсыздыына жне сыбайлас жеморлыты дамуына кеп соады.
ыты сипаттаы факторлар. Сыбайлас жеморлы - бл леуметтік жауызды, біріншіден мемлекетке лкен аржылы нсан келтіреді, екіншіден мемлекеттік билікті беделіне залал келтіреді, шіншіден оам мен мемлекет билігіні кілеттіктерін моральдік трде латады. Мемлекеттік аппаратты тиімсіз йымдастырылуыны салдарынан оамда ыты реттеуді кемшіліктері де орын алуы ытимал. ыты реттеуді кемшіліктеріне кейбір елдерді занамасында сыбайлас жеморлы сипатындаы ммілелер жасасаны шін ылмысты жауапа тарту жне жазалау жйесіні болмауы, мемлекеттік ызметті теу жніндегі наты ережелер мен регламентті жотыы жатады. Ал бндай жадай йымдасан ылмыспен астасып жатан ксіпкерлікті жне билікті тыыз байланыста жмыс істеуіне те тиімді. Осыан орай фаворитизм, протекционизм, лоббизм ркендеуде. Сонымен атар непотизм мен саяси демеушілік те ке тараан. Сыбайлас жеморлы алыпты нормаа айналады. Ал бл – ы орау органдарыны, кп жадайда осы органдарды зі де сыбайлас жеморлыа малынан, біріншіден, институционалды сыбайлас жеморлыа арсы крес жргізуге кші жетпейді, екіншіден ы орау органдарын сыбайлас жеморлы субъектілері з задарына баындырады. ылмыс жасаандарды басым кпшілігі жазаа тартылмаандытан, ылмысты істерін одан рі жаластыра береді. Кп жадайда сот жйесі сыбайлас жеморлы субъектісіне атысты з бетінше жне туелсіз шешім шыара алмайды. Туелсіз рылымдар енгізілген біратар елдер (АШ-та туелсіз прокурор, Гонгконгта, Сингапурде, Малайзияда, Тайванда туелсіз комиссия) сыбайлас жеморлыа арсы крес ісінде наты жетістіктерге ол жеткізді. Бндай мекемені ру кезінде билік пен млік, саясат пен аша мселесі жйелі шешімін табуы керек.
Мдени-этикалы сипаттаы факторлар. Сыбайлас жеморлыа мдени - этикалы факторларды ыпал етуіне баа беру жеіл емес, себебі бл сала «материалды емес». Алайда оамны мдениеттілігін сыбайлас жеморлыты негізгі себебі ретінде арастыруымыз тиіс. Дін, мдениетті ажырамас блігі бола трып, оамда сыбайлас жеморлыты дамуыны алышарттары болуы ммкін. Сондытан оамда бір рекет норма деп танылса, оны ылмыс деп жариялау иынды келтіреді. Осы жадайа орай мынадай мысал келтірейік. ытайда басты идеология конфуцианды боланын білеміз, оны аидаттары бойынша халы жоары ызметтегі адамдарды «кеміз» деп арастыран. Сондытан абылдауа келмегеннен грі, абылдауа сыйлысыз келгені наразылы туызан. Байаанымыздай, бір елде кейбір былыс сыбайлас жеморлыты деп танылса, екінші елде оны сыпайылы танутышылы деп біледі. Мселен, «керек» адамды мейрамханаа шаыру, «ерекше» бір кмегі шін біреуге нды сыйлы беру, жоары оу орнына тсуге кмектесу таы сол сияты этикаа жатпайтын ылы деп танылмайды.
Дріс. азастанды оамны леуметтік-экономикалы атынастарыны жетілуі шарты негізіндегі жеморлыа арсы тру
Азастанды оамны леуметтік-экономикалы атынастары жйесіні реформалануы, жеморлыа арсы тру мселесіндегі басты фактор.
Елбасы сыбайлас жеморлыа арсы іс-имыл мселесіне айырыша мн бере отырып, мемлекет дегейінде сыбайлас жеморлыты жою тжырымдамасыны негізгі баыттарын анытады.
Оны шеберінде
1. азастан Республикасыны «Сыбайлас жеморлыа арсы іс-имыл туралы» 2015 жылы 18 арашадаы Заы
2. 2015жылы 23 арашадаы азастан Республикасыны мемлекеттік ызметі туралыЗаы
3. азастан Республикасы Президентіні 2014 жылы 26 желтосандаы № 986 Жарлыымен бекітілген азастан Республикасыны 2015-2025 жылдара арналан сыбайлас жеморлыа арсы стратегиясы
4. «Нр Отан» партиясыны 2015-2025 жылдара арналан сыбайлас жеморлыа арсы іс-имыл Бадарламасы
Р «Сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы» Заыны негізгі масаты - демократиялы негіздерді, мемлекеттік басарудаы жариялылы пен баылауды кеейтуге, халыты мемлекет пен оны рылымдарына деген сенімін ныайтуа, мемлекеттік міндеттерді атаратын ызметкерлерді риясыз адалдыын арттыруа жадайлар жасау болып танылады.