Рметті зілхан аа! 1 страница
Сізді сйікті жан жарыыз, рі сенімді серігііз Халима апаны мірден ткендігі жнінде 4.08.2001 ж. кнге "Отстік азастан" газетінен оып естідік.
...Сіз аза халына керексіз. Сондытан алдаы кезде денсаулыыыз мыты болсын.
Aл Астана аласында тратын жазушы-журналист айсар лім былай деп жазыпты:
Адірлі зілхан аа!
Сау-слемат болдыыз ба? Денсаулыыыз алай? Балалар аман ба?
заа! з басыыза, отбасыыза тскен ауыр айыны артыны жасылыын берсін. мірлік осаыыз Халима апамызда жоалту Сізді ана емес, баршамызды абырамыза батады. Марм Ол кісіні лтымызды Ана, Жар, Келін, Ене, Жеге дегізерлік асыл да ысты ымдарыны бар болмысын ашатын жиынты Тла ретінде абылдайтын едік. Халына адірменді, сйікті жазушы зілхан Нршайыов туралы негелі сз туындай алса, Халима апамыз да атаусыз алмайтын еді. Тіпті, Сіздей ірі жазушыа тадыр сол кісідей асыл адамды лайытап жаратан ба деп те толанатынбыз. ттеген-ай, біра мына трлаусыз мірге не шара!?
з аа! Сіз Халима апамызды мір бойы жырлап ткен махаббатты адал ораушысысыз. Сонау ертедегі гімелеріізді бастап "Махаббат, ызы мол жылдара" дейін жаласан, одан бергі шыармаларыызда да лы махаббат тiнi бір зілмейтінін, мына біз оырмандарыыз, жасы білеміз. Сіз Алла дарытан аламгерлік талант, уатыызбен ана емес, лт санасына Махаббат символын сіірген ерлігіізбен де згелерден ошау, дара турасыз. Жне де Махаббат туралы айтып, жазып ана оймай, наты мірлік негеізбен р жрекке л берген мгілік маздасыз!
Мыты болыыз, з аа! Сізді мірлік абыройыызды сомдап, бліскен асыл апамызды пейіште нры шалысын! Топыраы тора болсын! лкен жазушыны лкен жарын халы да мыта алмайды!
Слеммен, інііз айсар лім.
3.09.2001. Астана
л-Фараби .кшесі. 15-й 100-птер
("Егемен азастан" газетіні тілшісі)
Мінеки, Халима азасын естіген оырмандар маан осындай хаттар жазуда.
Оныншы сз
Халиманы ке пейілдігіне арай бізді йде, зінен-зі бір ажайып ор рылды. Артынан оны біз "Халима оры" деп атады.
Олай деген себебіміз: Халима айтыс боланнан кейін онымен оштасуа, кіл айтуа келген аайындар ркім з кйлеріне арай аша тастап кетіп отырды: біреу 500, 1000, 2000, 3000, 4000, 5000, біреу 15000, біреу 20000 теге, біреу — 50, 100, 500 доллар дегендей.
Сйтіп, "Халима орына" азір 3000 доллара жуы аражат тсті. Ол ора кімні анша аражат осанын жеке-жеке атап айтпай-а ояйын.
Осы арада мына бір екі оианы да айта кетейін.
Біріншісі мынандай. Бір кні Халимаа жина кассасынан кассир ателесіп, 1000 сомды арты беріпті. Халима алан ашасын санамай (санауа кассирге сенімсіздік крсеткендей болармын деп ялады), смкесіне сала салады. йге келіп санаса, арты аша шыады.
Бан Халима атты ысылды. зін кассаны ашасын рлап кеткендей сезінді. Жгіріп, стел басында жмыс істеп отыран маан келді.
— Жр, мына арты ашаны апарып берейік. Бл аша кассир йелді мойына мінеді ой. Обал ой! – деді.
Халима мені асына ертіп, ол арты ашаны Фурманов пен Калинин кшелеріні иылысындаы жина кассасына апарып ткізді. зіне осыдан жарты сааттан аса брын аша берген кассир йелге барып:
— Сіз маан ателесіп, 1000 сом арты беріпсіз. Мен оны олма-ол санамааныма апу тінемін, санасам сол алан бойда зіізге айтарып беретін едім, — деді.
Кассир йелді екі кзі баырайып кетті. Мы сом мойнына мінсе оай ма? Сотталып кетуі де ммкін ой. Халимаа айта-айта басын иіп, рамет айтты.
— Ту, андай раат болды. Баандай мы сомды кассадан рлап аландай рейім шып еді, — деді маан Халима кассадан шыаннан кейін.
Сол кні кешке бл оианы достарымыз Трсынбек пен Кбіра Ккішевтерге айтты.
— Бекер йткенсідер, десті олар. — зі келген олжаны айтарып берулері дрыс болмаан.
— Ондай олжамен байымай-а ояйын. Маан арым мен ятым ымбат. Ешкімнен ештее алмай, тек жргенім — рахат, — деді Халима, зімен-зі сйлескендей жайлап ана.
Енді екіншісін айтайын. Мен йде жота Талдыоран облысынан бір жас аын бізді йге бір ойды етін алып келіпті.
— Бл кімге, алам? — деп срайды Халима.
— Сіздерге, — дейді бейтаныс жігіт.
— Не себептен? ..
— Сыбааларыыз ой, жегей.
— Біз сізді, сіздер бізді білмейсіздер. Танымайтын кісіге ешкім сыбаа сыйламайтын сияты еді ой, шыраым.
— Аайды сыртынан білеміз ой.
— Сыртынан білетіндерге алыстан сыбаа тасымайды. Не ызмет істеуші едііз, араым?
— Маліммін, жас аынмын.
— Жазушылар одаына мшесіз бе?
— Жо, міттімін.
— Онда, алам, жоары шыып, шай ішііз. Біра, мына сыбааызды мнда алдырмай алып кетііз. Осында аын аайларыыз бар шыар.
— Бар ой, апай.
— Бар болса, соларды біріне апарып сыйлаыз. Ал аа Жазушылар одаына туіе ойсыз да кмектеседі. (Ол кезде мен Жазушылар одаына мше абылдайтын комиссияны тораасы болатынмын). Ал мынадай "сыбаа" келгеніізді білсе, ол кісі ренжиді, кмектеспей оюы да ммкін, — дейді Халима жігітке жайлап.
Жігіт ипатап трып, аыры ойын аралап алып кетуге мжбр болады.
— араым, алыстан келген екенсіз, шай ішіп кетпейсіз бе? — дейді Халима оан айтадан.
— Жо, рамет, апай, — деп жігіт трге шыпай, длізден айтады.
Мны да кезінде Ккішевтерге айтты. Сырлас достарымыз ой. Олар клді:
— Ой, сіздер ызысыздар. йлеріізге зі келген ашаны апарып бересіздер. зі келген ойды айтарып жібересіздер. Біз болса: ашаны алтаа басып, етті де жеп алар едік, — деді Трсынбек.
— Біз шкірттерінен сыбаа жеп дндеген Ккішев емеспіз ой, — дедім мен де кліп.
— ойшы, олай деме, зілхан, – деді Халима мені иыымнан аып, – зіне за жыл білім берген стазына шкірттері сыбаа жіберіп, немесе кеп беріп жатса, оны несі айып? "Ойыннан от шыады" дегендей, мен екеуіні осындай зілдерінен арадай ысылып отырамын.
— Осы апамны аылы болмаса, сізді алай кн кргеніізді крер едім, — деді Трсынбек мені матандай болып.
Мен ндемедім.
йткені, Трсынбекті сзіні жаны бар еді.
***
Кім, анша бергенін зі де біледі ой.
Сонда да бл ора ("Халима орына") 500 тегеден осан екі адамны, 500 доллардан осан екі азаматты аттарын ерекше атаым келеді. Олар кім дейсіздер ой?
Гули Назымбекова деген йыр йелі мен Наталья Федоровна Байгельдинова деген орыс йелі. Екеуі екі мекемені тазалышысы. Мына арадан аяздай ысан нары заманында екі тазалышыны 500 тегеден кеп лес осуы жан мырзалыы, трмысты ерен ерлік емес пе! Біз "алмаймыз" деп едік, олар: "Біз адам емеспіз бе? Ана емеспіз бе? Бізде жрек жо деп ойлайсыздар ма?" деп, еркімізге оймады.
Енді 500 доллардан бергендерді кімдер екенін айтайын. Оларды біріншісі шымкенттік бауырларымыз Нрмхан, Нржан, Бамаамбет жіметовтар. Екіншісі астаналы ініміз, Мдениет министрі Мхтар л-Мхаммед. Оны стіне Мхтар бауырымыз Халима апайыны аруаына арнап мені "Махаббат, ызы мол жылдар" романымды Туелсіздікті 10 жылдыы арсаында жаадан бастырып шыарып беруге уде етті. азір ол роман ымбатты Кдірбек бауырымны басшылыымен "Атамра" баспасында теріліп жатыр.
"Кп ткірсе кл" деген осы, аайын, "Халима орына" тскен бл ашаны оны басына ескерткіш орнатуа жинап отырмыз.
"Халиманы орына" лес осан сіздерді брлеріізге ш рет иіліп, шын жректен алыс айтуыма рсат етііздер.
Халима ататы емес-ті, кптеген арапайым аналарды бірі, кптеген жазушыларды біріні жан жолдасы, деби серігі ана. Соан арамастан мені кішкентай Халимама мндай лкен рмет крсетілуі кілімді тербеп, кзіме жас келтіреді. Аруаынан айналайын, асылым!
Он бірінші сз
Мына мені саусаымда алтын саина бар. Енді осы саина туралы бір ауыз сз айта кетейін.
Мен мірімде саусаыма саина салмаан кісімін. Кейбір жазушылар мен аындар саусатарына топатай алтын саина салып жргенде "матаншылы ой!" деп ішімнен клетінмін.
Енді, міне, Халима айтыс боланнан тура 30 кннен кейін саусаыма алтын саина салып, "снденетін" болдым. Мнда не мн бар?
Тамызды 25-і кні таерте, кеше айтыс болан лжекені (лжаппар бішевті) балаларына барып, кіл айтып айтуа амдандым. Конвертке 5000 теге салып ала барайын деп (Халима болса лжекені жабдыына 5000 тегеден кем оспас еді), кішкене сейфімді аштым. Онда Халиманы зім демеуші болып, бір кітабыды шыарып беремін деп жинап жретін ашасы болушы еді. 5000 тегені содан алма болдым.
Аша салан дорбаны ашып арасам, оны тбінде бір алтын саина жатыр. Бетінде "Халима. 1997" деген жазу бар. Бл Халиманы 1997 жылы операцияа жатар алдында жасатып, ыздарына, келіндеріне, немерелеріне таратып берген жзіктерді біреуі. "Бл кімге арналан екен? Балаларыны бріне таратып беріп еді ой", — деп тадандым.
Осылай деп ойлап, саусаыма салып арасам — маан дп-дл екен. Саан да саина жасаттым деп Халима маан айтпаан еді. Жалпы, Халима біреуге жасылы жасаса, оны жария етпейтін. "Мен йттім, бйттім" деп ешкімге айтпайтын. Сол деті бойынша маан жасатан саинасын мен лгеннен кейін зі тауып алып, саусаына салсын деп ойлаан болуы керек.
Кзіме жас келді. "Бл саинаны мір бойы саусаымнан шыармаспын!" деп зіме-зім ант бердім.
Тсте балаларыма Естай аынны Хорлан слудан алып алан алтын саинаны мір бойы саусаынан тсірмей жріп, лгенде зімен бірге ала кеткенін, сол саинаны иесіне арнап, "Хорлан" деген ататы н шыаранын айттым.
— Сол сияты сендер де мен лгенде бл саинаны саусаымнан суырмадар,— дедім.
Балаларым майып отырып, бас изесті.
— Папа, айтаныызды орындаймыз. Ал сіз "Хорлан" деген н шыаран Естай атамыз сияты "Халима" деген кітап жазасыз ба? – деп срады олар.
— Аманды болса, жазамын, алаларым, — дедім балаларыма.
Мен Халиманы кей тнде тсімде трт рет кремін. Кндіз йдегі суреттеріне арап, кз алдыма елестетемін. Ал мына Халима алдырып кеткен алтын саина арылы тнде оны асымда жатандай сезінемін. Кндіз кшеде олтытасып атар келе жатандай кйде боламын. Саина алтыны кндіз — кнге, тнде — шам жарыына жалт етіп аланда Халиманы жар етіп, зіме иыла араан мейірімді кзін кргендей боламын. Халима мгі менімен бірге деп сезінемін!
Естай аынны Хорлан ызды саинасын саусаынан неге тсірмей ткенін енді тсіндім. Ол олы жетпей алан асыл арманны кініші ретінде сатаан екен. Ал мен олым жеткен ашыты жеісіні жалтылдаан жалауы ретінде сатаймын!
Мгілік махаббатты шпес сулесі деп сатаймын!
Мінеки, бл кішкентай саинаны кішкентай тарихы осындай. Жас кезімде олыма жзік салмай, сексенге тааанда саусаыма алтын саина салып, "снденуімні" себебі сол!
Халима жасатан бл жзіктер бгін оны ыздары мен келіндеріні, немерелері мен шбересіні саусатарында жр. Ерте рпатан рпаа ауысады. Осы жзіктер арылы да Халима есімі алдаы XXII асыра да жететін шыар деп міттенемін. Блкім, одан да арыа кетер. Алтын тозбайды ой.
зі жасатызан жзіктеріні бірін кіші ызы Жаннатты саусаына салып жатып, Халима былай деген екен:
– келеріні артында кітаптары алады. Сол арылы оны естеріе тсірерсідер. Мені артымда не алады естелікке осы жзіктен баса? кені кітаптары мен мені жзіктерімді жоалтпай сатап, з шбере, шпшектеріе беріп кетідер. Олар да з балаларына беріп кетер...
Халима жалыз Жаннат ана емес, барлы келіндеріне, кйеу балаларына (олара да арнап жзіктер сотырыпты), немерелеріне де солай депті. (Кейін зі аттас Халима деген шбересі туып, ол бір жаса келгенде оны лаына арнап, кішкентай алтын сыра жне сотырып берді. йде Халиманы сол сыраны шбересіні лаына салып жатан кезде тсірілген сурет те сатаулы).
Он екінші сз
30-тамыз кні Олжас Слейменов йге келіп кіл айтанда (брын Римнен телефон соан ой), оан Халимадан алай айырылып аланымды айтып, жанымны мын шатым. Жанарыма жас іркіліп, бірнеше рет тотап та алдым. Олжас та нсіз егіліп отырды. Біра, кзінен жас шыармауа тырысты. Жас шыармаанымен, йді іші оыр салын, балконны ашы есігінен самал соып трса да, мадайы мен самайы тершіп, стел стіндегі а салфетка ааздан екі рет алып, мандайын, бетін, кзіні алдын сртті.
асындаы кісі:
— зеке, босамаыз, — деп алып еді, Олжас басын шайады.
— Халимадай аылды ападан айырылып аланда алай босамайды?! — деп жолдасын тыйып тастады. (Жолдасы ран оытуа ерте келген Амантай Асылбек болатын). — уезов сияты лылар отыран осы орындыта отырып, Халима апайды олынан талай дм татып едім мен де.
Ол осылай деп нсіз отырып алды. Мені кз алдыма Халиманы олынан дм татан аалар мен інілер елестеді. Олар з алыптарымен бір-бір крініп, бой крсеткендей болды. Ол кісілер кімдер еді?
Халима асты да дмді, жымды етіп пісіретін. Оны ас пісіру шеберлігін кінмшіл, кірпияз аамыз, лы жазушы абит Мсіреповты зі матаан болатын. Ол кісіні:
— Кейбір йге барса, тамаына тісі батпай айтасы. Ал Халима келінні пісірген асына тойаныды сезбей де аласы! — дегенін з лаыммен естіген болатынмын. Бл сзді ол аамыз бізді йден онатан айтып бара жатанда, машина ішінде айтан еді. азиза жегей екеуін мен машинамен йлеріне зім апарып салан болатынмын.
Халиманы олынан баса да талай тамаша адамдар дм татты. Бізді дастаранымызды е алаш адірлі онаы болан лы жазушы-академик Мхтар уезов аамыз болды. Ол кісіні алай она еткеніміз туралы мен зімні "Екі естелік" деген кітабымда айтанмын. Одан кейін азастанны халы жазушылары: абиден Мстафин, бділд Тжібаев, Мхаметжан аратаев, лжаппар бішев, бу Срсенбаев, Дихан білев, Мзафар лімбаев, Хамит Ералиев, Сырбай Муленов, Тахауи Ахтанов, Трсынхан бдірахманова, афу айырбеков, Олжас Слейменов, Мхтар Маауин, Мхтар Шаханов, абдеш Жмаділов, Тманбай Молдаалиев; ататы аын-жазушылар: ди Шріпов, Бауыржан Момышлы, Ілияс Есенберлин, Сду Машаов, абдол Сланов, Рахметолла Райымлов, тебай анахин, Медеу Срсекеев, алмхан Исабаев, алихан Ысаов, Дкенбай Досжанов, абдікрім Ыдырысов, Мазм Сндетов, Жайсабек Молдаалиев, Ккімбек Салыов, Оразбек Срсенбаев, Сайын Мратбеков, кім Тарази, Роза Манова; жазушы-профессорлар: Мырзабек Дйсенов, Рахманл Бердібаев, Трсынбек Ккішев, Баыбек ндабаев, Мрат Хамыраев, Мырзатай Сералиев;академиктер: Сатаан Бйішев, лкей Марлан, Шапы Шкин, Евней Бкетов, Зейнолла абдолов, Кпжасар Нрібаев; министрлер: Рымбек Байсейітов, Транбек атаев; Кеес Одаыны Батырлары: Махмет айырбаев, асым айсенов (Халы аарманы); Социалистік Ебек Ерлері: Клй Шарбабаева, Жазылбек уанышбаев, Ділдш Итбасова; халы ртістері: Сабира Майанова, Асанлі шімов; партия-кеес ызметкерлерінен: Кенжебай Маин, Аманолла Рамазанов, Жмабай Ахметов, Ертай Айдаралиев, Екейбай ашаанов, Айтбай Назарбеков; дрігерлерден: Мхтар Айтазин, Марат Баязитов; скерилерден генерал Абай Тасболатов сияты тамаша аа-бауырларын ошаметтеп ктті.
XX асырдаы замандас жазушылардан Халиманы дастаранынан дм татпаандары кемде-кем болар. Тіпті, мені те натпайтын бдіжміл Нрпейісовті зі Мскеуде Халиманы ттті шайын тамсанып отырып ішкен. Блардан зге Халиманы олынан шетел азаматтары да дм татты. Олар: И.И. Ляпин (Мскеу), Т.С. Сартаова (Мскеу), Г.А. Горышин (Ленинград), генерал А.И. Карпелюк (Киев), В.Г. Ласкович (Брест), ататы маршалды ызы Маргарита Георгиевна Жукова (Мскеу), В.М. Сулименко (Харьков), генерал Н.И. Луцев (Подольск), Фредерик Компи (АШ), Джейсон Компи (АШ), чех полковниктері Станислав Мистр мен Иосиф Пелын (Праа), Семен Руфов (Якутия), Бетани Шрайберт (АШ), Сбит Жаданов (Мскеу), Валентин Речмедин (Киев), Шкен Оналбаев (ХР), Оразхан Ахметов (ХР), Батырхан сбегин (ХР), Сафван Кудси (Сирия), Саид Хаурания (Сирия), Аднан Бааджати (Сирия) жне бір кріс жазушы (Солтстік Корея).
Халима ол неріне ана емес, она ктуге де талантты еді. зі танымайтын, маан да бейтаныс оырмандарды да аба шытпай абылдап, рметтеп ктіп, уантып шыарып салатын. Танымаса да кейбіреулеріне шапан кигізіп, слемдеме беріп жіберетін. Сол танымайтындар ішінде бізді йден шапан киіп айтан оырмандарды бірі Атырау аласындаы балы комбинатыны жмысшысы тебай Бейсеналилы бауырымыз еді. Жалпы танитын, танымайтын аайындардан Халиманы олынан жиырма шаты адамны шапан киіп кеткендері есімде...
...Содан со, Олжас бетін сртіп боланнан кейін, есесін ктеріп тіктелді де:
— зеке, айтеміз? Тадыр солай болса — не шара?! зііз аман болыыз, балаларыыз аман болсын! — деп айта екейіп, мені бетімнен сйді (екеуміз атар отыранбыз). Содан кейін саатына арады. Саат 6-да антиядролы халыаралы жиналыса атысандара банкет беріледі екен, соан баруа рсат срады.
— Бар, айналайын, — дедім мен.
Бір сааттай бірге болып, Олжасты екі жолдасымен шыарып салдым. шатасып оштасты.
Он шінші сз
Халима кршілеріне, таныстарына, жаындарына ілтипат білдіріп, сыйлы жасап отырушы еді.
Бізді йді ауласына сонау ырбалтабай ауылынан бір лкен сары цистерна-машина келіп, ст сатады. Оны Халима екеуміз "Бізді ауылды сары сиыры" деп атайтынбыз. "Сары сиыр келді ме екен?" деп, таерте терезеден арайтынбыз.
Ол машинаны басшысы Серік деген жігіт. асында Яша деген шофері бар. Сол екеуіне Халима айт, той, мейрамдардан сарыт апарып беріп отыратын. Екеумізді осыланымыза 50 жыл толан тойымыздан, кеміз Нршайыты 100 жылды тойынан, немереміз Сабинаны затан тойдан сарыттар апарып бергенін білемін. Ол жігіттер: "Бізді апай!" деп Халиманы рметтеп, жасы кретін. зын шіретті арт жаында тран Халиманы бидонын жгіріп келіп здері алып, ст йып беретін. Халима олармен сыйластыын пайдаланып, ешашан шіретті алдына арай мтылмайтын. Ст жетсе кезекте трып алып, жетпесе айтып келетін. Ст жетпей алды деп ешашан ренжімейтін. Ондай кндерде екеуміз олтытасып, гастронома барып, стті содан алып келетінбіз.
Бізді аулаа Жамбыл облысыны Жуалы ауданындаы Бурное селосынан (азіргі Бауыржан Момышлы ауылы) келіп, Айбала деген келіншек айма, май, ымыз, азы саатын. "Бізді Бауке аамызды ауылыны дмі" деп Халима Айбаланы келгендерінен немі сатып алып отыратын. Айбаланы йіндегі енесіне шай, ант, балаларына кмпит те беріп жіберетін. Маан: "Бауке ааны ауылына слемдеме жібердім" деп уана хабарлайтын.
Дос, жолдастарды ыз зату, келін тсіру тойларына баранда Халима келінні немесе ызды олына алтын саина салатын. Ондай жзіктерді ювелирлік дкендерді аралап жріп, арнайы сатып алатын. Немесе оларды той жабдыына аша апарып осатын. зіміз атыса алмаан тойлара да артынан сыбаасын апарып беретін. Мхтар Маауин, Сайын Мратбеков, Софы Сматаев, Кдірбек Сегізбаев таы басаларды тойларына осындай сыйлытар апараны есімде. Кісісі лген йлерге аражат осатын. Смкесіне конверт салмай бармайтын.
1997 жылы трт той болды: лжеке бішев пен Дихан баба білев — 90-а, Трсынбек Ккішев — 70-ке, Еслм Зікібаев бір жыл брын 60-а толды.
Тойлары ткеннен кейін, Халима екеуміз оларды басын осып, йге онаа шаыруа амданды. Халима атты зірленді. Ол онаасын біз: "Екі 90, бір — 70 жне 60-ты тойы" деп атады. Немесе ысартып, "ш асырды тойы" деп те айтатынбыз. йткені, тртеуіні жасын осанда 310 жыл болып шыады екен. Біз ш асырды трімізге шыарамыз деп уанды. Тртеуіне 4 шапан зірледік. Біра, Дихан ауырып келе алмады. Еслм баса бір тойа кетіп алды. лжеке мен Трсынбекті иытарына шапандарын жауып, сарыттарын олдарына статып. (лжеке Халиманы сарыт бергенін атты нататын), рметтеп шыарып салды. Шыарып саланда жаяу жібергеніміз жо: машинамен келіп, машинамен йлеріне жеткіздік.