АППА АРДАЙ А МАХАББАТ БОЛСЫН

ымбатты студенттер, балаларым мені!

Мен жолда не ойлап келгенімді айтайын ба? Айтсам ылшылдаан жігіт жазушылар, ылпылдаан ыз-келіншек аындар бар. Соларды шаырмай, сексенге келіп, селкілдеп отыран шалды неге шаырды екен балалар? Мен не айта аламын олара?

Міне, осылай ойлап, ысылып келдім алдарыа.

Ал, кні, кргенімді айтайын ба, естігенімді айтайын ба?

Кргенімді айтсам: Кеше ыс тсті. Алматыа ар жауды. Мен лпа арды кешіп келдім осында.

ар табиатты адама берген лы сыйлытарыны бірі. ара уаныдар, балалар! Оны уыстадар, иіскендер, бір-біріне шашу етіп шашып, уана кліп, ызытадар. Бл — кейін артайанда, олы жетпей алатын ызы, жастыа ана арналан табиат лззаты.

Аппа ардай а махаббат болсын!

Аппа ардай адалды болсын!

Аппа ардай таза пейіл, пиыл, мейір болсын!

Мені кшеде кргенім осы, енді іске кірісейік.

* * *

Енді зіме жазба трде берілген сратара жауап бере бастаймын. Сратарды топ-топа бліп, жйелегенім жо. олыма ілінген сраа № 1, №2 деген белгі ойып, жауап жаз-дым. Осылай еткенім дрыс па?

— Дрыс, аа.

— Онда — жон. Біра, сратарыны аяына аты-жндеріді жазбапсыдар. Жауап берілген ай сра кімдікі екенін здері ажыратып аласыдар ой?

— Ажыратамыз, аа.

— Кейбір сратар айталананнан кейін олара берілген жауаптар да айталанан болуы керек. Оан ренжімейсідер ме?

— Жо-о-о!

1. Сіз андай таырыпа шыарма жаздыыз?

— Мен Ерлік пен Ебек, Досты пен Махаббат таырыбына жаздым. Ол шыармалар здеріізге белгілі.

2. Махаббат таырыбына жазылан шыармаларыызды кейіпкерлерімен кездесуііз туралы айтыызшы ?

— "Махаббат, ызы мол жылдар" романында Тана деген ыз бар. Ербол екеуі ш кн бірге жатып, бір-біріне тимей ажырасады.

Бл болан оиа. Тана — Трсын деген ыз. Ербол мен едім.

Трсын азір Семейде трады. лі кнге дейін хат жазысамыз.

Трсын ЖенПИ-ді бітіргеннен кейін Павлодар облысына барыпты. Бесараай деген ауданны "ндіріс" деген ауылында малім екен.

1953 жылы мен Павлодар облысты газет редакторы болып бардым. Бесараай ауданына іссапара баранымда Трсынды іздеп таптым. Кйеуі мектеп директоры екен. йлеріне ондым.

Одан кейін Трсынды кргенім жо. Біра, анда-санда хат келіп трады.

Екінші кейіпкермен кездесуім осы жаында ана болды.

Сол романдаы Метай (шын аты Нрамила Нрбосынова) мені 75 жылды тойына шаырды.

Бардым. Мен машинадан тстім. Ол сабырмен келіп, олымды алды да ойды.

— Келуіізбен! — деді бар айтаны.

Шайа отырды. Метайды лы, келіні, бауыры ду кліп оя берді.

— Біз мамам зіні рі авторы, рі курстасымен шатасып кріседі екен десек, сіздер ол алыстыыздар да ойдыыздар ой, деді.

Метай жауап берді.

— Мен екі шеберді ішінде стім. Бірі — педагогтік шебер, екіншісі "Махаббат, ызы мол жылдар" Метай бейнесі. мір бойы мен екі шеберді ішінде келе жатандытан ааларыды шатап, бетінен сйе алмадым, — деді.

3. азір сізді жзігііз екеу ой. айсысын ай олыыза салып жрсіз?

— Рас. Бірі — жан-жарым Халиманы жзігі, екіншісі кейіпкерім Метайдікі. Алашында Халиманы жзігін о жа олыма салып жрдім. Кейін Метай: "Махаббат, ызы сол жылдар" романын жазан олыыз нумез болсын" деп шешесінен алан жзігін сыйлады. Оны сол олыма салды. Артынан ойлап арасам, Метай з жзігін "роман жазан олыыз нумез болмасын" деп сыйлады. Романды о олыммен жаздым. Ендеше ол жзік о олымда болуа тиіс. Ал сол ол жрекке жаын. Сондытан йелімні жзігін сол жа олымны саусаына кшірдім.

Мен сексенге дейін олыма жзік салмаан кісімін. Бізде неке жзігі деген де болан жо. Сондытан жзік салу тртібін білмеймін. Осылай еткенім дрыс ой деп ойлаймын.

4. Сіз пктік туралы кп айтасыз. Себебі не ?

— Пктігі жо адамдарда мгілік махаббат болмайды. Екі жата та пк осылса мгілік махаббат осыдан рістейді. зім осылай ойлаймын.

5. Сіз махаббатты: Бала махаббат, шала махаббат, мгілік махаббат деп шке блесіз. Сонда осы шеуінен баса махаббат болмай ма ?

— Махаббат мы трлі. Мен оларды негізгі ш топа ана бліп айтып отырмын.

6. Мерейтойыыз ашан, айда теді?

— Мен 786 кн зебірегімді жауа кезеп соысып жріп, аман алдым. Сондытан мені жер басып жрген р жылым — той, р айым — мереке, р кнім — уаныш!

Сондытан дбірлетіп той жасамаймын. Жиналыс болмайды. йіме балаларымды, зімді алты рет инфаркттен алып шыан дрігерлерімді, кейбір зіме жаын адамдарды шаырып, шай беремін. Болды!

7. "Махаббат, ызы мол жылдар" кітабыызды айдан алуа болады ?

— Гоголь мен Абылай хан кшесіні брышындаы "Атамра" кітап дкенінен алуа болады. Мен: "арзан баамен сатыыздар" деп тініп едім, олар р кітапты 330 тегеден сатып жатан крінеді.

8. Арманыыз андай ?

— Спидтен, нашаорлытан, аратан, темекіден аман болып, аза халыны мгі мір сруін армандаймын!

9. ай кейіпкерііз за мір среді деп ойлайсыз?

— Метай мен Бауыржан!

10. натпайтын нрселерііз не?

— лдарды ыздарды алдап кетуге марлыын натпаймын.

— ыздарды жігітке сз айтса, жыыла кететіндерін натпаймын.

— Мектеп малімдеріні, институт оытушыларыны шкірт, студент ыздара кз салыштыын натпаймын.

— Біліп тран студентке баа оймай, соны жыуа тырысатын профессорларды натпаймын.

Мынадай бір анекдот бар. Бір ырылжы профессор ауылдан келген студент ыза ызыады. Сына кітапшасына ол оймайды. Ал ыза стипендияа іліну керек. Профессор ыза "кн" дейді. ыз амалсыздан кнеді. Соынан профессор ыза:

— Пктігін айда, араым-ау? – дейді.

— Ой, аай, ауылда да малімдер бар ой, — деп жауап беріпті ыз.

Бл — анекдот, рине. Біра, анекдот та шындытан шыады.

— Енді нені натпаймын? И, таы да бар.

лдеайда бір института, не бір университетке оларды шаыруымен, студенттермен кездесуге бара алса, длізде кездескен ыздарды лкен кісі келе жатыр-ау деп, жол бермей талтайып трып алатындарын натпаймын. Сол стте: арсы келе жатан машинаа да, трактора да жол бермейтін сиыр малы есіме тседі.

Жастарды телефон соанда: "Мен, Мулен ой!" деп, кесінен брын здеріні атын атайтындарын натпаймын.

Алдымен кесін айту керек. Сен аспаннан тскен жосы, кеден туды. Сен туанда ке "Балам зім лгенде атымды ататып жреді" деп уанды. Ендеше сол мітін атау керек.

Мені бірсыпыра жрт біледі. Сонда да телефон соанда, телефон трубкасын ктергенде:

— Мен Нршайыовпын ой, деймін, атымды артынан айтамын.

Кп адамдар мені дауысымнан таниды. Ал дауысы белгісіз, зі де млімсіз жігіттерді: "Мен Жараспын ой!" деп шіреніп тратындарын жаратпаймын.

Содан со кейбіреулер телефон соанда бірден: "Мені таныды ба?" дейді.

Кзім кріп трмаан, кнде сйлесіп жрмеген адамны дауысын алай танимын? Оны стіне бір-біріне сас дауыстар аз ба? зім телефон соан жеріме алдымен: "Слеметсіз бе?" деп алып, зімні аты-жнімді айтамын. Содан со шаруаа кшемін.

Осы кнгі жастарды соынан абаан ит уып келе жатандай сасалатап, жыпылдата, жылдам сйлейтіндерін натпаймын. Ондай жыпылдатарды не айтып транын ре асы, пай да аласы. Ал мны олар нер ойлайтын сияты.

Меніше, нер емес, ресіздік! нні сзін у иын. Біра, Роза Баланова нні р сзін аны етіп айтады ой.

аза сабырлы, салиалы халы. Ол р сзін айын етіп, саралап сйлеген. Былдырлатып жылдам сйлеу лтты неге емес.

Аылды адам аптыпай сйлейтінін мытпау керек.

Мінеки, осы сияты са-тйектерді натпаймын.

11. Нені жасы кресіз?

— Жалыпай жмыс істей бергенді жасы кремін.

12. Шыармашылы жаынан енді не істемексіз?

— Мгілік махаббат туралы роман жазсам деймін. "мір рнектеріні" жарыа шыпаан 2 жне 3-кітаптарын компьютерге бастырып, дискетаа кшіртіп ойдым. Демеуші табылса, жариялауа зірмін. згелер туралы зім жазан екі том естеліктерім машинкаа басулы тр. зім туралы жрт жазып берген бір томды естеліктерді реттеймін.

азір 124-кнделік дптерімді толтырып жрмін. Журналист кезімде жазан 200-ден аса ойын дптерлерім жне бар.

Бларды тадыры не боларын білмеймін!

Не істеймін деп ойлайтындарым осы. Біра, оны брі уаыта, айрата, аражата байланысты.

13. йеліізді мірі есіізден алмайтын андай сті жадыызда ?

— йелім зіні туан кнін мірі атаан емес. Оны аузына да алмайтын. Біра жыл сайын мені туан кнімді алт жібермей ткізіп отыратын.

Мен мір бойы йеліме бір тал гл сыйламаппын. Мным иттік, рине. Бір жолы балалар шешесіні туан кнін атап тпек болды. Сол кні мен ана гл келмеппін. Дадыланбаандытан ой, рине.

— Саан гл сыйлауды мытып кетіппін. афу ет, Халима дедім йеліме.

Ол жымиды да:

— Сен маан зіді сыйлады. Мені глім де, кнім де, байлыым да, баытым да — сенсі! — деді.

Мен йелімді шатап, бетінен сйдім.

— ой, ерте ой лі, — деді ол зілдеп. йткені біз ешашан жрт кзінше кндіз сйіспейтінбіз.

Екінші бір есімде алан сз мынау:

Жамбыл мен Байтрсынов кшелеріні иылысында, Никольск базарына арай брылатын жолда биік тас баспалда бар.

Бір ыста жер тайа кні Халима екеуміз олтытасып, сол баспалдатан тмен арай тсіп келе жатты. Мені аяым тайып кетті де, лай бастадым. Басымдаы малаайым шып кетті. Сол стте Халима мені орап, шатаан бойы астыма арай лады.

Екеуміз сыранап, етектен бір-а шыты.

— Аманбысы? — дедім жоарыда жатан мен алдымен трып.

— Мені ойшы, зі амансы ба? — деді ол басын сипап. Сйтсем, оны да бркі анадай жерге шып кеткен екен.

Соыста командирге о тигізбеу шін асындаы жауынгер з кеудесін оа тсеп, командирін сатап алатын еді. Сол есіме тсіп, кзіме жас келді.

— 1945 жылды мамыр айынан бастап, Халима бір жарым жылдай Мскеу госпиталінде жатты. Алты айдан кейін университетте оып жрген маан одан хат келді.

— Мен мына аурудан жазылатын емеспін. Жазылмауым да ммкін. Ондай ауру йелден не рахат кресі? Бір жасы ыза йлен. Мына суретімді сатарсы, деп сыртына мынадай трт жол ле жазыпты:

Храни мое изображение,

Если подругу видишь в нем.

Если появится сомнение,

Сожги безжалостным огнем!

Бл шуматы мен зімше былай деп аударан едім:

Мынау мені суретім,

Досым десе абыл ал.

Шб туса кілде,

Кдіктенсе – ота сал!

Ол ауруханадан шыаннан кейін екеуміз осылып, 54 жыл мір срдік.

Сол суреті мынау. Бл суретті мен мір бойы сатап келемін.

"Кесай-2"-дегі а кмбезді ішіне орнатылар алты тас кітапты бірі "Халима" деп аталады. Сол тас кітапты бірінші бетіне осы суретті салыздым.

— Мінеки, йелімні осы ш ауыз сзін мір бойы мытпаймын.

14. анша ыза ашы болдыыз?

— Екі ыза. Екеуіне де лердей ашы болдым. Біріншісі О. деген ыз, екіншісі — Халима еді.

Мен 14 жасымда ашы болдым. 6-класта едім. Жаындаы жетім балалар йінен бізді ауылдаы орталау мектепке оуа ыздар келді. Соларды ішінен бір аба ыза кзім тсті. ашы болдым. Хат жаздым. ыз абыл алды. Екеуміз институт бітіргеннен кейін осыламыз деп уделестік. Екеуміз бір-бірімізге осыланша пктігімізден айырылмаймыз, таза кйінде осыламыз деп серттестік.

7-класты бітіріп, мен Алматыа тау-кен институтыны рабфагына оуа кеттім. Инженер болым келді. ызым Семейдегі №11 орта мектепті интернатына ауыстырылды.

Жарты жыла дейін хат жазысып трды. Мен: "О.., тамаша жарым болады!" деп іштей матанып жрдім.

Жарты жылдан кейін ызды хаты тотап алды. айырдым. Алматыдаы оуымды тастап, Семейге келіп, педучилищеге тстім. Бл 1939 жыл еді. 5-ыркйек кні ызымды іздеп, №11 мектепке бардым. ызым шаыраныма келмей, жолыпай ойды.

Содан кейін айыланып, оан жзінші рет хат жаздым. Ол былай басталатын еді:

Жз хат жаздым бір ыза.

дет жо аза, ырызда.

Махаббатым мгілік.

лгі болсын л-ыза.

за ле. Е соында: "ош, баытты бол. Мен саан мір бойы тілектеспін" дедім.

Содан со ол ызды досы Халимаа марттым. О-а - 3, Халимаа — 9 жыл ашы болдым. Халимаа ашы болуым былай басталды.

Алматыдан Семейге келіп, оуа орналасаннан кейін ашы ызымды іздеп, №11 орта мектепті интернатына бірнеше рет бардым. Бір кні интернат есігіні алдында шашын иан, кі кз, аба ыза кездесіп алдым. Тотатып, О-ны срадым.

— Білемін, бірге оитын рбым. Жатаханада бір блмеде трамыз, – деді.

— Сол ызды шаырып бере аласын ба?

— Жарайды, кте трыыз, — деді аба ыз.

лден уаытта ол айта шыты. Аяын ре басып асыма келді.

— Келе ме? – дедім мен дегбірсізденіп.

— Жо, келмейді.

— Неге?

— Білмеймін. "Менен кдер зсін, енді ешашан мені іздеп келмесін" — деді.

Бл сздерді ол зіп-зіп, инала трып айтты.

Мен жылап жібердім. Баламын ой. Мені кз жасымды кріп, лгі ыз осыла жылады.

— Сен неге жылайсы? — дедім мен жеіммен кзімді срткілеп.

— Саан жаным ашып кетті, — деді ол алаанымен бетін сртіп.

— Аты кім?

— Халима. ыздар Катя деп атайды, — деді ол.

Катя ыза рамет айтып, педучилищеге айттым. О-дан айырылып аланыма лердей кіндім. Жылай бергім келді. "Не жазыым бар еді?" деп кп ойландым.

Осындай за айлардан кейін менімен осыла жылаан кз шарасы ке бейтаныс аба ыз кз алдыма елестейтін еді. сіресе, кзінен моншатаан жасты сртіп жатан кезі ккейімнен кетпейтін болды.

Кейін ол ызбен Н.В. Гоголь атындаы алалы, кітапханасында кездесіп жрдім. Кездескен сайын:

— О. алай? — деп сраймын.

— Жасы, оуы брі ойдаыдай, — дейді ол. Одан О-а лемен жазылан 2-3 хат беріп жібердім, жауап болмады.

Сйтіп О-дан кдер здім.

Енді Халимаа ашы болдым. Біра, оан ашы екенімді білдіргенім жо. те тату, дос болып жрдік. Бергі жаым дос, ары жаым ашы. Ол мені тпкі ойымды сезе ме, сезбей ме, білмеймін. Tic жарып айтпайды. Біра, маан деген досты аморлыында апы жо болатын. Ыли жанашырлы жасап жретін. зара досты хаттар да жазысатынбыз. Осылай ш жылды оумен ткіздік. Одан кейін трт жыл соыс болды. Екеуміз де скерде жрдік. збей хат жазысып трды. Енді ашыты жайлы ашы айтылды. Ол да сезеді екен. Аманды болса, соыс біткеннен кейін осыламыз деп уделестік.

Халима екеумізді осылуымыза себепкер болан О-а немі алысымызды айтатын едік. О. мен Халима екеуі жасы дос болатын: интернатта бірге сті, онжылдыты бірге бітірді. Соыса да бірге барып, бір батальонда радистка болды. Сонда О. Халимаа ыли мені матайды екен. "Сен ойы да, бойы да таза ызсы. Соан осыл!" деп немі айтып жріпті.

— Жо, сен осыл. Екеуіні бала кндерден уделері бар. Удеді бзба, — деп Халима оны гіттейтін болса керек.

Ал, О. оан зіні маан неге осыла алмайтын себебін айтпайды.

Халима екеумізді бір-бірімізді тапанымыза О. себеп болды. Егер ол болмаса біз бір-бірімізді білмес едік. О. екеумізді арамыздаы бала махаббат Халима екеумізді арамыздаы мгілік махаббата жол ашты. Мен жан жарым айтыс боланнан кейін оан арнап "Халима. Мгілік махаббат жыры" деген деректі шыарма жаздым. Ол шыарма "Жлдыз" журналы мен "Простор" журналдарында аза, орыс тілдерінде жарияланды. Оны оырмандар деректі дние емес, кркем шыарма санатында те жылы абылдады. Маан ол туындыа разылы білдірген бірнеше хаттар келді. сіресе, орыс йелдері ерекше сйіспеншілік білдірді. азір ол ебек аылшын тіліне аударылып жатыр.

15. Неге кейіпкерііз Метай тойына шаыранда оан 3 шарт ойдыыз?

— Дниеор емеспін. Зейнетаыда отыран арт стазды аядым.

16. йеліізден дниеден ткеніне анша уаыт болды ?

— Бгін тура 496 кн. Содан бері жетіммін, мспірмін, мдымын. Бл уаыт ішінде йелімні жатан жеріне 100-рет бардым. Ол маан: "асыма келгенде 3 рет атымды ата. Немесе, Абайды 2-3 ауыз леін айт, мен соны ран деп абылдаймын" деген еді.

Мен баран сайын Абайды "Айттым слем, аламасыны" алашы екі шумаын айтамын.

Содан со: "Халима алиапарызы збаанова Нршайыова" деген жазуы бар лпытасты айта-айта шатап, ішімнен егіле еіреп, йге айтамын.

17. Сіз Мншк туралы кп жаздыыз ой. лі кнге дейін аузыыздан тастамайсыз. Егер Мншк тірі болса, оан йленер ме едііз?

— Жо, йленбес едім. Оан екі себеп бар. Біріншісі, мені йленемін деп уделескен ызым бар. Удемді бзбас едім.

Екіншіден, егер ызым жо болан кнні зінде, Мншкті: "Соыс біткен кні маан бірінші сыныс жасаан кісіге жар боламын. Оан дейін жаныма ешкімді жолайтпаймын" деген сзі бар болатын.

Мен артиллериядамын. Мншк жаяу скер пулеметіні батальонында. Мен сз айтамын деп артполктен батальона жеткенше баса біреулер менен брын оан сз айтып ойан болар еді.

Міне, осы себептерден мен сйікті Мншкке йлене алмаан болар едім. Мен Мншкке рухани ана ашыпын. Оны Отаншылдыы мен ерен ерлігіне ашыпын жне мгі ашыпын. Оан барлы рпа мгі ашы болуы керек! аза ызы Мншк Мметова — Орден ызы Жанна Д’Арк!

18. Соыста уанан, айыран кндерііз?

— Украинада кем Нршайы оа шанын, аайым Ниапты Ленинград оршауында аза тапанын жне елде шешемні айтыс боланын естігенде, атты айырдым.

уанан кндерім: Жамбыла хат жазан кнім. Жамбылдан жауап алан кндерім.

Е лы уаныш 1945 жылы 9-мамыр Жеіс кні болатын. Одан кейінгі лы уаныш 1947 жылы 5-маусымда Халимаа йленген кнім болды.

19. Соыста хат жазысып трдыыздар ма ?

Жазды. "айран ыздар, саынды," деген леіме кп хат келді.

ыздардан келген хаттарды жігіттерге лестірдім. Маан келген хат арылы йленген жігіттер лдарына зілхан деп ат ойды (Ман Омарбаев, абікен Мендібаев, Талат осаев т.б.). Бір ыз суретімді срады. Оан мынадай лемен жауап бердім:

МЕНІ ПОРТРЕТІМ

Трпатым атты ысан ждырытай,

аылта денем, мойын ылдырытай.

Жректе жалын атан жігерім бар,

Жрісім жылдам шан блдырытай.

* * *

Кескінім торсы шеке, ыртыс мадай,

ос аба бір-бірімен ырысандай.

Тиы млдірейді екі кзім,

Жзімді жылытуа тыртысандай.

* * *

Кк тастан ашаландай келбетім.

Салпы ерін, йрек мрын, шгіл бетім.

аралыым азанны кйесіндей,

Мінеки, мені осы портретім.

Осылай деп ыза хат жазып оя бердім.

ыз: "Сенбеймін. Сіз екі иыыыза екі кісі мінгендей слу жігітсіз! Біз солай деп ойлаймыз", — деді.

алай ойласадар, олай ойладар, зім осындаймын деп мен жре бердім.

20. Алашы ызыыз неге Сізді менсінбей кетті?

— Кп жылдан кейін: "Маан берген сертіізді неге орындамадыыз?" деп срадым мен одан.

— Орындамайын дегенім жо. Балалыпен саинамды сындырып алдым — пктігімнен айырылып алдым. Сондытан сенен ялып, жоламай кеттім, – деді ол.

Ол екеуміз 22 жылдан кейін кездестік. Кйеуі скерден босап, олар Алматыа кшіп келіпті. 3 ызы бар екен. Ол кезде мен "Социалистік азастан" газеті редакторыны орынбасары болатынмын.

Ол ыз мені йелімні досы болан со ерулікке шаырды. Кейін араласып трды. Бір жолы ол маан жоарыдаыдай сырлы шынын айтты.

— Мен сені пк ыза осылуыды тіледім. Халимаа осылса екен дедім. осылдыдар. Мен соан шексіз уаныштымын. Біра, мен сені ешашан мытаным жо. Егер л тапсам, атын зілхан деп оярмын деп ойлаушы едім. Тадыр маан л бермеді, 4 ыз таптым. Алашы ызымыз ліп алды, — деді.

21. Пктік мселесіне алай арайсыз? Кейбіреулер пктігінен айырылан ыздарды кінламайды. Маан пктікті керегі жо дейді ой. Сізді ойыыз ?

— Пктік керек. Пк осылан жп берік, бір-біріне мір бойы адал болады. Ал пктігі жо ыз бен жігіт осыланымен: бтен еркек пен йелді дмін татып алан олар бтенге бой ра береді.

азата "дніккен ит мамаын жалайды" деген дкірлеу жне мдениетсіздеу маал бар. Неге ол мамаын жалайды? аншыа осылып дніккен тбет таы бір аншыа осылуа мартып, мамаын жалайды.

Жргіш еркектер сол "мамаын жалайтын" итке сайды. Баса йелге асары ауып трады. Содан отбасы бзылып, адалды адыра алады. махаббат мнсіздікке айналады.

з басым ыз бен жігіт пк кйінде осылса ана екеуіні арасында мгілік махаббат болады деп ойлаймын. Сондытан да мен "Махаббат, ызы мол жылдарда" анша жасы ыз болса да, пктігінен айырылып аландытан, Метайды "лтіріп" тастауыма тура келді.

Бл мселені басаша ойлап, згеше пайымдайтындар болар. Мен олармен таласпаймын. мірден тйген з ойымды ана айтып трмын. афу тінемін.

22. Кентау сапарыызда ерекше есте аларлы оиалар болды ма?

— Болды. Бірі мынадай. Метай тойыны орта тсында ш келіншек бір шамаданды ктеріп, асыма келді. Келді де бірі:

А, етіне ызыл крпе басылып,

Ккірегі жатыр екен ашылып.

Дірілдейді кеудесінде ос алма,

ара шашы толындай боп шашылып, — десе,

екіншісі,

Оны крсе жрек кйіп жанатын,

Кездессе жз, естен млде танатын:

Болсам етті, тте дние-ай сол крпе,

шып, сйіп, марымнан анатын, — десе,

шіншісі,

Беріп тір тілегімді ниетін,

Тым болмаса киіміді киетін,

Не сол крпе астарыны бір саба

Жібі болсам денесіне тиетін,

деп ледетіп оя берді.

"Махаббат, ызы мол жылдардаы" мені леім.

Осы леді айтты да шеуі алаандарындаы целлулоид шамаданды ашып, ішінен жмса жннен жасалан бір ызыл крпені алып, мені иыыма жапты.

— Сол леііз шін Сізге Метай-Трамила апамыз 40 жыл ызмет істеген №11 аза орта мектебіні жымыны сыйлыы, деді.

— Ол ызыл крпеге оранып, демі ыз жатан еді ой. Сол ыз осы крпені ішінде ме? — дедім мен олара зілдеп.

— Бізді мына сол ыз деп есептеіз, — деп ш келіншек мені шатап, екі бетімнен кезек-кезек сйді.

здері аппа, кздері ботаны кзіндей ап-ара, тістері маржандай слу келіншектер шпілдетіп бетінен сйіп жатанда адамны буыны босап кетеді екен.

Ал ол келіншектер сыйлаан крпені ызды шашы сияты сипай бергі келеді, сипай бергі келеді.

23. Біз "Ажністен" сізді апай туралы айтандарыызды естідік. Ол кісіні атты саынасыз ба?алай есіізге тсіресіз?

— Жоарыда айттым ой: саынамын, рине.

Кейбіреулер йелін ле сала мытып кетеді.

Кейбіреулер жаа йелге йленгеннен кейін брыны йелін еске де алмайды.

Кейбіреулер лген йелін ойына алуды орнына ашына іздеп лекке тседі.

Мен йте алмаймын. йте алмайтыным мені жрегімді мгілік махаббат мекен еткен болар деп ойлаймын.

Мені ойымша:

Мгілік махаббат тн табысуы ана емес, жан табысуы.

Еркек пен йелді немесе ыз бен жігітті бір кісіге айналып кетуі.

Біріні ойындаысын екіншісіні айтпай ынуы.

Сыарынан айырылан ауды кктен лап летіні сияты, кп замай жан серігіні артынан жнелуі.

Тірі аланы лген сыарын мір бойы есінен шыармауы.

лген жарын кн сайын тсінде кріп, тірі кндегідей ол стасып, атар жруі.

Мгілік махаббатты мен білетін белгілері осылар. Біз жас кезімізде бірге леміз деп уделескен едік. Артынан ол:

— Жо, мен лсем, сен тірі ал, балалара бас-кз бол, — деп тапсырды.

— Мен лсем, сен де сйтесі бе? — дедім оан.

— И! — деді ол.

Екеуміз айтадан серттестік.

Сол себептен мен йелімні артында алып 493 кн тірі жрмін.

Оны стіне маан кіл айтан, хат жазан, телефон соан адамдар:

— Сіз халыа керексіз, жер басып, аман жрііз! — деген тілек айтады.

Халыа анша керек екенімді білмеймін. Ал балаларыма керектігім рас екен. "Балалара бас-кз бол" деп Халима дрыс айтыпты.

24. Махаббат жртты брінде бола ма ?

— Махаббат деген аынды сияты ерекше дарын. Жртты брі бірдей аын, талантты кйші немесе биші бола бермейді.

Сол сияты махаббатсыз, тек ана соыр сезім-инстинктпен мір сре беретін адамдар да болады.

Сексті махаббат деп тсінетіндер кп.

Махаббат — секс емес.

Махаббат жан жарастыы. Аыл, ой, сезім, сенім бірлігі. Осы тртеуіні ттастыы!

ысасы: Махаббат жртты брінде бола бермейді.

25. Секс туралы толы тсінік беретін кітапты айдан алуа болады ?

— "Энциклопедия секса" деген алы кітап бар. Сексті сонда барлы трі айтылан. Баасы 1300 теге. Барлы кітап дкендерінде бар. Мен оны абанбай батыр кшесі мен Сейфуллин кшесіні иылысындаы кітап дкенінен крдім.

Секс дегеніміз — ерлі-зайыпты адамдарды міндетті трде атаратын ызметі. Бл табии міндетті атармауа ешкімні де ыы жо.

26. з бойыызда андай кемшіліктер бар деп ойлайсыз?

— Мен н айта алмаймын, домбыра тарта алмаймын жне би де білмеймін. Сйте тра зімні алай жазушы болып жргенімді жне білмеймін.

Осындай ш лкен кемшілігім бар.

27. Сезім мен сана туралы айтыызшы: айсысы айсысына баынады ?

— Сезім — асау ат, сана атты басына кигізілетін жген. Нотасыз асау ат алып ашып, сені бір жерге жыып, мерт етіп кетуі ммкін. Ал жген асауды ауыздытап, оны беталды лаып, шаба беруіне ыры бермей, дрыс жолмен жруіне кмектеседі. Сондытан бір блеге рынбайын, оыс халге шырамайын десе сезімді санаа билету керек.

Сананы сезімге баындыруды нтижесі: туа сала тншытырылып, жргекке орап, жолда алдырылып жатан сбилер. Сбилер йінде трбиеленіп жатан, шетелдерге сатылып, жнелтіп жатан балалар.

з сбиін туа сала тншытыру — е лкен ылмыс. лы Отан соысы кезінде фашистер бізді, біз оларды лтіріп жатты.

йткені біз бір-бірімізге жау едік. Мен зім тура кздеуде зебірегімнен атып, жауды бір лкен танксін жайраттым. Ол танк ртене бастаанда, ішіндегі экипажы сырта арай секірді. Оларды алы шепте жатан жауынгерлер жайпады. Ал жабы позициядан атан мені зебіректерімні снаряттары талай ДОТ-ты нін шіріп, жауды талай пулеметін ккке шырды. Біз оларды лтірмесек, олар бізді лтіретін еді.

Ал жаа туан жас сбиді не жазыы бар? Шаранасы кеппеген, соншалы бейкн, орансыз, кзін де ашып, дниеге арап лгермеген, тілі де, аяы да шыпаан сбиді, з анынан жаралып, з ішінен шыан сбиді з олымен лтірген кісіні ыз болсын, кім болса ол болсын, барып тран жауыз, жендет деп баалау керек!

Ол ешкімге адал жар болып та жарытпайды.

Мны брі сезім мен сана туралы сзден шыып кетіп жатыр ой. сіресе, ыздар сезімін шынжырлап стауы керек. Шынжырлап! Сонда марпаз жігіттер ештее істей алмайды. Ештее!

Сонда жетім бала тумайды, сорлы сбилер кбеймейді.

Сонда адамды ара ешандай ылау тспейді.

Сезімді санаа баындыруды бір керегі осы!

28. Е ымбат кретін, имайтын нрсеіз не?

— Егер лсем, артымда алдыруа имайтын екі нрсем бар еді. Бірі жан жарым Халима да, екіншісі — екеуміз жинаан кітаптар болатын.

Халима мені кіндірмейін дегендей, ол дниеге менен брын аттанып кетті. Енді имас кітаптарым ана алды.

Соларды ішінде Халима Алматыны Никольск базарынан біреуді олынан сатып келген, 1947 жылы шыан (біз сол жылы йленгенбіз) Джордж Сандты екі томды "Консуэло" кітабы бар. Бл екі томды 160 сома сатып аланбыз.

Мені кітаптарымны тлбасы ол екі кітап кітапханамдаы кітаптарды е алдында тр.

Кейде сол екі кітапты олыма алып сипаймын. Асыл жарымны алааныны жылуын іздегендей боламын.

Сол стте млтілдеп, екі кзіме жас келеді.

29. Сіз 80-ге келдііз, артайдыыз ой. Крілік андай болады екен?

— Крілік адамды — аятан, белден, беттен, кзден, латан алады екен. Ая лсіреп, бел майысып, бет быжырайып, кз кмескіленіп, ла тоса тартады екен.

Крілікті бл белгісін бастан кешіру де баыт екен!

"Сонда, кріні артаймайтын ештеесі жо па?" деп ойлайсыдар ой. Жо емес, бар екен. Ол — артаймайтын мыты кіл екен. Крі болса да сйгі, сйсінгі, сйкенгі келеді. Тым болмаса, бір сипасам екен дейсі! Одан зге, айты, жазы, жарияланы, радиодан сйлеп, теледидардан крінгі келетіні таы бар. Біра, кілді бл тілектеріне мір ерік бере бермейді.

рине, бл зіл ой. Ал, артайаныма арамастан, маан газеттер маала жаздырып, мектептер мен кітапханалар, институттар мен университеттер кездесуге шаырып, радио ай сайын сйлетіп, теледидар кнара крсетіп жатады. Жастара білгеніді айтып, неге йреткі келеді.

Соан араанда мен лі артая оймаан болуым керек деп ойлаймын (зіл).

Ал ана сю, сйсіну жаына ол жетпейтін крінеді. Жас йелдер шала арамайды, ал кемпірлер аятарын жоары ктере алмайды. Сйтіп жріп жім-жім беттерінен сйейін десе блданады кеп! (бл да зіл).

— Сонымен бірге айта-айта телефон соатын кемпірлер де бар. (Бл шын).

— Айтпашы, бір йел зіні аты-жнін, айдан келгенін, жасыны 27-де екенін айтып, "Сізбен жеке сйлескім келеді, бгін абылдайсыз ба?" — деді.

— Бгін олым босамай жатыр, ерте хабарласыыз, — дедім жайымды айтып.

йел "жарайды" деді.

Біра, ертеінде де, одан кейін де хабарласпай кетті. Одан бері ш ай тті.

Тегі сол кісі осыдан ештее шыпас деп менен кдер зген болуы керек.

Одан баса таы бір йел телефон соты. Оны да айта кетейін. Былтыр . облысынан.

— зім те слумын. Брын лкен ызметте болдым. азір жалызбын. мірім те ызы. Шыыс Айтматов, Мхтар Шаханов, Сіз шеуіізді бірііз жазсаыздар тамаша роман шыар еді. Келесіз бе? — деді.

Мен сырат екенімді, жаа роман жазуа кп кш, уат, айрат керек екенін айттым.

— Оан мені кйім келмес, — дедім.

— Ойланыыз, таы да телефон соамын, — деді бейтаныс йел.

Бірнеше кннен кейін ол йел таы да телефон соты.

— Ойландыыз ба? – деді.

Мен ткен жолы жауабымды айталадым.

Одан кейін ол кісі хабарласан жо. Баса автор тапан болуы керек.

Мені кітабымды оыан кейбір йелдер мені йелмар екен деп ойлайды.

Ал мені бтен йелді етегін ашып крмегенімді, бір блмеде оаша жатан йелді жанына жаын бара алмайтынымды айдан білсін? азата "Шккен тйеге міне алмайтын жаман" деген сз тіркесі бар. Сол тіркес маан да арналып айтылан шыар деп ойлаймын.

Мені "жаман" болатын себебім не? Ол мені ЯТ деген сзді те жоары баалайтыным болуы керек.

Мен ЯТ дегенді – лы кш деп санаймын. Адамшылдыты, адалдыты, удешілікті, тратылыты, тазалыты тп азыы ят деп білемін. яты жотан міт ктпеймін. рыары, арашы, аныпезерлер яты жотан шыады. ЯТ Е ЫМБАТ АСИЕТ! яттыа иман ялайды, ятсызды ылмыс уалайды.

Мен:

— тірік айтуа яламын.

— Айтан удемді орындамауа яламын.

— Орынсыз жерде арты сз сйлеуге яламын.

— з кітабымды жне зімді матауа яламын.

—Трамвай, троллейбуста арттар трегеп транда, жастарды орын бермей, шіреніп отырандарын кргенде яламын.

— Кейбір аза жастарыны асыл ана тілін ардатамайтынына яламын.

— Біреуді йеліне марлана арауа яламын.

Сол себептен де ызу науан кездерінде, іссапара баран аудандарымда (мен за жылдар журналист болдым ой) кйеулері шаруа амымен шапылап кетіп, йінде оаша аланымда бір де бір досымны, жолдасымны, таныс-бейтанысымны йеліні тсегін жаалаан емеспін. Сондытан да, кейбіреулер трізді ара бет болмай, жора-жолдастарымны бетіне тура араумен болдым.

рине, жас жігіт пен жас йелді бір йде оаша алып, ыбыр етпей жатуы иын да. йелдер шыдайды да, біра еркекке иын шаруа. Халы ндеріні бірінде мынадай екі жол бар:

"за таа ер жігіт айтып шыдар,

Сары майдай толысып ыз жатанда"

— деген.

иын жадай. біра, ятты ран етіп скен жігіт мндай иындытан да тылады екен.

Мен:

— Біреуді сырын сырта шашуа яламын.

Досыма да, асыма ауыр сз айтуа яламын.

лкенге де, кішіге де (сіресе лкендерге) "Сен" деп сйлесуге яламын.

лдекімге жаынып, жаымпазды жасауа яламын.

Жмыссыз бес минут отыруа яламын.

Кімге болса да олымнан келген жасылыты жасамауа яламын.

Кісі нрсесіне ызыуа, біреуден бірнрсені тегін алуа яламын.

Сйлеп тран кісіні сзін блуге яламын оны аырына дейін мият тыдауа тырысамын.

Ммкіндік болса, з ойымды ол кісі сйлеп боланнан кейін айтамын. Ммкіндік болмаса, н-тнсіз ала беремін. ештемеймін. кпелемеймін.

Біреуден бірдее срап, ол созуа яламын ешкімнен ештее дметпеймін.

оамды орындарда (емхана мен ауруханада, азы-тлік дкендерінде, поштада, ртрлі кассалар алдында) шіретте трмай, "Мен ардагермін!" деп жртты кимелеп, ала арай мтылуа яламын.

Мен барлы жастарды ятты болуа шаырамын.

— яты бар адамдарды ардатай білуге шаырамын.

— Сексмарлыа емес, эротикалы стамдылыа шаырамын.

Маан ойылан сратар бітті. Ен соында сіздерге айтарым:

— Адам рухыны лы кші МАХАББАТ жасасын!

— Шала махаббат емес, мгілік махаббат болсын!

— Махаббатты мгілік иесі жастар жасасын! — деймін.

— лдар! ыздарды рметтедер, аяладар, ардатадар. Олар: лт рпаыны анасы, алы рпатарыны жесі.

Адамзат міріні алтын кні йел! Жер бетіндегі жалыз кн йел!

Кктегі кн болмаса, жер кктемейді. Жердегі кн — йел болмаса, адамзат ркендемейді.

— ыздар! — лдарды рметтедер, ошеметтедер.

Оларды рбір сзіне жымия жауап берідер. Оаш ылыы болса, ашуланбай, аылмен айтып тсіндірідер.

йткені ерден айырылан лтты мірі — ара! Тіршілігі — тман! Сол Отанды жаудан орайтын жандарында жрген жігіттер. Олар бгін — студент, ерте — солдат. Олармен дос, сыйлас, сырлас болып сідер. Ерте Отан орап жргенде олар сендерді саынатын болсын.

Сендер шін, туан жер мен ел шін Отан орау жолында жандарын да аямайтын ерен Ер, аарлы аарман, жалынды жауынгер болсын!

Мен зіме келген сратарды барлыына жауап беріп біттім. Енді здеріні зге сратары болса, жауап беруге зірмін.