Факторлары мен географиясы 2 страница
1. ..................................................................
2. 
.................................................................
3. 
.................................................................
4. 
..................................................................
5. ..................................................................
17-тапсырма. Ебек туралы айтылан маал-мтелдерді трбиелік маынасын тсініп, оны здеріізге мірлік станым етіп алыыздар.
Ебекор йыдан ширап трады, Елге ылан жасылы
Еріншек йыдан ирап трады. Еленбей алмайды.
* * * * * Ебек еткен ерінбей
Ерте тран еркекті Кенелмей алмайды. Ырысы арты. * * * * *
Ерте тран йелді Адамны олы – гл,
Бір ісі арты. Мадай тері – гл.
* * * * *
зіе сен, зіді алып шыар
Аылы мен ебегі екі жатап.
(Абай)
18-тапсырма. Берілген сздер мен сз тіркестеріні синонимдік атарын берііздер.
л г і : Келбет – дидар, , ажар, р, бет, лпет, кескін, т.б.
Туан жер, дниежзі елдері, лдырау, баяу, даму, жрдемдесу, алыптасу, рметтеу, ызмет ету.
19-тапсырма. лені зіндісін оып, з туан жерлерііз туралы гімелеіздер. аза тіліне тн дыбыстары бар сздерді дрыс оып, леді жаттаыздар.
Мына лке,
Мына айма,
Бл мада
лшылы етемін трана,
лшылы етемін мдара,
Тазым жасаймын ырлара!
Шкірлік етем ашан да
Осы бір Отанда туана.
(М. Маатаев)
дістемелік сыныс: азастандаы машина жасау саласыны тарихы, оны даму дегейі жне 1990 жылдардаы жалпы нім шыару мселелері жнінде материал дайындап, конспектілеу.
дебиет: Нег.: 6[12-13]
Баылау сратары:
1. Машина жасауды жалпы даму дегейі бойынша азастан КСРО-да нешінші орында болды?
2. азастанда машина жасауды барлы салаларын бірдей жоары дегейде дамыта алмауа не кедергі болуда?
3. азіргі уаытта елімізде андай ксіпорындар бар?
4. Машина жасау саласыны дамуына кімдер ыпал ете алады?
1-апта. 3-тжірибелік саба
20-тапсырма. Мтіннен машина жасауды ылыми-техникалы прогресті жеделдетудегі алатын орны туралы млімет ала отырып, з ойларыызды ортаа салыыздар.
ылыми-техникалы прогресті жеделдетудегі
машина жасау саласыны орны
Адам міріне ажетті машиналарды трлаулы рылымын ойлап шыару, оларды кеінен олдану белгілі бір ылым саласыны дамуыны негізінде ана ммкін болады. Оны машина жасау технологиясы деп атайтыны белгілі.
Машина жасау технологиясы деп машина шыару барысында туатын задылытарды зерттеп, сол задылытарды нерлым керегінше сапалы, арзан, німді жне пайдалануда ауіпсіз машиналар жасауа баыттайтын ылымны бір саласын айтады.
азіргі елімізді бетбрыс дуіріндегі ылыми-техникалы прогресті басым баыттарыны алдына ойан негізгі мселелері мейлінше жаа технологиялы процестер мен операциялар ашу жне халы шаруашылыындаы осы уаыта дейін ашылан, пайдаланылып келе жатан технологиялы процестер мен операцияларды тымды олдану болып отыр.
Бл мселені негізгі масаттары мынадай:
– елімізде шыаратын ндірістік бйымдарды сапасын дние жзінде шыарылатын бйымдарды сапасынан арттыру немесе солара пара-пар етіп шыару;
– бйымдарды шыаратын ндірісті экологиялы тазалыты сатауы жне ндірісті ауіпсіз жадайда ызмет етуі;
– ндірісті барынша ынталандырып, жоары сапалы німдер алу;
– бадарламамен басарылатын станоктарды пайдалану;
– бйымдар шыаратын ндірісті ресурс сыйымдылыын, шыынын (ебекке, материалдара, энергияа, негізгі орлара, ндіріске жмсалан негізгі орлара кететін шыындар, т.б.) азайту.
Осы масатта машина жасау салаларыны те маызды баыттары тмендегідей деген пікір айтуа болады:
– машина жасау кешенін, е алдымен станок жасауды, есептеу техникасы ндірісін, аспап жасауды, электр техникасы жне электроника нерксібін тпкілікті айта рып, озы лгіде дамыту;
– машина жасау кешенін дамытуа жмсалатын крделі аржыны клемін едуір арттыру;
– жаа техника жасау мен игеру мерзімін ысартуды кптеген техникалы жне экономикалы мселелерін шешу;
– машиналар мен жабдытарды лшемді уаттарын экономикалы жаынан атай алатындай шекте арттыру;
– айта реттелетін икемді ндірістер мен автоматтандырылан жобалау жйелері, автомат желілері, микро-процессорлы техника ралдары орнатылан машиналар мен жабдытар, санды бадарламамен басарылатын кп операциялы станоктар, роботтар, техникалы, роторлы жне роторлы-конвейерлі кешендерді кеінен енгізілуіне жол ашу;
– ндірісті нім шыару, блшек шыару жне технология жнінен мамандандыру мен кооперациялауды кеейту;
– механикалы растыру ксіпорындарыны мамандандырылан зауыттармен тиімді штастырылуын растыру;
– бірыайланан блокты-модульдік жне базалы рылымдар негізінде машиналар, жабдытар мен аспаптар жасау жніндегі шараларды жзеге асыру;
– техниканы кп функциялы трлерін шыару.
Машина жасауда прогресті рылымды материалдарды, оны ішінде: оспасы аз илемді, иілген, бір алыпа келтірілген жне длме-дл кескіндерді, металл нтатарын, композициялы материалдар мен пластмассаларды олдануды кеінен енгізу.
21-тапсырма. Мтінге берілген сздікті жаттаыздар.
Сздік:
станок – білдек
негізгі ор – основной ресурс
сайман – снаряжение
шек – предел
торап – узел
мамандандыру – специализация
бірыайлау – унификация
илем – прокат
длме-дл кескін – точная отрезка
сыйымдылы– вместимость; емкость
ндірістік бйымдар – производственное изделие
жоары сапалы нім – высоко качественный продукт
есептеу техникасы – вычислительная техника
икемді ндіріс – гибкое производство
санды бадарлама – числовое программирование
металл нтатары – металический порошок
22-тапсырма. Тмендегі есімдіктермен сйлемдер растырып, оларды трлерін ажыратыыздар.
л г і :Ол тек лы жзді ана ру басы, тбе биі болып ана оймай, барлы аза еліні саяси, мемлекеттік айраткері дрежесіне ктерілген адам.
Ешандай, бкіл, зімні, ешбір, брі, сонау, бл, андай, анша, олар, сен, кейбіреу.
23-тапсырма. Терминдерге берілген тсініктемелерді маынасын мегеріп, есте сатаыздар.
Білдек– р трлі материалдарды жонып, кесіп дейтін машина.
Станок–машина для обработки различных материалов.
Орны – бет немесе беттер сйкестігі, сызы (с), нкте дайындамаларды немесе бйымдарды орналастыру шін пайдаланылады.
База – поверхность или сочетание поверхностей, линия (ось), точка, принадлежащие заготовке или изделию и используемые для базирования.
24-тапсырма. Дауыссыз дыбыстарды трлерін ажыратыыздар.
л г і : ж – дауыссыз, я;
к –
б –
ш –
д –
н –
–
т –
р –
л –
з –
–
в –
с –
г –
м –
25-тапсырма. Берілген сйлемдерді тсіндірме сздікті кмегімен аза тіліне аударыыздар.
Промышленные роботы станут использоваться на сборке агрегатов узлов ряда изделий – муфт сцепления, редукторов дифференциала моста ведущих колес, узлов. Для сборки топливной аппаратуры, шестеренчатых насосов, дозаторов, узлов жатки комбайнов, узлов двигателей предпологается создание гибких сборочных линий.
Роторными и роторно-конвейерными сборочными линиями будет производиться сборка рукавов высокого давления, корпусов подшипников, роликовых цепей.
26-тапсырма. Берілген сздермен шаын гіме растырыыздар.
Білім алу – оу – йрену – білу; Оушы – шкірт – тлімгер;
ылым – білім – ілім; Іздеу – табу – зерттеу;
алым – лама – оымысты; стаз – малім – оытушы
Тыдау – ла тру – у – зейін ою;
27-тапсырма. Сратара жауап беріп, схбатты рлге бліп оыыздар.
– Сен андай жоары оу орнында оисы?
– .......
– Сен оитын оу орны баса оу орындарынан несімен ерекшеленеді?
– .......
– Тадаан мамандыы сені несімен ызытырды?
– .......
– Келешекті жоары оу орындары сені ойыша андай болуы керек?
– .......
28-тапсырма. Сйлемдегі септік жалауларыны астын сызып, оларды трлерін крсетііздер.
л г і : Келешекті –ілік септігіні жалауы.
Машина жасау нерксібіні орналасуы бастапыда метала бадарланса, соы онжылдытарда маманны жмыс кшіне, кейбір салаларыны ылыми-зерттеу орталытарына, инфрарылымы дамыан ірі алалара шоырлануы байалады.
29-тапсырма. Білім туралы берілген маалдарды маынасын тсініп, есте сатаыздар.
Білімсіз адамны сзі білектей,
Білімді адамны сзі жібектей.
Екпей егін шыпас,
йренбей білім жпас.
Білмеген надан емес,
Білгісі келмеген надан.
Асылды айра штайды,
Аылды білім штайды.
дістемелік сыныс:Машина жасау саласыны ылыми-техникалы прогресті жеделдету ызметін талылау, зара пікір алмасу.
дебиет: Нег.:6[5-8]; 15[7], 17; ос.:9.
Баылау сратары:
1. Машина жасау технологиясы дегеніміз не?
2. Елімізді бетбрыс кезеіндегі ылыми-техникалы прогресті алдына ойан негізгі мселелері андай?
3. Машина жасау салаларыны те маызды баыттары андай?
2-апта. 4 -тжірибелік саба
30-тапсырма.Машина жасау саласына берілген мтінмен танысып, маынасын мегеріп, мазмндаыздар.
Машина жасау – салматы сала
* * * * *
Машина жасау саласы
Бгінгі заман талабы ылыми-техникалы прогресті жне леуметтік міндеттерді ойдаыдай шешілуін амтамасыз ететін салаларды нерлым жоары арынмен дамыту, ттыну мен ор жинауды отайлы араатынасына, ндіріс рал-жабдытары мен ттыну заттарын ндіруге аграрлы-нерксіптік кешенні салалары арасындаы пропорцияларды жасартуа кш салуды ажет етеді. Елімізді экономикасы дние жзіндегі е жетілдірілген жне уатты экономикаа айналдыруды экономикалы кш-уатыны негізі – ауыр индустрияны одан рі дамытуды ажет етеді.
ылым мен техниканы е жаа жетiстiктерiн iске осуда машина жасау саласына басты орын берген жн. Оны су арынын жеделдету – халы шаруашылыыны барлы салаларындаы ылыми-техникалы прогрестi жне елдi ораныс абiлетiн тиiстi дрежеде стауды негiзi, болашата экономиканы дамытуды сара баыты. Машина жасау ндiрiсiнi технологиясы мен йымдастырылуында революциялы згерiстер жасауды, ебек нiмдiлiгiн еселеп арттыруды, материал мен энергияны жмсалуын кемiтудi, нiмнi сапасын жасартуды, ор айтарымын сiрудi амтамасыз ететiн техникалы-экономикалы жаынан е жоары дрежедегі машиналар, жабдытар мен аспаптар жйелерi мен комплектiлерiн шыаруа тиiс. ылыми-техникалы прогрестi жеделдетудi шын мнiндегi тездеткiштерi – станок жасау, электротехника нерксiбi, микроэлектроника, есептеу техникасы мен прибор жасау, бкiл информатика индустриясы басым дамытылатын болады.
азастанны машина жасау саласыны негізгі міндеті: осылан ны жоары тпкi нiм ндiрудi лайту есебiнен iшкi нарыты ажеттiлiгiн барынша анааттандыру жне экспортты кеейту.
Машина жасау кешеніне 13 кіші сала кіреді: темір жол, мнай-газ, кен-шахта жне металлургия, автомобиль жасау, ауыл шаруашылыы, электр жабдыы жне т.б. азастанда машина жасау саласы металл деу жне машина жасау деген екі баытта жмыс істейді. Негізгі жабдытар Ресейді машина жасау зауыттарынан келіп отыран, ал оларды олданан кезде кішігірім жндеуден ткізуге, кейбір блшектерді згертіп, жаалау ажеттігін теуге арнайы цехтар, шеберханалар кейде кішігірім зауыттар йымдастырылан.
Блар негізінде темірден жасалатын бйымдар, ыдыстар жне баса да халы шаруашылыына ажетті жеіл-желпі тауарлар жасау болан.
Республикада машина жасау саласында е алда келе жатан ауыл шаруашылы ауыр жне электротехникалы машина жасау ндірістері мыналар:
Блар «азасельмаш», Павлодар трактор зауыты, Алматыны «Поршень» зауыты, «Атбесельмаш», «Манкентживмаш», АЗАМ (АЗТМ), араандыны машина жасау зауыты, скеменні конденсатор, Кентауды трансформатор, Шымкентті «Электроаппарат», «Семейкабель», Алматыны тменгі вольт аспаптар, штбені жндеу-механика, Солтстік азастан облысындаы Булаев тжірибе-сынау зауыттары. Осылармен атар крал-жабды жасайтын «Атберентген», скемен мен Ккшетаудаы зауыттарды, рылыс, жол жне коммунальды машиналар жасайтын, Кентауды экскаватор, Таразды ю-механика зауыттарын атауа болады.
Сздік:
машина жасау – машиностроение
ю механика – литейная механика
ауыл шаруашылыы – сельское хозяйство
ттыну заттары – потребление вещей
жабдытар – средствы
лайту – преувеличение
31-тапсырма.Тмендегі сздерді аудармалармен сйкестендірііздер.
1. машина жасау а) промышленный комплекс
2. ылыми техникалы прогресс ) социальные объязанности
3. леуметтік міндеттер б) машиностроение
4. былыстар в) законность
5. задылытар г) обеспечить
6. амтамасыз ету ) явление
7. нерксіптік кешен д) производственные аппаратуры
8. ндіріс рал-жабдытары е) научно-технический прогресс
32-тапсырма. Мтінні мазмны бойынша берілген сратара жауап жазыыздар.
1. Бгінгі заман талабы нені ажет етеді? 2. азастанны машина жасау саласаны негізгі міндеті андай? 3. Машина жасау кешеніне анша сала кіреді? 4. азастанда машина жасау саласы андай баыттарда жмыс істейді? 5. Республикада машина жасау саласында е алда келе жатан ндірістерді атап берііздер.
33-тапсырма. Берілген сздермен сз тіркестерін растырыыздар.
л г і: Станок жасау.
ор, ндіріс, станок, автомобиль, ауыл, электр, прибор, ттыну, есептеу, темір, экспортты, аспаптар, ауыр, кптеген, машина.
34-тапсырма. Мтінде берілген сздерді синонимдерін табыыздар.
1. бгінгі 3. ажет 6. болаша 9. жмыс
2. дамыту 4. уат 7. алда 10. жндеу
3. ауыр 5. халы 8. жетістік 11.баыт
35-тапсырма. Берілген сз тіркестерін атыстырып шаын мтін растырыыздар.
азастанны машина жасау саласы, темір жол, мнай-газ, кен-шахта жне металлургия, автомобиль жасау, ауыл шаруашылыы, электр жабдыы.
36-тапсырма. Мамандыа атысты берілген термин сздерді жаттап алыыздар.
Млшер (мера) –берілген лшеммен физикалы шаманы жаарту шін эталон ретінде олданылатын лшеу ралы.
ндіріс трі (вид производства) –бйымды жасаудаы олданылатын тсілдер бойынша аныталатын ндірісті жіктелу категориясы.
ысыммен ятын машина (машина для литья давлением) – суы жне ысты камералы баспалау машиналары болып блінеді. Бл машиналарда сйы металл автоматты дл млшерлегіш жрдемімен престеу камерасына йылып, гидравликалы плунжермен баспаалыпта басылып тапталады.
Доала (колесо) – кптеген жмыс жне клік машиналарыны блшегі; пішіні диск шабаты тоын трізді; айналмалы озалысты згертетін негізгі жабды.
дістемелік сыныс:азастандаы машина жасау саласыны негізгі міндеттері мен баыттары, ондаы негізгі жабдытармен амтамасыз ету ндірістерін толы мегеру шін ылыми дебиеттерді, интернет желісі материалдарын пайдалану керек.
дебиет:Нег.: 2[10-12]; 15[12], 17; ос.:9.
Баылау сратары:
1. Республикада машина жасау саласында е алда келе жатан салаларды атаыздар.
2. Бгінгі заман талабы андай?
3. азастанда машина жасау саласы андай баыттарда жмыс істейді?
2-апта. 5-тжірибелік саба
37-тапсырма. Машина жасау кешенінен млімет алып, мазмндаыздар.
Машина жасау кешені
Машина жасау кешеніні німі республиканы нерксіп ндірісіні жалпы клеміні 8% райды. Республиканы машина жасау ксіпорындары бала-тыыздау жабдытарын (Шымкент .), металл кесетін станоктар (Алматы .), аккумуляторлар (Талдыоран .), центробежді сорыштар (Астана .), рентгендік жабдытар (Атбе .) жне т.б шыарады. азіргі кезде республикада жаа ндірісті йымдастыру масатында жне медициналы жабдытар, ауыл шаруашылы техникалар, дизельдік озалтыштар, азы-тлік нерксібіне арналан жабдытар, электро озалтыштар жне баса да ндірістік-техникаа арналан бйымдар жасау шін машина жасау кешеніні дамуына шет елдер инвестициясы атыстырылуда.
Республика халы шаруашылыыны мтажын теу шін, жан-жаты дамыан машина жасау кешенін ран жн, себебі азір негізгі ажетті машиналарды, жабдытарды, механизмдер мен осалы блшектерді сырт елдерден тасымалдап халыты талап-мдделерін амтамасыз етеді.
Машина жасау кешеніні рылымы те крделі. Оны крамына ш топа біріктірілген 30-а жуы салалар кіреді: 1. машина жасау (машиналар мен рал-жабдытар шыару); 2. металл деу (металл конструкцияларын даярлау, машиналар мен рал-жабдытарды жндеу); 3. кіші металлургия (машина жасау зауыттарында металл балыту). Машина жасау кешені – шаруашылыты р трлі салаларына рал-жабды, елді ораныс жадайы шін ару-жара, халыа ажетті тауарлар (мысалы, автокліктер теледидарлар, кір жуатын машиналар) шыарумен айындалады.
Ебек німділігі мен барлы экономиканы ылыми-техникалы жаынан ала басуы, елді ауіпсіздігі оны даму дегейімен тыыз байланысты. Машина жасау кешені баса да сала аралы кешендермен тыыз ндірістік байланыста болады.
Ол жылу электр кешені (ЖЭК) німдерінсіз жмыс істеуі ммкін емес, сондай-а ЖЭК машина жасаудан энергетикалы, тау-кен ндірісі машиналарын жне баса да рал-жабдытар, р трлі машиналар алады. Машина жасау кешені металлургия балытан металды пайдаланып, оан техника, шикізат (мысалы, металл сыныы) жеткізеді. Машина жасау шін кп млшерде химиялы тауарлар (пластмасса, синтетикалы талшы пен каучук, бояу) жмсалады. Оларды ендіру, керісінше, машина жасау нерксібінсіз ммкін емес.
Сздік:
балыту – плавка ару-жара – вооружение
ауіпсіз – безопасный озалтыштар – двигатели
ндіріс – производство нерксіп – промышленность
тау-кен – горнорудный тыыз – тесно
халы шаруашылыы – народное хозяйство
38-тапсырма. Ана тілі туралы берілген лені маынасын тсініп, жаттап алайы!
Ана тіліне тазым!
Ана тілі – бізді туан анамыз!
Анамыздай сыйлап, баып-аамыз.
Ана тілін бааласа, алай біз
зімізді сондай болма баамыз.
Ана тілін кім аялай білмесе,
“Анасынан безген л!” – деп араыз.
(М.лімбаев)
39-тапсырма. Берілген сздер мен сз тіркестерін пайдаланып, олармен сйлемдер растырыыздар.
осалы блшектер, ебек німділігі, машина жасау зауыттары, шет елдер, ндіріс, ауыл шаруашылы, халыа ажетті тауарлар.
40-тапсырма.Машина жасау кешеніні рамы анша топа біріктірілген? Атауларын торлара жазыыздар.
Машина жасау кешені
  
|
 |  |  |