Факторлары мен географиясы 3 страница
41-тапсырма. Берілген сздермен сз тіркестерін ш жата жекеше жне кпше трде туелдеіздер.
л г і: мені йім, сені йі, сізді йііз, оны йі.
рал-жабдытар, жмыс, осалы блшектер, машина жасау кешені, ару-жаратар.
42-тапсырма.Термин сздерді орысша аудармаларын сйкестендірііздер.
| аза тіліндегі атаулары | Орыс тіліндегі аудармасы |
| 1. мерзімді жндеу 2. ыздырыш 3. орайтын атана 4. машина рылымы 5. кептеліс | а) конструкция машин ) затор б) текущий ремонт в) нагреватель г) намоточный барабан |
дістемелік сыныс: Мтінні мазмнын толытыру, мамандыа атысты терминдермен жмыс жасау.
дебиет: Нег.: 4[5-8]; 15[13], 17; ос.:9.
Баылау сратары:
1. Машина жасау кешені дегеніміз не?
2. Республикадаы халы шаруашылыыны мтажын теу шін не істеу ажет?
3. Машина жасау кешені баса да андай салалармен тыыз байланыста болады?
2-апта. 6-тжірибелік саба
43-тапсырма.Дние жзіндегі машина жасау нерксібімен танысып, маынасын мегеріп, мазмндаыздар.
Машина жасау нерксібі
нерксіпті жетекші саласы ретінде машина жасау дамыан елдерде айрыша орына ие. Оны лесіне нерксіп німіні 36-40%-ы, индустрияда жмыс істейтіндерді 34%-ы тиесілі. азіргі заманы машина жасау–300-ден астам ндіріс трін біріктіретін, ылымды е кп ажет ететін, шыаратын нім трі бірнеше миллионмен есептелетін аса крделі сала. Сондытан халыаралы дегейде йымдасу тиімді болып есептеледі.
Машина жасау нерксібіні дайы дамып, ркендеуі оам ажеттілігімен, кптеген німдерді (трмысты техника, автомобиль, электронды техника) жне FTP жетістіктерімен ттынуды жаппай сипат алуымен аныталады. Машина жасау нерксібіні орналасуы бастапыда метала бадарланса, соы онжылдытарда маман жмыс кшіне, кейбір салаларыны ылыми-зерттеу орталытарына, инфрарылымы дамыан ірі алалара шоырлануы байалады. Бірте-бірте бл сала ксіпорындары барлы жерде орналасатын болды.
леуметтік-экономикалы даму дегейі жоарылаан сайын ндірісті рылымы да крделеніп, жеке салаларды арасалмаы згерді. азіргі кезде німні ны бойынша электр техникасын жасау дстрлі салаларды арта тастады. ылымды кп ажет ететін бл салада нім клемі бойынша Жапония, АШ, Азиядаы жаа индустриялы елдер, ытай, Батыс Еуропа елдері жетекші орына ие.
АШ арапайым рал-жабдытар шыаруа араанда крделі, ымбат техника ндірісіне маманданан. Азия елдері жаппай сипаттаы компьютерлік техника мен трмысты электроника, ал Батыс Еуропа елдері байланыс ралдары мен медициналы, ндірістік жне ылыми рал-жабдытар шыаруа бадарланан.
Клік машиналарын жасау автомобиль, аэроарышты ндіріс пен кеме, теміржол клігін жасауды амтиды. Клік олданылуы жнінен азаматты жне скери масаттаы машиналар болып жіктеледі.
Барлы німні 25%-ын жк машиналары, арнайы (медициналы, рт сндіру, полициялы) автомобильдер мен автобустар райды (бл крсеткіш елдер бойынша айырмашылы жасайды). Автомобиль ндірісіні негізгі орталытары – Батыс Еуропа, Солтстік Америкажне Жапония.
Жеке елдер арасында АШ пен Жапония – ндіріс клемі жнінен жетекші орын алады, оларды райсысы жылына, шамамен, 9-10 млн автомобиль шыарады. Автомобиль жасау кшті монополияланып, дние жзі бойынша бл сала німіні 80%-ы аса ірі он автомобиль компаниясыны лесіне тиесілі.
Клік машиналарыны автомобильден баса трлерін (кеме, теміржол клігі, шатар) жасау да крнекті орын алады. Кеме жасаудан Жапония, Корея Республикасы, Германия, ытай жетекші орында. азіргі кезде сйы німдер таситын танкерлерге, контейнер тасымалдаушы жне мзжарыш кемелерге, туристік жне ылыми-зерттеу баытындаы арнайы кемелерге сраныс артып отыр.
Сздік:
арышты – космический дамыан – развитый жетістік – достижение жетекші – ведущий скери – военный айырмашылы–разница
крнекті – видный, показательный ымбат – дорогой
мзжарыш –ледокол трмысты –бытовой
сйы – жидкий сраныс –спрос
44-тапсырма. Мтінні мазмны бойынша берілген сратара жауап берііздер.
1. Дамыан елдерде айрыша орына ие болан ндірісті атаыздар. 2. Машина жасау саласындаы дниежзіндегі аса ірі лтаралы бірлестіктер туралы не білесіздер? 3. Машина жасау нерксібіні орналасуы неге баынады? 4. Машина жасау нерксібіні дайы дамып, ркендеуі шін не істеу ажет? 5. ндіріс клемі жнінен жетекші орын алатын ай елдер?
45-тапсырма. Тмендегі сздерді синонимдік атарын тауып жазыыздар.
л г і: Сыйлы – рметті, адірлі.Тез – жылдам, шапша, лезде. Млдір – тны, таза. Пенде – адам, тла. Жректі – батыр, батыл.
Крікті, асау, табыну, кнаар, лгі тту, шкірт, нашар, алыс, демі, тілдесу, аайын, дау-жанжал.
46-тапсырма. Машина сзімен берілген сз тіркестерін оларды аудармаларымен сйкестедірііздер.
л г і: Машинаа млік салу – погрузить имущество на машину. Машиналарды бос трып алуымен крес – борьба с простоями машин. Машинаны жргізу ережелерін бзу – нарушение правил вождения машин.
 1. машина жабдытары
| а) править машиной |
| 2. машинаа жолдама | ) конструирование машин |
| 3. машинаны басару | б) производительность машины |
| 4. машинаны растыру | в) машинист |
| 5. машинаны сынау | г) машиностроение |
| 6. машинаны німділігі | ) наряд на машин |
| 7. машинашы | д) система машин |
| 8. машина жасау | е) машинное время |
| 9. машина жйесі | и) принадлежности машины |
| 10. машина жасау | ж) испытание машины |
47-тапсырма. Мтін бойынша схбат растырыыздар.
л г і:
– Азия елдері жаппай андай ндірістік жне ылыми рал-жабдытар шыаруа бадарланан?
– Жаппай сипаттаы компьютерлік техника мен трмысты электроника сияты рал-жабдытар шыарады.
48-тапсырма. Болымсыз етістікке берілген маал-мтелдердегі айтыландарды трбиелік мнін здеріізге лгі-неге ттыыздар. Болымсыз етістік жасап тран осымшаларды астын сызыыздар.
1.тірік айтан жерде кп трма – не стой долго там, где лгут.
2. Елінен безген – ер болмас,
Клінен безген – аз болмас – Не видать добра гусю, покиневшему озеро родное.
Не видать счастья джигиту, оставившему край родной.
3. Жатан жыланны йрыын баспа – Не буди лихо, пока тихо (не наступай на хвост змеи).
4. Атаны баласы болма, Адамны баласы бол – Не будь сыном отца, будь сыном своего народа.
49-тапсырма. Мамандыа атысты берілген термин сздерді жаттап алыыздар.
1. Бетатрон – зарядты блшектерді деткіш аспап.
2. Механикаландыру (механизация) – олмен істелетін жмыстарды машиналармен, механизмдермен ауыстыру.
3. Серпімділік (упругость) – денені лшемдері мен пішінін сыры кш алып тастааннан кейін айтадан алпына келтіре алу абілеті.
дістемелік сыныс:Машина жасау нерксібіні дайы дамып, ркендеуі туралы млімет жинап, ой блісііздер.
дебиет:Нег.:3[10-15]; 15[29], 17; ос.:9.
Баылау сратары:
1. азіргі заманы машина жасау анша ндіріс трін біріктіреді?
2. олданылуы жнінен машиналар алай жіктеледі?
3. Автомобиль ндірісіні негізгі орталытарын атаыздар.
3-апта. 7-тжірибелік саба
50-тапсырма. азастанны машина жасау нерксібі, оны ндірісіне кіретін ксіпорындар, нерксіп кешендері, р саладаы зауыттар жнінде з ойларыызды ортаа салып, саба барысыда талылаыздар.
азастанны машина жасау нерксібі
* * * * *
азастанны ндірісіне кіретін
ксіпорындар
азастанда е алашы машина жасау ксіпорны 1909 жылы Алматы аласында (брыны Верный) рылан екен. Ол тым себу машинасын (сеялка) шыаратын болан. Ал ндіріс саласы ретінде азастандаы машина жасау нерксібі лы Отан соысы жылдарында Кеестер Одаыны батыс жне орта ірлерінен кшіріліп келінген ксіпорындарды негізінде алыптасты. Сйтіп, Алматыда металлургиялы рал-жабдытар, Шымкентте автоматты сыымдау аппаратураларын, Атбеде автоклік озаыштарын, Амолада ауыл шаруашылы техникасын шыаратын ксіпорындар рылып, ондаан машина жасау зауыттары салынды. Осылай аспап жасауды, электротехникалы нерксіпті, трактор жасауды жаа салалары пайда болып, машина жасау салаларыны кешені алыптаса бастады.
Еліміз туелсіздігін алар тста азастандаы машина жасау кешеніні рамында 2500-ден аса нім трлерін шыаратын 370 зауыт болды.
1990 жылдары сала ндіретін німге деген сранысты тмендеуінен, машина жасау кешені тере дадарыса шырады. Жалпы, Кеестер Одаы ыдыраана дейін еліміз аумаындаы ораныс-нерксіп кешені рамында 50 жоары технологиялы зауыт жмыс істеді. Олар скери техника, ару-жара жне о-дрі шыарды. Алматы, Орал, Зырян, Петропавл алаларында орналасан жетекші зауыттар орта ашытытаы зымырандар, скери-теіз флоты шін торпедо, атыш ару-жара, зымыран техникаларыны микросызбаларын шыаратын. азір де бл зауыттар азастан мен ТМД елдеріні арулы кштеріне арналан німдер шыарады. Айталы, темір жолды болуы Алматыда металл рал-жабдытары мен металл кесетін станоктар, Шымкентте алып пресс-автоматтар шыаратын зауыттарды орналастыруа ммкіндік берді. Сондытан да азастанда мнай машиналарын шыару – Атырау, шахталы кен ндіру рал-жабдытарын ндіру – араанды, металлургиялы рал-жабдытар мен машиналар шыару – скемен, ал ауыл шаруашылы машиналары мен трактор жасау зауыттары егіншілік пен мал шаруашылыы дамыан ірлерде –Астана, Павлодар, ызылорда алаларында орналастырылан.
Жалпы азастандаы машина жасау ндірісіне кіретін ксіпорындарды жартысы дерлік Алматы, Амола, Павлодар іріні лесіне тура келеді.
скемен аласында жобалы уаты жылына 15 мы автоклік растыратын «Азиа-Авто» зауыты жмыс істейді. Ксіпорын ресейлік «АвтоВаз», чехиялы «Шкода», америкалы-отстік кореялы «Дженерал Моторс» ксіпорындарыны олдауымен «Лада», «Шевроле» жне «Шкода» кліктерін шыарады. азірше ол еліміздегі автоклік растыратын е ірі ндіріс орны. ИИД бадарламасыны арасында зауыт биылы жылды бірінші жартысында 2609 автоклік шыарды. Бл ткен жылды тиісті кезеімен салыстыранда, 2,6 есе арты.
Елімізде шыарылатын автокліктерді дерлік 90 пайызы осы ксіпорынны лесінде. Жалпы ндіріс клемі де дадарыса дейінгі дегейден асып тсті. Бл жерде 2010 жылдан бері арай автокліктерді 12 трлі жаа модельдері шыарыла бастады. Егер скеменді республиканы «автоклік астанасы» десек, енді осындай таы бір су нктесі пайда болды. Жалпы азастанда барлыы 30-дай р трлі растыру ндірісі жмыс істейді. Оларды кбі «Газель» автомобиліні негізінде микроавтобустар, шаын жк кліктерін, рефррижераторлар шыарады. Алматы аласында троллейбустар, автобустар, ауыр жк таситын «КамАЗ» автокліктері растырылады. Орал аласында ресейлік «Россельмаш» зауытыны «Нива-Эффект» комбайны шыарыла бастады.
Отанды машина жасау нерксібіндегі е ірі жобаларды бірі – Астана аласында америкалы «Дженерал электрик» компаниясымен бірлесіп рылан ірі локомотив растыру зауыты. азірді зінде бл зауыт бір локомотивті растырып шыарса, таы бірнешеуі аяталу алдында тр.
Сздік:
растыру – составлять жоба – проект
дадарыс – кризис уат – сила; мощь
егіншілік – земледелие зауыт – завод
сраныс – спрос ндіріс – производство
51-тапсырма. Берілген сздер мен сз тіркестерін атыстырып, олармен сйлемдер растырыыздар.
ндіріс, ауыл шаруашылы, жеіл кліктер, зауыт, азіргі тада, автокліктер, ірі жоба, вагон шыару, ауыр жк кліктері, трактор жасау.
52-тапсырма. Мтінні алашы бірінші абзацын орыс тіліне аударыыздар.
53-тапсырма. Мтінні келесі ш абзацына сра-жауап растырып, оларды рлге бліп мазмндаыздар.
54-тапсырма. Сйлемдер, ледер, жмбатардаы сан есімдерді астын сызып, оларды трлерін ажыратыыздар.
л г і : Жиырма-отыздай (болжалды сан есімдер) жылысы,екі-ш жздей (болжалды) ойы, жиырмаа (есептік) тарта сауын сиыры бар.
Кешегі екінші дниежзілік соыста сан мыдаан жауынгерлер тамаша ерлік жасап, жеіп шыты. Тбе басында трандар екі-екіден, ш-штен блініп мала арай беттеді. Жаа салынып жатан биік йлерді айналасында мыдаан адам, жздеген машиналар мырсадай айнайды.
Екі досты бірі ыайлы, Екі батыр егессе,
Біреуіні ебі жо. Екеуіні бірі лер.
Екеуін де бірдей крем, * * *
Маан арты кемі жо. Жзден біреу – шешен,
(жмба: о ол менМынан біреу – ксем.
сол ол)
55-тапсырма. Маал-мтелдердегі септік жалауларыны астын сызып, оларды ай септікте транын тсіндірііздер.
1. Маал – сзді атасы. 4. Орынсыз сз ора жыады.
2. Сз – сйектен теді, 5. Аадан – аыл,
Тая – еттен теді. Атадан – наыл шыады.
3. Ебек – ерді санаты, 6. Адамны зі жетпеген жерге,
Білім – ерді анаты. сзі жетеді.
56-тапсырма. Терминдерге берілген тсініктемелерді маынасын мегеріп, тсінгендеріізді айтып берііздер.
Гомогендеу (гомогенизация) – рамды тееу жне концентрациялы біртекті еместікті жою процесі.
Домна – темір кенін балытуа арналан шахталы тік зулім пеш. Д-да балыан сйы металл шойынды рі арай болата айналдыратын пеште де сйы кйінде деп болат алады.
Керіліс (натяг) – озалмайтын осылысты амтамасыз ететін, бастапы алпы тран кезінде оршайтын беттер лшемдеріні о айырмасы.
57-тапсырма. Тмендегі сздерді бір-бірімен маынасына арай орналастырып, сйкестендірііздер.
| 1. машина | а) орындары |
| 2. тым | ) жартысында |
 3. жк 
| б) станоктар |
| 4. ірі | в) жасау |
| 5. бірінші | г) тада |
| 6. автоклік | ) себу |
| 7. ндіріс | д) озаыштары |
| 8. сапалы | е) кліктері |
| 9. металл кесетін | и) тауарлар |
| 10. азіргі | ж) жобалар |
дістемелік сыныс: Мтінде берілген мліметтерді толы мегеру шін, салалы ылыми дебиеттерді, ылыми ебектерді оып, мегерулері ажет.
дебиет:Нег.: 9[13-15]; 17[7]; ос.:9.
Баылау сратары:
1.азастанда е алашы машина жасау ксіпорны ай алада рылды?
2.азастандаы ксіпорындар орналасан алаларды атаыздар. 3. азастанны ай аласын «автоклік астанасы» деп атайды?
3-апта. 8-тжірибелік саба
58-тапсырма. Машина жасауды экономикадаы рлін здерііз білетін мліметтермен толытырып, мазмндаыздар.
Машина жасауды экономикадаы рлі
Ел экономикасында елеулі орына ие саланы бірі – ауыр нерксіп, соны ішінде машина жасау ісі. Бгінде елдегі тралап тран машина жасау саласын ола алып, жйелі жобаларды жзеге асыруды маызы зор.
Елдегі «демелі индустриялы-инновациялы даму», «Бизнесті Жол картасы – 2020» сияты бадарламалар негізінде жаадан ола алынып, бой ктеріп жатан ай нерксіп, ндіріс орыны болмасын машина жасау саласыны німдеріне лкен сраныс танытып отыр. Сондытан да экономиканы бл саласын барынша дамытып, керекті рал-жабдыты ымбата сырттан саудалаанша, зімізде ндіріп, отанды німні ресін кеейтуге ден ойанымыз жн.
Елбасыны халыа Жолдауында елімізді индустрияландыру жмыстарын жедел жоспарлы трде жргізе отырып, экспорта баытталан жаа ндіріс орындарын ашуды міндет еткен болатын. Бл орайда шикізатты емес сала – ауыр нерксіпті осы бір тріні орны ерекше. з ішінен сан салаа блінетін машина жасау ісі – 2010-2014 жылдара арналан еліміздегі индустриалды-инновациялы даму мемлекеттік бадарламасыны басым баыттарыны бірі.
Машина жасау кешеніне – темір жол, ауыл шаруашылыы машиналары, автоклік жасау, мнай-газ, кен-шахта жне металлургия ондырылары, саймандары, энергетикалы, электротехникалы рал-жабдытар, станок жасау, ауыр-жеіл нерксіпті ебек ралдары, ттыну заттары жне ару-жара німдері, трлі аспап жасау сияты 13 кіші сала кіретінін ескерсек, бл саланы салмаыны аншалыты екенін оай ескере аламыз. Осы орайда бкiл лемде лтты нерксiптi технологиялы дегейiнi крсеткiшi ретiнде абылданатын машина жасау саласында оматы жобаларды ола алып, з дегейінде дамытуымыз керек.
азастан Республикасында машина жасауды дамыту жнiндегi 2010- 2014 жылдара арналан бадарламасыны жмыс iстеп тран ксiпорындарды жоары технологиялы жне азiргi заманы жабдыпен жаыртуда, халыаралы стандартты бсекеге абiлеттi нiмiн шыару бойынша жаа ксiпорындар руда, барлы жмыс iстеп тран отанды машина жасау ксiпорындарыны байланыстары мен кооперациясын дамытуда орны ерекше. Ал ол шін елімізде барлы жадай жасалан: Бірнеше саланы біріктірген машина жасау кешенін жйелі жола оя отырып, нерксiп, ндіріс орындарындаы механикаландыру дегейiн арттыруа жне республика экономикасы салаларындаы ебек нiмдiлiгiн лайтуа мол ммкiндiк аша аламыз. азастан экономикасыны суi машина жасауды озы суiмен атар жруi тиiс.
Сздік:
бсеке – соперничество; конкуренция
даму – развиваться
жолдау – послание
жедел – скорый; быстрый
лайту – увеличение
озы – передовой; прогрессивный
жаырту – обновлять; менять
59-тапсырма.Машина жасау саласына олданылатын терминдерді маынасын тсініп, есте сатаыздар.
ысу, ыспа (зажим) – 1.немі немесе мезгіл-мезгіл ысып труа арналан рылы; 2. айла-бйым тріндегі ыспа рылысыны тетігі.
Машиналарды концервациялау (концервация машин) – машиналарды за сатау немесе тасымалдау кезінде оларды саталуын жне бзылмауын амтамасыз ететін техникалы шаралар кешені.
Компенсатор – компенсация шін олданатын тселгіш, балда, реттегіш брама жне т.б. да рылыларды трлері.
Пісіру ваннасы (ванна сварочная) – балытылан негізгі металл жиектері мен осымша металдан ралан балымаан металмен шектелген шаын клемді сйы металл.
60-тапсырма. «азастанда машина жасауды экономикадаы рлі» деген таырыпта оытушы мен студентті арасында шаын гіме растырыыздар.
61-тапсырма.Тмендегі сз тіркестерін орыс тіліне аударыыздар.
Ебек німділігі, мол ммкіндік, халыаралы стандарт, бсекеге абілетті, жаа ксіпорындар, отанды машина, ттыну заттары, ару-жара німдері, мемлекеттік бадарлама.
62-тапсырма.Мтін мазмны бойынша, дрыс жауаптарын (А, В, С, Д) белгілеіздер.
1. Ел экономикасында елеулі орына ие саланы бірі ...................
А) нерксіп С) ауыл шаруашылыы
В) ауыр нерксіп Д) жеіл нерксіп
2. Машина жасау кешеніне – темір жол, ауыл шаруашылыы машиналары ........................... салалары кіреді.
А) й жасау С) тама жасау
В) домбыра жасау Д) автоклік жасау
3.Бгінде елдегі тралап тран машина жасау саласын ола алып, жйелі ........................ жзеге асыруды маызы зор.