Факторлары мен географиясы 4 страница
А) машинаны С) жобаларды
В) кешенді Д) жмысты
4. Р-да машина жасауды дамыту жнiндегi ......................... жылдара арналан бадарламасында арастырылан.
А) 2010- 2014 С) 2000-2005
В) 1991-1998 Д) 2010-2012
63-тапсырма. Тмендегі сздерді бір-бірімен маынасына арай орналастырып, сйкестендірііздер.
| 1. темір | а) нім |
| 2. ауыл | ) ралдары |
| 3. жол | б)жол |
| 4. отанды | в) жмыстары |
 5. индустрияландыру
| г) орындары |
| 6. лкен | ) шаруашылыы |
| 7. автоклік | д) картасы |
| 8. ндіріс | е) заттары |
| 9. ебек | и) сраныс |
| 10. ттыну | ж) жасау |
64-тапсырма. Мтінні мазмны бойынша берілген сратара жауап берііздер.
1. Ел экономикасында елеулі орына ие салалары не деп ойлайсыздар? 2. Елімізде азір андай бадарламалар ола алынып жатыр? 3. Отанды німдерді кбейту шін не істеу керек ? 4. Машина жасау кешеніне андай салалар кіреді? 5. Машина жасауды дамыту андай бадарламада арастырылан?
65-тапсырма. лаатты сздерді маынасын тсініп, трбиелік мніне назар аударып, тсінгендеріізді айтып берііздер.
Отаншылды – е ізгі сезім.
(Л.Н.Толстой)
Алтын анам, Отаным, сенен аяр жаным жо, сенен іркер кшім жо, – деп, ер айратына мін-даы, рге бас!
(М.уезов)
Ана тілі – халы болып жасаланнан бері жан дниесіні айнасы, сіп-ніп, трлене беретін, мгі ламайтын бйтерегі.
(Ж. Аймауытлы)
Бл дуірде з тілін, дебиетін білмеген, адірлемеген адам толы мнді интеллигент емес деуге де болады. Себебі, ол андайлы маманды білімі болса да, рухани ой трбиесінде сыаржа азамат болады.
(М. уезов)
дістемелік сыныс: Машина жасауды экономикадаы рлі туралы ой блісіп, дгелек стел йымдастыру.
дебиет: Нег.: 10[8-10] , ос.:9[24]
Баылау сратары:
1. Елбасыны халыа Жолдауында машина жасау саласы туралы не айтылады?
2. азіргі уаытта андай німдерге сраныс артып отыр?
3. 2010 – 2014 жылдара арналан бадарлама туралы з ойларыызбен блісііздер.
3-апта. 9-тжірибелік саба
66-тапсырма. Мтінмен танысып, маынасын мегеріп, зара пікір алмасыыздар.
Машина жасау саласындаы отанды німдер
Машина жасау саласына ке ріс ашып отыран бір фактор ретінде кедендік одаты рыланын айта кеткен жн. Оан негіз де жо емес. йткені бізді ауымды автоксіпорындар орналасан скемен, останай, Павлодар секілді алаларды барлыы дерлік Ресей елімен шектесіп жатыр. Сондай-а Ресейді Алтай аймаы мен Сібір аудандары здеріні автондірісінен едуір алшата жатанын ескерсек, бл ірлерді ттынушыларына алыстан мол шыынмен тасымалдаанша, іргесінде жатан скеменнен сатып алан лдеайда тиімді. Демек, машина жасау саласында отанды німді лкен нарыа жнелтуді жолы ашы.
«азТрубпром» ЖШС шыаратын соры компрессорлы трубаларды 80 пайызы Ресейді «Трубалы металлургиялы комбинаты» сауда йіне «жол» тартады, «азармапром» ЖШС ндіретін німні, соны ішінде нтатаыш шарлар, шойыннан жасалан арматураны 80 пайызы за мерзімді келісімдерге сйкес Ресейді Стойло тау кен байыту комбинатына тасымалданады, «БМК» А ауыл шаруашылыы техникаларына арналан са блшектерді, мнай-газ жабдытарына арналан біратар блшектерді де Ресейге жібереді. Дегенмен, машина жасау саласында елімізде лі де болса, импортты німдерге туелділік басым.
Жаадан бой ктеріп жатан кез келген жоба рылысына да, оны жабдытауда да шет елді німдеріне кбірек жгінеміз. Италия, Германия, Ресей сияты біратар елдерді рылыларын ымбат бааа сатып алып, соларды ондырып жатамыз. Ал дл сондай рал-жабдыты зімізде де ндіруге ммкіндікті бар екенін, керекті шикізатты да арзан баамен елден табуа болатынын айта кетуге болады. Осы орайда бан мн беріп, азастанды амтуды арттыру бойынша, «азМнайГаз» лтты компаниясы лкен істі ола алды.
Алдаы уаытта мнай-газ бен кен-шахта жмыстарына ажетті рылылар мен жабдытарды шеттен ымбата тасымалдамай, зімізде ндіретін болады. Бл жмыс істеп тран отанды ндірістерді німіне сранысты арттырып ана оймай, жаа ндіріс орындарыны ашылуына, з кезегінде жмыссыздар санын азайтуа, сондай-а аталан сала ндірістеріні арзан бааа, рі жаын жерден керектісіне ол жеткізе алуына мол сеп болма.
азастанда машина жасау саласында бгінде аталмыш сала машиналар мен жабдытардан баса, дайын металл бйымдары ндiрiсi, компьютерлердi, электронды жне оптикалы нiм ндiрiсi, электр жабдыы ндiрiсi, баса санаттара осылмаан машиналар мен жабдытар ндiрiсi, автоклiк ралдары, трейлерлер мен жартылай тiркемелер ндiрiсi, зге де клiк ралдары ндiрiсi, машиналар мен жабдытарды жндеу жне орнату сияты трлерін амтиды.
Сздік:
нтатаыш – дробилка
рылы – устройство; механическое приспособление
туелді – зависимый
тасымалдау – перевозить; переносить
шыын – расходы
тіркеме – прицепной
ндіру – вырабатывать; производить
клік – транспорт
67-тапсырма. Мтінні мазмны бойынша берілген сратара жауап берііздер.
1. Бізді ауымды автоксіпорындарымыз ай алаларда орналасан? 2. Машина жасау саласында отанды німді нарыа жнелтуді жолы андай? 3. «азармапром» ЖШС андай німдер ндіреді? 4. Аымдаы жылды апан айында андай бадарлама бекітіледі? 5. Кез келген жоба рылысында ай елдерді німдеріне кбірек жгінеді ?
68-тапсырма. Тіл туралы маал-мтелдерді оып, маынасын ашып, тсіндірііздер. Жаттап алыыздар.
Ана тілі – брімізді анамыз, Жалтатамай зге тілді лыса,
йткені ол – лтымызды анасы. Е алдымен з тіліді дрыста.
* * * * * * * * * *
з тілі – бірлік шін, азаты аылы – кзінде,
зге тіл – тірлік шін. асиеті сзінде.
* * * * * * * * * *
рбір халы зіні ана тілінде ана баытты.
69-тапсырма. Тест тапсырмаларын орындаыздар. Жауаптарды дрыс нсасын крсетііздер.
1. аза халында трмысты салт-дстрінде «Торсы» сзіні ай салаа жататынын табыыздар.
А) Зергерлік бйым Д) лтты таам
Б) Ыдыс ая Е) Киіз жабдыы
С) лтты киім
2. Етікшілікке байланысты ксіби сзді табыыздар.
А) Циркуль, сызыш, біз, шіргіш
В) Омарташы, бал арасы, бал
С) айыс, біз, ста
Д) Балышылар, ау, атылар
Е) Мата, матаны ауызы, маташылар.
70-тапсырма.Тмендегі сздерді орыс тіліне аударып, есте
сатаыздар.
 |
71-тапсырма. Мтінде кездесетін кейбір сздерге тсініктеме берііздер.
Шикізат -------------------------- Бйымдар -------------------------------
Ксіпорын ----------------------- Бадарлама ------------------------------
Дамыту --------------------------- Автондіріс ----------------------------
Сраныс -------------------------- рылы --------------------------------
Тасымалдау --------------------- ндіріс ----------------------------------
72-тапсырма. Мамандыа берілген терминдерді маынасын мегеріп, тсінгендеріізді айтып берііздер.
рылымдау лшемі (размер конструкторский) – рылым тзілімдегі тетіктерді зара орналасуын анытайтын лшем.
Ротор – генераторды айналып тран блігі. Ол электромагнитті болып келеді. Генератор жмыс істегенде электромагнитті орамдары саиналар жне щеткалар арылы траты тоа осылады.
Сала (отрасль) – німдері шаруашылыта олданылатын ндіріс немесе йым топтары.
Соу машиналары (машины ковочные) – крделі пішінді тетіктерді еркін соып жасау шін олданылатын машиналар.
Текше (стенд) – сынау, зерттеу,жндеу жне машиналар мен баса объектілерді растыру жмыстарын жргізуге арналан ондыры.
Ыс (копоть) – пештерді ызу,жану, тотыу жне т.б. химия-технологиялы процестер нтижесінде пайда болатын жаымсыз зат.
Білгенге маржан!!! Біліп алыыздар!
- Металл деу нерксібіні е бір ерекше ксіпорны – скемен аласындаы азастан Республикасыны Монеталар сарайы. Ол 1992 жылы лтты валюта - тегені енуіне дайындыа байланысты лбі металлургия зауытыны бір цехыны негізінде рылан. Монеталар сарайы монеталар соады. азастан Республикасыны ордендері мен медальдарын, тс белгілер мен скери ызметкерлерді айыру белгілерін, шекей бйымдар шыарады.
дістемелік сыныс: Машина жасау саласыны салматылыы неде? азастанда бл сала таы нені амтиды? деген сратар жнінде дгелек стел йымдастыру.
дебиет: Нег.: 10[7-8] , ос.: 9[14]
Баылау сратары:
1.Бізді ауымды автоксіпорындар орналасан алалар ай елмен шектесіп жатыр?
2. Біздер ай елдерді німдеріне кбірек жгінеміз?
3. 2011-2013 жылдара арналан бадарлама туралы ой блісііздер.
4-апта. 10-тжірибелік саба
73-тапсырма. Машина жасау зауыттарыны орналасу факторлары мен географиясы мтініне жоспар рып, жоспар бойынша гімелеп берііздер.
азастандаы машина жасау ндіріс орындары
* * * * *
Машина жасау зауыттарыны орналасу
факторлары мен географиясы
Машина жасау зауыттары р трлі факторларды серімен орналасады. Мамандану мен кооперативтендіруді дамуыны нтижесінде кліктік факторды рлі артады. Ол сіресе німдері барлы жерлерде ажет болатындар шін (мысалы, автомобильдер мен металл кесетін станоктар шыаратын) маызы зор.
Темір жолды болуы Алматыда металл рал-жабдытары мен металл кесетін станоктар шыаратын, ал Шымкентте – алып пресс-автоматтар шыаратын зауыттарды орналастыруа ммкіндік берді. Дайын німдерді тасымалдауа кететін шыын (рал-жабды, трактор) оларды шыаратын металды тасымалдау шыынынан жоары. Сондытан ауыр, тасымалдауа олайсыз машиналарды тікелей пайдаланатын жерлерде шыаруа тырысады. Ендеше, мынандай фактор – ттыну факторы деп аталады. Мысалы, мнай машиналарын жасау зауыты мнай ндірілетін жерде (Атырауда) орналасан.
Шахталы кен ндіру рал-жабдытарын кмір ндіретін жерде (араандыда), ал металлургиялы рал-жабды пен машиналарды металл орыту орталытарында (скемен) орналастырады. Трактор жне ауыл шаруашылы машиналары зауыттары егіншілік (Павлодар, Астана, ызылорда) пен мал шаруашылыы дамыан аудандарда орналастырылады.
Трлі кліктерді шыару шін нім бірлігіне кп ебек шыыны ажет болады. Блар – ебекті кп ажет ететін салалар. Ебекті кп ажет ететін машина жасау зауыттарын орналастыран кезде, ебек орларымен амтамасыз етілу, яни ебек факторы есепке алынады. Мысалы, йелдерді жмыспен амтамасыз ету масатында металлургтер аласы – скеменде конденсатор мен аспап шыаратын зауыттарды орналастыран. Кейбір машина жасау салалары, мысалы, аспап жасау, радиоэлектроника, есептеу техникалары нерксібі ебекті кп ажет етуімен бірге крделі технологиясымен де ерекшеленеді. Олара ылыми-зерттеу институттарымен, университеттерімен бірігіп жмыс істеу ажет. Бл салалар рі ебекті, рі ылымды кп ажет ететін салалар болып табылады. Олар ірі алалардаы ылыми орталытара жаын орналасады. Осы факторларды есепке ала отырып, теледидарлар растыруа, компьютерлер мен баса да крделі техникаларды шыаруа («Алатау Сити») арналан технопарк Алматы мен Алматы облысында йымдастырылан.
Металды кп ажет ететін німдер (ірі клемді) шыаратын зауыттар металлургия зауыттарына таяу, яни шикізат факторын есепке ала отырып орналастырылады. азастандаы машина жасау німдерін ндіру географиясына шоырлануды жоары дегейі тн болып келеді. Оларды 1/2 блігі Алматы, Павлодар жне Амола облыстарында шоырланан.
Сздік:
ылыми – научный
ажет – необходимо
аспап – инструмент; прибор
есептеу – считать
шоырлану – скапливаться
крделі – сложный
74-тапсырма.Мтіннен мамандыа атысты терминдерді теріп жазып, олара тсіндірме сздікті негізінде тсініктеме берііздер.
75-тапсырма.Мтінні мазмнына сйеніп, схбат (сра-жауап) растырыыздар.
л г і:
– Мнай машиналарын жасау зауыты елімізді ай жерінде орналасан?
– Мнай ндірілетін жерде – Атырау аласында орналасан.
76-тапсырма. Термин сздерді аудармасын жаттап алыыздар.
баыттаушы тартыш – направляющий распределитель
баылау ралбілігі – контрольная оправка
басару жйесі – система управления
басару кілті – ключ управления
балда илейтін машина – колцераскатная машина
77-тапсырма. Берілген сздерді септеіздер.
л г і : Машина, машинаны, машинаа, машинаны, машинада, машинадан, машинамен.
Ебек, ылым, жмыс,мнай, машина, техника, зауыт, нім,шикізат.
78-тапсырма.Кп нктені орнына тиісті сздерді ойып
жазыыздар.
Темір жолды болуы Алматыда металл мен металл .............. кесетін станоктар шыаратын, ал Шымкентте – алып пресс-автоматтар шыаратын ................ орналастыруа ммкіндік берді. Мнай машиналарын жасау ............... мнай ндірілетін жерде Атырауда орналасан. Блар – ебекті кп ................... ететін салалар.
Тиісті сздер: зауыттарды, рал-жабдытары, зауыты, ажет.
Білгенге маржан!!! Біліп алыыздар!
- азастанда барлыы 30-дай р трлі растыру ндірісі жмыс істейді. Оларды кбі «Газель» автомобильдерін (микроавтобустар, самосвалдар, рефрижераторлар) троллейбустар, автобустар, ауыр жк таситын «КамАЗ» автокліктері, коммуналды техника шыаратын Алматы аласында орналасан. Орал аласында ресейлік «Ростауылмаш» зауытыны «Нива-Эффект» комбайнын шыарады.
79-тапсырма.Берілген ребусты шешсеіздер, адам міріне ажетті сз шыады. 
дістемелік сыныс: Машина жасау зауыттарыны пайдасы мен зияны туралы млімет жинап, ой блісііздер.
дебиет: Нег.: 11[5-6]; ос.: 7[4-5]
Баылау сратары:
1. Машина жасау зауыттары алай орналасады?
2.азастандаы машина жасау німдерін ндіру елімізді ай жерлеріде орналасан?
3. Ебекті кп ажет ететін андай сала?
4-апта. 11-тжірибелік саба
80-тапсырма. Мтінді мнерлеп оып, мазмнын здерііз білетін мліметтермен толытырып, айтып берііздер.
Каспий маы машина жасау кешені
Кешен Каспий кен-металлургиялы комбинаты негізінде айта рылан. Ол 1970ж. 1 азанда Орта механикалы жндеу шеберханасы базасында рылды. Осы жылы ю жне орталы корпустары іске осылды. 1972 ж. электрлі жндеу, механикалы, бу азаны жне темір соатын цехтарынан тратын орталы корпус іске осылды. 80-жылдарды ортасына арай механикалы жндеу зауыты соы лгідегі рал-саймандармен жабдыталан, р трлі техникалы трыда иын жндеу жмыстарын жасайтын, кен ндірісіні айта деп шыаратын жабдытар мен оларды осалы блшектерін жасайтын зауыта айналды.
КСРО-ны басты машина жасау зауыттарынан алыста орналасан географиялы ашытыын ескере отырып жне аланы кен ндіретін, химиялы жне энергетикалы нерксіптеріні тотаусыз жмысын амтамасыз ету шін Механикалы жндеу зауытыны ндірістік леуеттігі жаа технологиялармен трлі нім шыаруа ммкіндік беретін ралдармен жабдыталды. ажет блшек жасауа ммкіндігі жететін шаын зауыттар рылды.
Зауытты цехтарында німдерді жону, токарьлы, тегістеу, фрезерлеу жмыстары, термиялы деу, таба металды газды жне плазмалы кесу, блшектерді еркін атау жне штамптау, німдерді резинадан жне пластмассадан жасау толы циклмен жргізілді. Электрлі доа пештерінде бйымдар кміртекті, оспалы жне тот баспайтын болаттан, шойыннан, трлі тсті металдардан жне орытпалардан йып шыарылады. Кптеген тапсырыстара оса бидай оратын комбайндарды тісті доалытары, диаметрі 200 мм дейінгі рышты жне тот баспайтын ысырмалар, сораптара жмысты доалатар мен корпустар жне де комбинатты жаа салынып жатан нысандарына арналан стандартты емес жабдытарды кптеген трлері де шыарылады.
Зауытта 200 дана «Норит» перфораторы, салмаы 500 т-лы ядролы зерттеу инcтитутына арналан электрмагнит, «ТГС-325» быр иетін станок сияты бірегей німдер жасалынан. Дл йма жасау, сонымен оса арнайы дрежелі тот баспайтын болаттан жне коррозияа берік шойыннан йма жасау іске осылды. 80-жылдардан бастап халы ттынатын тауарларды пластмассадан жне 400-ден астам резинатехникалы німдерден жасау олданыла бастады.
1982 ж. санды программамен басарылатын станоктар телімі рылды. Онда токарьлы, фрезерлік жне жону жмыстары жргізілді, сонымен бірге ИР-500 бен ИР-800 лгілі айта деу орталытары іске осылды. 1990 ж. еліміздегі жалыз лазерлік кешен ондырылды. Зауытты дамуына оны директоры ызметін атаран П.Е. Нелюбин, Э.К. Кузьмик, т.б. з лестерін осты.
йтсе де 90-жылдары нерксіп за мерзімге дейін экономикалы дадарыс та болды. Дадарыстан шыу шін 1997 ж. зауытты брыны директоры Н.С. Новосельцевті басаруымен зауытты мліктік кешені негізінде «Каскор-Ремзавод» акционерлік оамы рылды. Біра ксіпорынны табысты жмысын йымдастырудаы басарманы абілетсіздігі акциялар игерген акционерлік оамыны мліктік кешенін «Нурибал» ЖШС-ні сенімді басшылыына тапсыруа мжбр етті. 2000ж. мліктік кешен «Каспиймнаймаш» АА-а згертілді. 2004 ж. ол да банкрот болып жарияланып, Каспий маы машина жасау кешені ЖШС басаруды олына алды.
Сздік:
жндеу – ремонтировать
шойын – чугун
жабдытау – оборудовать
жым – коллектив
траты – постоянный
серіктестік – товарищество
сорап – насос
абілет – способность
сапалы – качественный
йма – литье
81-тапсырма. Мтінні мазмнына сйеніп, сйлемдерді толытырыыздар.
1. Каспий кен-металлургиялы ...................... негізінде айта рылан. 2. ................. Ол 1970ж. 1 азанда Орта механикалы ................ базасында рылды. 3.Осы жылы ю жне ................. іске осылды. 4. 1972 ж. электрлі жндеу, механикалы, бу азаны жне ................. цехтарынан тратын орталы корпус іске осылды. 5. ажет блшек жасауа ммкіндігі жететін ..................... рылды. 6. Каспий аймаындаы ірі, ...................... ретінде траты жмыс жасауда.
82-тапсырма. Берілген сратара жауап берііздер.
1. Каспий маы машина жасау кешені ай жылы рылды? 2. Алашыда ол алай аталды? 3. ай жылдан бастап соы лгідегі рал-саймандармен жабдыталды? 4. Зауытты кім басарды? 5. Зауыт ай жылы лкен дадарыса шырады? 6. азіргі кездегі компанияны негізгі ызметтері андай?
83-тапсырма. Мтіннен машина саласында олданылатын сздер мен сз тіркестерін теріп жазып, олармен сйлемдер растырыыздар.
Мысалы: термиялы деу, таба металды, резинатехникалы німдер, тот баспайтын ысырмалар, сапалы жндеу.
84-тапсырма. Машина жасау саласы бойынша мамандытара негізделген терминдерді маынасын есте сатаыздар.
Жеке ндіріс (производство единичное) – номенклатурасы ке жне жасалатын немесе жнделетін бйымдарыны шыу клемі аз ндіріс.
Машина –материалдарды жне энергияны механикалы озалыс арылы трлендіріп, адамны ол жне ой ебегін жеілдететін немесе толы ауыстыратын рылым.
Машинажасау (машиностроение) – бл ебек ралдарын, кліктерді жне олданыстаы заттар мен ораныс німдерін жасайтын ндіріс салаларыны кешені.
Орамдау (навивание, навивка пружины) – ралбілікте сым немесе шыбыты ию кмегімен серіппе орамыны жасалуы.