Машина жасау саласында дайындама алу

дістері

* * * * *

Дайындамаларды ю дісімен алу

Машина жасау ндірісіні металдар мен трлі орытпаларды балытып, ажетті іші уысты алыпа балыманы ю арылы р трлі бйымдар мен дайындамаларды жасау саласын ю ндірісі деп атайды.

алыпа йаннан кейін орытпа атайып, ймаа айналады (йылан дайындама). ндірілген дайындама кесіп деуден ткеннен кейін млшерлері мен беттеріні кедір-бдырлылыы ажетті трде амтамасыз етіліп, машинаны блшегіне айналады. Машиналарды жне жабдытарды 50%-ы, металл кесу станоктарыны 80%-ы, тоыма машиналарыны 72%-ы, тракторларды 55%-ы блшектері мен тетіктері йылып жасалады.

ю дісі арылы баса тсілдермен жасауа болмайтын крделі пішінді бйымдар мен блшектерді жасауа болады. Ол бйымдар мен блшектерді салматары бірнеше грамнан жздеген тоннаа, млшерлері бірнеше сантиметрден 20 метрге, алыдыы 0,5 миллиметрден 500 миллиметрге дейін жетеді.

ю ндірісі адамзата ерте заманнан бері белгілі. Металдар б.з.д. IV асырда Мысырда, Азияда, нді елдерінде р трлі трмыса ажетті бйымдар мен рал-саймандар жасау шін ажет болды. Олар алдымен оладан, кейін шойыннан жасала бастады.

азастанны аумаын мекендеген халытар ю ксібін жасы мегерген. Мысалы, XIII асырда осы кнгі Тркістан аласындаы ожа Ахмет Иассауи сулет имаратындаы Тайазанды одан 25 шаырым жердегі арна деген мекенде тебриздік шебер бдул Азиз ибн Шарафуддин йып жасаан. азан ерекше рнектермен безендірілген. азанны сырты беттерінде ю арылы ранны аяттары жазылан. азанны салмаы – екі тонна, ернеуіні диаметрі – 2,45 метр, клемі 60 шелек су сыятын етіп жасалан. азан рамы асыл металдары бар крделі орытпадан трады.

ТМД елдеріндегі алымдарды ылыми ебектеріні нтижесінде ю процесіні теориялы мселелері зерттелуімен атар, юды жаа арнайы тсілдері – кокильге ю, здіксіз ю, абыршы абыа, ортадан тепкіш машинамен, ысымны серімен, балитын лгілер арылы мегеріліп, ндіріс процестерін автоматтандыру мселелері жзеге асырылуда.

Туелсіз Мемлекеттер Достастыында жылына 26 млн. тоннадан арты йма ндірілсе, азастан Республикасында жылына 1,5 млн. тонна йма ндіріледі.

Сздік:

уысты алып – пустотелый штамп (форма) балыту – плавка

ю ндірісі – литейное производство балыма – плавка

йылан дайындама – литая заготовка

кедір-бдырлылы – шереховатость

здіксіз ю – непрерывное литье

абыршы абыа – чешуя

152-тапсырма. Мтін бойынша схбат растырып, рлге бліп оыыздар.

л г і :

– Машина жасау саласындаы ю ндірісі дегеніміз не?

– Машина жасау ндірісіні металдар мен трлі орытпаларды балытып, ажетті іші уысты алыпа балыманы ю арылы р трлі бйымдар мен дайындамаларды жасау саласын ю ндірісі деп атайды.

153-тапсырма. Мтіндегі термин сздерді маынасын тсіндірме сздік арылы мегеріп, есте сатаыздар.

154-тапсырма. Мтіннен аза тіліне тн дыбыстары бар сздерді теріп жазып, оларды дрыс айтылуына назар аударыыздар.

155-тапсырма. Терминдік тсіндірмені мият оып, мегерііздер.

деу трлеріні длдіктері

р трлі станоктарда, р трлі дістермен деген кезде оларды длдігі де р трлі болады.

Мысала: уысты деген кезде оны длдігі 2-класс болуы шін оны таза тарту, ажарлар, хонингтеу дістері арылы деу.

1-класты длдікті жоныш ралдармен немесе кондукторды брылау арылы алуа болады.

Блшектерді техникалы деу екі трлі жетерлік жне экономикалы длдіктер деп ажыратылады.

Жетерлік длдік дегеніміз – деу шін уаытты шегермей, жоары дрежелі жмысшылар істеген жететін е жоары дік. Бл длдікке жету те ымбат трады, дейі арналан ымбат ралдар мен жабдытар олданылады. Сондытан блшекті длдігін нерлым жоарылатан сайын оны зіндік ны жоарылай тседі.

Экономикалы длдік дегеніміз – берілген деу дісінде, дрыс ндірістік шартта (арайтын ралдар мен жабдытар, ажетті жмысшы дрежесі), жоары німді амтамасыз еткенде, деу ны баса салыстырмалы деу нынан арты болмауы.

156-тапсырма. Мтіннен тйы етістік формасында тран сздерді теріп жазыыздар жне оларды ай сз табыны ызметін атарып трандыын анытаыздар.

157-тапсырма. Абайды наыл сздерін оып, маынасын тсіндірііздер. Жаттап, естеріізге сатаыздар.

ш-а нрсе адамны асиеті: ысты айрат, нрлы аыл, жылы жрек.

* * * * *

Естілерді айтан сздерін ескеріп жрген кісі зі де есті болады.

* * * * *

Тегінде адам баласы адам баласынан аыл, ылым, ар, мінез деген нрселермен озады. Одан баса нрсемен оздым ой демекті брі де – аымашылы.

158-тапсырма. Тмендегі сен есімдерді маыналы топтарына арай бліп жазыыздар.

Бір, мыа жаын, он бес, алпыса таман, ыры-елу, трттен екі, екі-екіден, бес жарым, он бірінші, жетеу, екі мы он бесінші, бестерде, жиырма бес-жиырма алты шамасында, шінші, жз аралы, мыа тарта, трт-трттен.

159-тапсырма. Сйлемдердегі етістіктерді райды трлеріне ажыратып, маыналы ерекшеліктерін тсіндірііздер.

дістемелік сыныс:Машина жасау ндірісінде ю дісі арылы баса тсілдермен жасауа болмайтын крделі пішінді бйымдар мен блшектерді жасауа болатындыын тере мегеру, гімелеу.

дебиет:Нег.: 6[41-43]; 11[25-30]; 17; ос.: 9.

Баылау сратары:

1. ю дісі деген не?

2. ю дісі адамзат мірінде ай кезден белгілі?

3.аза даласын мекендеген халыты ю дісін ерте кезден-а мегергендігін немен длелдеуге болады?

4. ТМД-да ю ндірісі андай дегейде?

7-апта. 20-тжірибелік саба

160-тапсырма. орытпаларды йылу асиеттері мен йма дайындамалар туралы малмат алып, мазмнын есте сатаыздар.

орытпаларды йылу асиеттері жне

йма дайындамалар

Машина жасау ндірісінде ймалар жасау шін мынадай орытпалар кеінен олданылады: шойын, болат, алюминий, мыс, магний, титан, мырыш, т.б. металдар негізінде жасалан тсті жне баяу балитын металдар орытпалары.

ймаларды ааусыз жасау – орытпаларды йылу асиеттеріне байланысты. орытпаларды басты йылышты асиеттері: сйы аышты, шгу (сызыты жне клемдік), жарылуа бейімділік, газды сііру, газды жне шегіну уыстарын алыптастырыштыы.

алыпты жасау дістеріне байланысты ю жолдары мынадай болып блінеді:

1. Бір рет олданылатын м-балшытан жасалан алыпа ю;

2. Ортадан тепкіш машиналар арылы алыпа ю;

3. Кокильді ю;

4. ысыммен ю.

йма дайындамаларыны технологиялы сипаттамалары: машина блшектеріні лшемдеріне, длдік дегейлеріне арай йма технологияларыны бірнеше тсілдері кездеседі. Соны ішінде лесі 80 пайыздай орындалатын юды м-балшыты трі пайдаланылады. Кбінесе бл діс машиналарды орапты блшектерін алуа олданылады. Мысалы, станокты станинасы, редукторды корпусы, тігін машиналарыны орабы, т.б.

ю процесіні алан 20-30%-ы юды арнайы тсілдеріне жатады. Жа абыралы цилиндрлік, конусты фасонды дайындамалар юды ортадан тепкіш дістерімен алынады.

йма дайындамаларыны бір кемшілігі – сопа-прокаттау дайындамаларынан грі осалдау келеді.

йма жасау белгілі ретпен ажетті техникалы жаттарды дайындаудан басталады. ю цехы мынадай блімдерден трады:

лгі блімінде сызбаа сйкес лгі жасалады;

м-балшы блімінде алып жне зекше жасалатын оспалар дайындалады;

алыптау блімінде – алып, ал зекше блімінде – зекше жасалады;

Балыту блімінде орытпа балытылады;

Дайын алыпа сйы металл йылып, ол атайан со йма алыптан шыарылады;

Тазарту блімінде ймадан ю жйелерін кесіп ажыратып, йма тазартылады;

йманы сапасын тексеру соы операция болып табылады.

Сздік:

прокат – илем

орытпа – сплав

зекше – стержень

аышты – текучесть

бейімділік – склонность

алыптау – штампование

клемдік шгу – объемная усадка

м-балшыты – песчанно-глинистый

сызыты шгу – линейный коэфициент усадки

161-тапсырма. Мтіннен машина жасау саласына байланысты термин сздерді теріп жазып, олара тсініктеме берііздер.

162-тапсырма. Мтіндегі бірыай сйлем мшесі бар сйлемдерді теріп жазып, олара синтаксистік талдау жасау арылы ай сйлем мшесіні ызметін атарып трандыын анытаыздар.

163-тапсырма. Берілген сйлемдерді аза тіліне аударыыздар.

В Казахстане выпускаются сельскохозяйственные машины, тракторы, горно-шахтное и кузнечно-прессовое оборудование, волочильные станки, экскаваторы, металлорежущие станки, радиоприемники и музыкальные центры, машины для животноводства и кормопроизводства, а также сотни других типов машин и механизмов.

164-тапсырма. Маал-мтелдерді трбиелік мнін аша отырып, оларды з мамандыыызбен байланыстырып гімелеіздер.

Болат егелуге кнсе де,

Иілуге кнбейді.

* * * * *

Кпті аузы –

Темір талы.

* * * * *

Зергер-ісмер жезге йір,

Сыршыл адам сзге йір.

* * * * *

Теміршіні олында

Темір тозбайды.

* * * * *

Кміс азып, кл болар,

Алтын азып, жез болмас.

* * * * *

Болат айтты:

Брін тартып алам.

Алтын айтты:

Брін сатып алам.

165-тапсырма. Маал-мтелдердегі металл аттарын теріп жазып, оларды райсысыны зіндік асиеттеріне тоталыыздар.

166-тапсырма. Сздерді маынасына арай тіркестірііздер де, 5-6 жай сйлем растырыыздар.

блшектерді табиат морт сынатын ебек машина жасау ю сйы алыпа ортадан тепкіш леуетті жарыты сулелермен сызыты химиялы деу жиі алыптасан процесі нтижесі олдану байлытары материал жасарту тазалау аышты рам дстр ндірісі шгу деу ю дісі машина

167-тапсырма. Термин сздерді маынасын тсініп, есте сатаыздар.

орытпа – металдарды металл емеспен немесе химиялы оспалармен орыту немесе пісіру жолымен алынан металды асиеттері бар зат.

Сплав – вещество, полученное сплавлением или спеканием металлов с неметаллами или химическими соединениями; обладает металлическими свойствами.

йма орытпа – ю жолымен бйым жасауа арналан орытпа.

Сплав литейный – сплав для изготовления изделий методом литья.

168-тапсырма. Сйлемдерді тура жне жанама толытауышты сйлемдерге блііздер.

Темір шекейлерді ортасынан р трлі рнектерді не рнекті трін ойып, орнына кміс шабады. Ер-трманны сырты темір шекейлермен жабылан. Ер шекейлерін алтындау тсілі кмістеуден згеше. Кмісті шекейлеу ю тсілі арылы жзеге асады. Ерді аашы айы аашынан жасалады. Шетіне иректелген оюлар салынады.

дістемелік сыныс:орытпаларды йылу асиеттері мен йма дайындамаларды технологиялы сипаттамаларын білу, осымша деректермен толытыру.

дебиет:Нег.: 6[43-45]; 15[56]; 17; ос.: 9

Баылау сратары:

1. Машина жасау ндірісінде ймалар жасау шін андай орытпалар олданылады?

2. орытпаларды йылышты асиеттері андай?

3. юды ай трі кп олданыста?

4. йма дайындамаларыны кемшілігі неде?

7-апта. 21-тжірибелік саба

169-тапсырма.Мтінді мият оып, тсініп, мазмндаыздар.

Соу процесі

Соу процесінде кбінесе еркін соу процесі олданылады. Еркін соу процесінде делетін металды беті тегіс, жылжымайтын тске ойылып, жоары жаынан жылжымалы,лкен баламен рылады. Нтижесінде металл деформацияланып, жан-жаа жайылып, з пішінін згертеді. Соан сйкес, металды деуді бл дісін еркін соу деп атайды.

Еркін соу дісімен алынан дайындамалар соылма (поковка) деп аталады. Бл діспен алынатын соылма салмаы 150 грамнан 350 тоннаа дейін болады. са соылмалар пневматикалы рессорлы-серіппелі балалармен делсе, орташа арапайым жне фасонды соылмаларды бу-ауалы балалармен деуде.

Сопа жне алыпталан дайындамаларды ысыммен деуді арнайы тсілдерін олданып жзеге асырады. ысыммен деуде алдын ала дайындалан дайындамалар пайдаланылады. ймалар, металды шыбытары, аылтырлар олданылады. зын сопа дайындамаларды арнайы пресс-айшы рылылармен ияды. Пресс-штамп рылыларында механикалы араларды дискілік, таспалы, арнайы аралы аспаптары болады. сталы алыптау рал-жабдытарыны ш тобы бар:

1. Балалар;

2. Престер;

3. Машиналар.

Балалар тобына – сталы рал-жабдытарды екі жабды озалатын булы-ауалы жабдытары, пневматикалы, алыптайтын рал-жабдытар, дайындамаларды екі жаынан бірдей соатын булы-ауалы ралдар жатады.

Престер тобына – гидравликалы ста-престер, ыстытай соатын иінді престер, жабы бір иінді престер жатады.

Машиналар тобына – бойлы баытта клбеу соатын машиналар, тік баытта соатын машиналар кіреді.

азіргі машина жасау ндірісіндегі балаларды ру салматары бір тоннадан жиырма бес тоннаа дейін жетеді. Ал энергиялар 10 кДж-ден 45 кДж-ге дейін. Престерді ру салмаы – 5-25 МН. Ал машиналарды, оны ішінде клбеу соатын машиналарды салмаы – 1-31,5 МН, тікелей соатын машиналардікі – 0,2-2 МН.

Ауыр соылмалар гидравликалы соу процестерінде жасалады. деуді баса дістеріне араанда (ю, жону, алыптау), еркін соуды кемшіліктері мен артышылытары бар.

Кемшіліктері:

1. Ебек німділігіні тмендігі;

2. Длсіздеу болуы;

3. Металды молыра шыын болуы.

Артышылытары:

1. Металл асиеттеріні жоары болуы;

2. ымбат технологиялы аспаптарды ажет болмауы;

3. Жасалатын дайындамаларды салмаы, пішіні жне лшемі жнінде мбебап болуы.

Еркін соу процесі мынадай трлерге блінеді: отырызу-осадка, шебер бойлай созу немесе клдене дайындаманы зарту-раскатка, тік тесу немесе біршама тередету-прошивка, кесу-рубка, ию-гибка, айналдырып брау-закручивание.

Металды биіктігін бседету арылы оны клдене имасыны ауданын арттыруды – отырызу деп атайды.

Сздік:

кесу– рубка

ию –гибка

соылма – поковка

отырызу – осадка

соу процесі – ковочный процесс

еркін соу процесі – свободная ковка

айналдырып брау – закручивание

тік тесу (біршама тередету) – прошивка

ысыммен деу –обработка давлением

шебер бойлай созу (клдене дайындаманы зарту) – раскатка

170-тапсырма. Тмендегі берілген сйлемдерге жазбаша сратар ойып, схбатты рлге бліп оыыздар.

1. Соу процесінде кбіне еркін соу процесі олданылады. 2. Еркін соу дісімен алынан дайындамаларды соылма (поковка) деп атайды. 3. азіргі машина жасау ндірісіндегі балаларды ру салматары бір тоннадан жиырма бес тоннаа дейін жетеді.

171-тапсырма. Мына сздерге синоним болатын сздерді жазыыздар.

л г і :Слу – ді, демі, крікті, ажарлы, келбетті, т. б.

Ертеден, кнделікті мірде, алам, туелсіз, крделі, ардатау

172-тапсырма. Кп нктені орнына тиісті осымшаларды ойып, сйлемдерді толытырыыздар.

Жалпы машина жасау шаруашылы... барлы саласы... ажетті рал-жабдытар жасау мен кнделікті трмыс... олданылатын машина німдерін (сааттар, тоыма жне тігін машиналары, т.б.) шыару... амтиды. Мнда бірнеше данадан ана (атом реакторы, металлургия комбинат...ыны жабдыы) шыар...атын крделі, ымбат жабдытан бастап, саны миллиондап есептел... жаппай нім...ге дейін ндіріледі. Бл сала бойынша дниежзі... АШ, Германия, Жапония алдыы орын алады. Кейбір елдерді айрыша маманданан салалары бар: Швейцария саат ндірісі... ажетті те дл станок жасауа, Жапония мен Корея аса ірі станок жасауа маманданан.

173-тапсырма. Маал-мтелдерді трбиелік мнін аша отырып, з мамандыыызбен байланыстыра талдаыздар.

Темірді бір басы ысты,

Бір басы суы.

* * * * *

Тат – темірді,

айы адамды кеміреді.

* * * * *

ойды сті – орасын.

Болат ына тотайды,

Тентек топа тотайды,

Жомарт жоа тотайды.

* * * * *

Темір сырын отта танытады,

Адам сырын жота танытады.

174-тапсырма. Термин сздерді маынасын есте сатаыздар.

Маршрутты карта (мемлекеттік стандарт 3. 1404-74) блшекті жасау технологиялы амалиясыны графикалы жмыстарынан трады.

Операциялы карта(мемлекеттік стандарт 3. 1404-79) блшекті жасау амалиясыны талданан сипаттамаларынан трады.

Технологиялы карта (мемлекеттік стандарт 3. 1404-74) блшекті жасау технологиялы амалиясын сипаттаудан, р операциясын тексеруден, рал-жабдытарды, мдделерді жне жмыс млшерлерін крсетуден трады.

Мемлекеттік стандарт 14. 302-73 бойынша технологиялы амалияны екі трі болады: жеке жне типтік.

Жеке технологиялы амалия блшектеріні бір ана трін, бір млшерлі блшектерді жасауда олданылады.

Типтік технологиялы амалия блшектерді технологиялы жне конструкторлы белгісі арылы топталан трлерін жасауда олданылады.

азіргі кезде технологиялы амалияларды жобалауды уаытын ысарту, нын азайту жне сапасын арттыру шін электронды есептеу мшинелерін (ЭЕМ) кеінен олданылады. ЭЕМ технологиялы амалияларды жобалауды нтижесі автоматты трде технологиялы, операциялы, нобай карталарын шыару болып табылады. ЭЕМ арылы станокты неше трлі кмекші ралдарын, рал-жабдытарын жобалайды.

175-тапсырма. Берілген сздер мен сз тіркестеріні маынасын тсіндірме сздіктен арап, соларды атысымен сйлемдер растырыыздар.

апсырма, іржиек, лажылы сыра, балда, шытыралы жзік, стмсы, арабек, ілгек, зергерлік бйымдар, нерпаз халы, кміс сыра, самай сыра, збелі шолпы, аы сыра, кмбезді жзік, кзді шолпы, айшыты сыра, озалы сыра.

176-тапсырма. Берілген сын есімдерді аза тіліне аударып, салыстырмалы шырай жасаыздар.

Твердый, гибкий, тонкий, плоский, качественный, прочный, выносливый, редкий, слабый, короткий, длинный.

дістемелік сыныс:Металды еркін соу дісіні зіндік ерекшелігі жне технологиялы жаттар туралы млімет ала отырып, ксіби біліктіліктерін, тілдік атынастарын арттыру.

дебиет:Нег.: 6[47-49]; 11[56]; 17; ос.: 9

Баылау сратары:

1. Еркін соу кезінде металл андай згеріске шырайды?

2. Еркін соуды кемшілігі неде?

3. Еркін соуды артышылыы неде?

4. Еркін соу процесіні андай трлері бар?

8-апта. 22-тжірибелік саба

177-тапсырма.Мтінді мият оып, машина жасауда олданылатын металдар мен орытпалар жнінде млімет алыыздар.

Машина жасау ндірісіне ажетті

металдар мен ймалар

* * * * *

Машина жасауда олданылатын материалдарды

Жалпы сипаттамасы

Конструкциялы материалдар нерксіпті р трлі салаларында пайдаланылатын машиналар мен механизмдерде пайдаланылатын тетіктерді жасау шін олданылады. Оларды шартты трде ш топа блуге болады: металл, металл емес жне композициялы. Бірінші топ аса кп олданылады.

Металл материалдарды балу температурасы бойынша (оай балитын, балу температурасы орташа жне иын балитын), тыыздыы бойынша (жеіл жне ауыр), негізі бойынша (темір негізіндегі орытпалар, тсті жне иын балитын металдар орытпалары), олардан дайындамалар алу тсілі бойынша (деформацияланатын, йма) жіктеуге болады.

азіргі машина жасауда механизмдер мен машина тетіктерін алу шін таза металдарды да, сондай-а оларды негізінде орытпаларды да олданады.Соылары аса кп олданыс табады, бл оларды аса жоары механикалы асиеттерімен себептелген. Бл асиеттер орытпаны рамына кіретін компоненттерге, оны рылымына жне деу тсіліне байланысты.

Негізінде машина жасауда темір негізіндегі орытпаларды (кміртекті жне оспаланан болат, шойын) жне алюминий, мыс, магний жне титан негізіндегі тсті металдар орытпаларын олданады.

орытпаны тадауды дрыстыына жне одан алынатын тетікті деу тсіліне кбінесе машина жасау німіні сенімділігі жне жмыса абілеттілігі байланысты болады.

Металл емес материалдар техниканы р трлі салаларында аса ке олданыс табуда. Жеткілікті беріктігі, аттылы, тмен тыызды кезіндегі икемділік, кптеген жемірлі ортадаы химиялы тзімділік, оларды технологиялылыы кезінде диэлектрлік асиеттерді дегейі металл емес материалдарды крінбейтіндей етеді.

Металл емес материалдарды шыу тегі бойынша табии, жасанды жне синтетикалы деп ажыратады.Табии материалдара мысалы, табии каучук, ааш, шайыр (янтарь, канифоль), мата, жн, зыыр жне т.б. сияты органикалы материалдар жатады. Органикалы емес табии материалдара графит, асбест, абаттас жне кейбір тау жыныстары кіреді. Жасанды органикалы материалдарды табии полимер німдерден (вискоза талшыы, целлофан, крделі жне жай эфирлер, целлюлоза) алады. Синтетикалы материалдарды жай тмен молекулалы осылыстардан алады.

Жасанды жне синтетикалы материалдарда соы німні жне дайын бйымдарды берілген асиеттерін алу масатымен алашы заттарды асиеттерін жобалау жне араластыру ммкін болады. Нтижесінде синтетикалы металл емес материалдар табии материалдарды ыыстырып шыарады жне сіресе пластмассалар аса ке таралан болып табылады, олардаы резеке байланыстырушы ретінде жоары молекулалы органикалы осылыстар (полимерлер) ызметін атарады.

Сздік:

тетік – деталь табии – природный

тыызды – плотность жасанды – искусственный

негіз – основа шайыр – смола

ыыстыру – отжим тсті металл – металл цветной

осылыстар – полимеры

178-тапсырма. Мтін мазмны бойынша берілген сратара жауап жазыыздар.

1. Конструкциялы материалдар нерксіпте не шін олданылады? 2. Конструкциялы материалдарды неше топа блуге болады? 3. Металл материалдарды андай асиеттеріне арап жіктейді? 4. азіргі машина жасауда механизмдер мен машина тетіктерін алу шін нені кп олданады? 5. Металл емес материалдарды шыу тегіне арап алай ажыратады? 6. Табии материалдара нелер жатады? 7. Органикалы емес материалдара нелер кіреді? 8. Синтетикалы металл емес материалдар табии материалдарды неліктен ыыстырып шыарады?

179-тапсырма. Тсіндірме сздікті пайдаланып, машина жасау саласына байланысты берілген терминдерге тсініктеме жазып, оларды маынасын есте сатаыздар.

Ширату, рнекті жмыстар, ажарлау жмыстары, тсем, мойынтірек, йылан блшек, аау, трпат, тегістеу, білік.

180-тапсырма. Мтіннен алынан сз жне сз тіркестерімен сйлемдер растырыыздар.

Конструкциялы материалдар, металл, балу температурасы, тетіктер жасау, табии материалдар, німдер, орытпалар, машина жасау, механикалы асиет, деу тсілі, беріктік, ке олданыста, ызмет атару.

181-тапсырма. Мтіннен бес хабарлы сйлем тауып, оларды сраулы сйлемге айналдырыыздар.

л г і: Конструкциялы материалдар нерксіпті р трлі салаларында пайдаланылатын машиналар мен механизмдерде пайдаланылатын тетіктерді жасау шін олданылады. Конструкциялы материалдар нерксіпте не шін олданылады?

182-тапсырма. Мтінні мазмнын игеріп, оан таырып ойыыздар.

Металды ркениетті іргетасы деп санайды. нерксіпті дамуын баыласа, онда ркениетті суімен бірге адамзат оамыны да металды ттынуыны траты артанын круге болады. Металдар рылылы жадыат жасау шін кп олданылатын ралыш, сонымен атар орытпаны негізі ретінде немесе таза кйінде айтарлытай сирек осынды оспа ретінде пайдаланылады. М. В. Ломоносов металдара: «Металдар дегеніміз – жары дене, оларды соуа болады», – деп анытама берген болатын. Уаыт те бл анытама айтарлытай згеріске шыраан жо. «Металдар дегеніміз – атденелік торы бар, жасы электр жне жылу ткізгіштікке, пісірілетін жне созылыш асиеттерге ие, металды жылтырмен сипатталатын, ерекшеленетін химиялы ралыш». Металдар ара жне тсті болып блінеді.

183-тапсырма. Мтіннен трлаулы мшелерді тауып, олара сратар ойыыздар.

184-тапсырма. Тмендегі берілген терминдерді маынасын тсініп, есте сатаыздар.

Балытылып аптастырылан металл – 1. Пісіру рдісінде пісіру жігіне енгізілген балытылан осым материал; 2. Балытып аптастыру рдісінде негізгі метала салынан металл.

Металл наплавленный – 1. Переплавленный в процессе сварки присадочный металл, введенный в сварочный шов; 2. Металл, нанесенный на основной металл в процессе наплавки.

Негізгі металл – пісірілетін объектілерді металы.

Металл основной – металл свариваемых объектов.

185-тапсырма. азаты зергерлік нері туралы мтінмен танысып, ондаы ксіби термин сздерді маынасын ынып, з ойларыызды блісііздер.

Зергерлік нер

аза зергерлері тсті металдардан сан алуан семдік бйымдар жасады. сіресе, кмістен соылатын кптеген сндік бйымдар – сукеле шекейлері, сыра, шолпы, шекелік ала, жзік, белбеу, апсырма, тйме, тіс шыыш ке тараан заттар. Ерлерге арнап белбеу, кісе, ер-трмандарды кмістелген, алтынданан, шекейлерді неше трлісі те демі жасалды. Жалан, піспек, санды, тсааш, ожау сияты ыдыс-аятар бетіне кмістелген шекейлер, трлі-тсті шыныдан не болмаса асыл тастан рнектейді.

Шеберлер сндік кміс бйымдарды жасауда кптеген зергерлік тсілдерді олдана білді. Соларды ішінде е ке тараан тсілдері – ота ыздырып соу, балытылан металды алыпа ю, кептеу, тыныкелеу, темір бетіне кміс шабу, сіркелеу.

дістемелік сыныс:Машина жасауда темір негізіндегі орытпаларды (кміртекті жне оспаланан болат, шойын) жне алюминий, мыс, магний жне титан негізіндегі тсті металдар орытпаларын олданатындыы жнінде млімет алу, осымша ылыми дерек кздері арылы теориялы білімдерін толытыру.

дебиет: Нег.: 1[3-5]; 17; ос.: 9.

Баылау сратары :

1. Машина жасау ндірісінде андай материалдар олданылады ?

2. Машина жасауда таза металды жне оларды негізінде алынатын орытпаларды маызы андай ?

3. Металл материалдарды андай асиеттеріне арап трт топа жіктеуге болады ?

8-апта. 23-тжірибелік саба

186-тапсырма.Мтінді тсініп оып, алюминий жне оны орытпалары жнінде білетін з ойларыызды ортаа салыыздар.

Алюминий жне оны орытпалары

Алюминий – кміс тстес, беттік центрленген куб торы бар [периоды 4,04 А], тыыздыы 2,74 см³, жеіл металл. Балу температурасы 660°С. Аллотропиялы згеріске шырамайды.

Алюминийді негізіндегі те кп орытпалар техникада кеінен олданылады. Оларды беріктігін комплексті легірлеп, термиялы деу арылы едуір арттыруа болады. ысыммен деу жне ю кезіндегі технологиялы асиеттері жасы.

Алюминийді меншікті электр ткізгіштігі жоары, кміс пен мыстан кейінгі шінші орында. Біра берілген ток кшіне есептелген мыс сымына араанда алюминий сымы екі есе жеіл. Сол себепті мысты орнына кп салада жеіл жне арзан алюминий кеінен олданылады.

Алюминийді пайдалы асиеттеріні бірі – зіні бетінде берік А1₂0₃ оксидінен тратын жа абат рады. Бл оксид абаты оны тменгі жне жоары температураларда, тотытырушы орталарда коррозиядан сатайды. Алюминий сымдары мен таспаларыны бетінде пайда болатын оксид абаты электротехникада токтан ораушы абат ретінде пайдаланылады.

Техникалы алюминийді арнайы легірлейді. Оны рамында технологиялы траты оспалар кездеседі. Оларды алюминийдегі еру шегі те аз. Олар алюминийді беріктігін арттыратын фазалар рады. Техникалы алюминийді пластикалы асиеті жоары боландытан, ысыммен оай деледі.

Техникада алюминийді деформацияланатын жне юа арналан орытпалары олданылады. Оларды кпшілігі термиялы деуден теді. Алюминий орытпаларыны беріктігін арттыру шін шынытырудан кейінгі ескірту (шынытыру-айтару) процесі олданылады.

Алюминий орытпалары шін ескіру кезіндегі оларды беріктігіні жне физикалы асиеттеріні кинетикалы згеру сызытары техникалы темірді ескіруі кезіндегіге сас. айтару температурасы скенде алюминий орытпаларыны беріктігі, аттылыы артып, максимуміне жетіп, одан кейін тмендейді. Пластикалы асиеттері керісінше згереді: салыстырмалы заруы, клдене имасыны азаюы жне соыа арсыласу энергиясы алдымен тмендеп, одан со е аз мніне жеткенде, айта седі.

Техникада те кп алюминий орытпалары олданылады (50-60 маркасы белгілі).

Алюминий орытпаларын ысты кйде деформациялау арылы, оларды айта кристалдану температурасын жоарылатуа болады. Егер ыстытай деформациядан кейін 500°С-тан тменірек температурада шынытырып, одан со ескіртсе, орытпаны беріктігі жоарылайды. Себебі, оны беріктігі деформация мен ескіру нтижесінде артады. Мндай згеріс – прессэффект деп аталады.

рамында мысы бар орытпаларды, сіресе термиялы делген кйінде, коррозияа тзімділігі тмен. Ондай орытпаларды коррозиядан орау шін ысты кйінде деформациялау алдында оларды ймаларын таза алюминий жаймасымен орайды. Деформация кезінде алюминий орытпаа кіріге, жабысып алады. Сырты алюминий абатында пайда болатын А1₂0₃ тотыы орытпаны коррозиядан жасы сатайды.

Алюминийді негізіндегі йма орытпалардан конфигурациясы крделі бйымдар алады. Оларды механикалы асиеттерімен бірге сйы кйде аыштыы (йма алыпты толтыру абілеті) жоары болуы керек. Аыштыын жоарылату шін алюминийді балу температурасы тмен эвтектикалар ратын элементтермен легірлейді. Мндай элементтерді негізгісі – кремний.

Сздік:

орытпа – сплав шынытыру – закалка

тыызды – плотность аышты – текучесть

тотыу – окисление

187-тапсырма. Мтін мазмнына сйене отырып, сйлемдерді толытырыыздар.

1. Алюминийді негізіндегі .........................................................................

2. Алюминийді меншікті электр ткізгіштігі ............................................

3. Алюминий сымдары мен таспаларыны ..................................................

4. Техникалы алюминийді ...........................................................................

5. Алюминий орытпаларын ысты кйде деформациялау арылы...........

6. Алюминийді негізіндегі йма орытпалардан ...................................

188-тапсырма. Мтін бойынша схбат растырыыздар.

л г і:

– Алюминий андай металл ?

– Алюминий - кміс тстес, беттік центрленген куб торы бар [периоды 4,04 А], тыыздыы 2,74 см³, жеіл металл.

189-тапсырма. Берілген етістіктерді келер шаа айналдырыыздар.

л г і :тр – трар, трма

Дамып келген, жргізілді, нтижесінде артты, олданылды, шырамады, делді, тмендеді, тзді.

190-тапсырма. Мтіннен сын есімдерді тауып, олардан шырай трлерін жасаыздар жне жасалу жолын тсіндірііздер.

Мыс жне оны орытпалары

Мыс – ашы ызылт тсті, пластикалы асиеті жоары металл. Ол табиатта тума металл кйінде де кездеседі. Рудадан оай тотысызданады. Сондытан ол ндіріс пен кнделікті мірде кптен бері олданылады.

Мысты меншікті электр ткізгіштігі жоары. Мыс – электротехника мен прибор жасауда олданылатын негізгі металл.

атты мыста еритін оспалар оны электр ткізгіштігін азайтады. Легірлеу оны беріктігін арттыру шін ана жргізіледі. Электр ткізуші мыс шін е жасы легірлеуші элемент – кадмий.

Мысты электр ткізгіштігін жасарту шін оны барлы оспалардан тазарту керек. Ол шін балытылан мысты ауамен рлейді. оспаларды тотытары шлака кетеді.

Мыс пен цинкті орытпалары – томпа немесе жездер деп аталады. алан мыс орытпаларыны брі – цолалардеп аталады.

191-тапсырма. Мтінді мият оып, етістіктерді ша тріне ажыратыыздар.

Алюминий(лат. Aluminium),– ашудас, Al – элементтерді периодты жйесіні ІІІ тобындаы химиялы элемент, рет нмірі 13, атомды массасы 26,9815. Бір траты изотопы бар. Жер ыртысында таралуы бойынша элементтер арасында 4-ші, металдар арасында 1-ші орында. Табиатта жздеген минералдары кездеседі, оны кпшілігі – алюмосиликаттар болып келеді.

Алюминий латынша Alumіnіum. Алюминий алу шін пайдаланылатын негізгі шикізат – боксит. Алюминийді бос кйінде алаш рет 1825 жылы даниялы физик Ханс Кристиан Эрстед алан. Алюминий – кміс тсті а металл, жылуды жне электр тогын жасы ткізеді, созуа, соуа икемді, меншікті салмаы 2,7 г/см3; балу температурасы 660^оС, айнау температурасы 2500^оС; коррозияа берік, алыпты температурада траты, себебі бетіндегі алминий оксидінен тратын жа абырша оны тотыудан орайды. Сондай-а ол амфотерлі элемент, сондытан ышылдармен де, сілтілермен де рекеттеседі. Алюминий – практикалы маызы зор металл. Ол негізінен жеіл ймалар ндіру шін пайдаланылады. Алюминий ймалары авиа, авто, кеме, ядролы реактор, химиялы аппараттар жасауда, рылыста, т.б. салаларда, таза металл трінде электртехникасында ток ткізгіш сымдар, трмыса ажетті бйымдар дайындау шін олданылады. Техникалы асиеттері жаынан те баалы ймасы – дюралюминий. Оны рамында 94% алюминий, 4% мыс жне аздаан магний, марганец, темір, кремний болады.

192-тапсырма. Мтіндегі сан есімдерді сзбен жазып, оларды сан есімні ай тріне жататындыын анытаыздар.

192-тапсырма. Тмендегі жмбатарды шешііздер.

Срылт тсті кдімгі металмын,
Механикалы серге берілмейтін аталмын.

Негізгі птерім 24-ші, 6-шы кшеде болсам да,
Кендерім Малжарда, тауда жатамын. (Хром – Cr)

* * * * *

Ертеден белгілі жетеуді бірімін,

Электротехника саласында ірімін.

Кптеген ймалара кіремін,
демілігім жнінде алтынмен те жремін. (Мыс – Cu)

* * * * *

Менделеев ауылыны 6- шы кшесінде траым.
р тнде адамдармен жздесіп трамын.
Мені балыта алмай иналады кбісі,
азастан лемде кенім жнінен бірінші. (W – вольфрам.)

* * * * *

Болмасам да айтарлытай салмаым,
Мен кбінен ардатымын алдамын.
ша болып аспана шып алытап,
Жерді жзін, кк аспанды шарладым,
ымбат болдым алтыннан да ертеде. (Al – алюминий).

193-тапсырма. Белгілі аын М. Маатаевты леін мнерлеп оып, маынасын тсініп, жаттап алыыздар.

Алып жер – адамны бесігі

Тербесін сбиін, тербесін.

Адамзат баыты, несібі

Абайла, тгіле крмесін.

(М. Маатаев)

194-тапсырма. Берілген маал-мтелдерді аятаыздар.

1. Ел іші …

2. От кмір жейді, …

3. Арпа – бидай ас екен …
4. нерліні олы алтын, …
5. ойды сті – ….

6. Ескі мата бз болмас, …..

7. Аыл арымас, ..

дістемелік сыныс:Машина жасаудаы олданылатын металдар тірегінде зара сратара жекелей, жппен, топпен жауап беру, з ойларын ортаа салу.

дебиет: Нег.: 14 [33-35]; 17.

Баылау сратары:

1. Машина жасауда алюминийді алатын орны андай ?

2. Алюминийді зіндік ерекшелігі неде ?

3. Алюминий ймалары ай салаларда олданылады ?

8-апта. 24-тжірибелік саба.

Аралы баылау.

9-апта. 25-тжірибелік саба

195-тапсырма. Мтінні мазмнымен танысып, оны здерііз білетін мліметтермен толытырып, мазмндаыздар.

Машина жасау ндірісіндегі ажетті металдар

мен ймалар

* * * * *

Т е м і р

Темір – Менделеев кестесіндегі атомды нмірі 26 болып келетін элемент. Жерде е кп таралан металл атарында. Ересек адамдарды азасында 3,5-4 грамм темір болады. Темір – е ежелгі металл деп есептелінеді. Е алашыда темірден жасалан заттар бізді заманымыздан брын 4 мыжылдыта жасалан, ежелгі шумер жне ежелгі Египет ркениетіні еншісінде.

Темір металы адам баласына осыдан бірнеше мы жыл брын-а белгілі болан. Алайда оны адамдара толы ызмет ете бастаанына жз жылдан астам уаыт ана тті. Бл металды ажеттілігі соншалы, онсыз кнделікті тіршілігімізді кзге елестетуді зі ммкін емес.

Темір – бл машиналар мен станоктар, поездар мен шатар, т.б. жасауда олданылады. Адам баласына темірден арты ажетті металды атау ммкін емес сияты. Темірді алааныша деуге, оны балытуа, зартып созуа, алыптап юа, кесуге болады.

азіргі заманы техникада негізінен аланда р трлі заттар, кбінесе кміртегі осылан орытпалар трінде олданылады. орытпада кміртегі кп болан жадайда темір атты болады, біра те морт сыныш келеді. Бл – кдімгі шойын. Егер кміртегі аздау болса, металл тіптен аттыра, иілгіш, серпінді, біра лі де болса морт сыныш келеді. Бл – болат. Кміртегіні одан да грі азайтса – темір жмса, оай иілгіш келеді, рі оайлыпен сына оймайды. Егер болата белгілі бір заттарды аздап осса, онда оспалы болат алынады. осылан затына арай мндай болат не тот баспайтын, не оайшылыпен сына оймайтын, не ота тзімді, не е кшті деген ышылдара желінбейтін асиеттерге ие болады.

Алайда темірді кемшілігі де бар: ол аса ауыр жне зін тот басады. Сондытан конструкторлар темірді біршама мыты жне едуір жеіл материалдармен – алюминиймен, пластмассамен жне йнекпен баран сайын жиірек алмастыруда. Дегенмен темірді «мраата ткізетін» уаыт лі бола ойан жо. алымдар оайлыпен тотыпайтын, ота, ышыла тзімді темір сорттарын жасауды игеріп ана оймай, атомны пия сырын ашып, темір атомны орнын алай ауыстыруа болатындыын білді. Сонда темірді беріктігі ондаан есе арта тседі екен. Егер пластмасса темір секілді берік бола тссе, темір де пластмасса секілді жмса рі жмыса ыайлы бола тсуде. Біра олар бірін-бірі ыыстырмайды, айта адамдара бірлесіп ызмет ететін болады.

Сздік:

темір – железо асиет– свойство

деу – обработывать балыту –литье, расплавить

кемшілік – недостаток игеру – освоить

ауыстыру – поменять

196-тапсырма. Мтінні мазмны бойынша берілген сратара жауап берііздер.

1. Темір андай металл? 2. Темір ай кезден белгілі бола бастаан? 3.Темір андай жадайларда олданылады? 4. Темірді андай кемшіліктері бар? 5. Темір андай асиеттерге ие? 6. Темірден андай ймалар жасайды?

197-тапсырма. Мтінні мазмнына сйеніп, сйлемдерді толытырыыздар.

1. Темір адам баласына те-------------------------------------------------------

2. Темірді олданылатын жерлері:---------------------------------------------

3.Темірді кемшілігі де бар:------------------------------------------------------

4. Темірден мынадай оспалар жасайды:---------------------------------------

5. азастанда темір ндіретін----------------------------------------------------

6. Темірді асиеттері: -------------------------------------------------------------

198-тапсырма. Мтінні алашы ш абзацын орыс тіліне аударыыздар.

199-тапсырма. Тменде берілген мтінге сра-жауап растырыыздар.

л г і:

– Ежелгі темір заттарыны анша мыжылды жасы бар?

– Ежелгі темір заттарыны 3,5 мыжылды жасы бар.

Темір асыры

Е ежелгі темір заттарыны 3,5 мыжылды жасы бар. Темірді алашы бйымдары тмен механикалы тзімділікте болды. Тек ежелгі металлургтер р темірді зіне араанда мытыра материалдар – шойын мен болатты ймасын жасау тсілін тапан кезде ана, бл металл мен ймаларыны ке таралуы басталып, ол адам ркениетіні дамуын алыптастырды. Б.э.д. ІХ-VII асырларда темір асыры басталан кезде, бл металл алтыннан ымбат бааланды. Сондытан Гомерді «Иллиадасындаы» батырлар «мыс сауыттар» киіп, «темірдей атты жректі» болды, ал ойын жеімпаздары «Одиссей» батырлары алтын мен темір кесегімен марапатталды.

200-тапсырма. Терминдерге берілген тсініктемелерді маынасын тсініп, есте сатаыздар.

Техникалы кту мен жндеу терминдері. Техникалы кту дегеніміз – жабдытарды атаратын міндетіне арай пайдалану, сатау жне тасымалдау кезінде жмыс абілетін сатап, блінбеген кйінде стап труа кмектесетін операция немесе операция жиынтыы.

Техникалы ктуді басты масаты – жабдытарды блінген жерлері мен аау трлерін анытау жне оларды алпына келтіру арылы блшектер мен тораптарды мезгілсіз тозудан сатау шаралары. Сонымен атар, алдаы атарылатын жмыстарыны клеміні мерзімі мен затыын дрыс анытау шін ажет.

201-тапсырма. Интерактивті татамен жмыс істеу шін сынылатын материалдар:(слайд жасау)

Назар аударыыздар!!!

Делидегі темір баана (б.э.д. І- асыр)

Индияда (Дели) б.э.д. І- асырда 415 жылы трызылан темір баана биіктігі 7 метр, салмаы 6,5 тонна, 99,72% таза темірден трады, осынша уаыт таттанбауыны себебін алымдар анытай алмай отыр.

Эйфель мнарасы

1889 жылы Парижде француз инженері Гюстов Эйфель алып мнара рылысын аятады. Париж эмблемасына айналан мнара биіктігі 300 метр, таза темір металынан трады.

202-тапсырма.Темірді асиеттері мен маызынан млімет алып, есте сатаыздар.

Білгенге маржан!!! Біліп алыыздар!

Темірді биологиялы маызы.

Адам денесінде темір рамы 3-7 гр дейін (ткань, ан, ішкі органдарда) болады. Темір бізді организмге тама арылы келеді. Ересек адамны тулік ажеттілігі 11-30 мг райды.

Блшы ет белогы – миоглобин, рамында Fe+3 катионы етке ызылт тс береді. ан белогы – гемоглобин, рамында Fe+2 катионы, ана ызыл тс береді, сйек кемігінде тзіледі.

Темір барлы жасыл сімдіктер рамына кіреді, хлорофилл тзуге, тыныс алуа атысады.

Медицина трысында:Адам азасында темір млшері жетіспеуінен –ан азды (анемия)ауруы пайда болады. Ол дрыс таматанбаудан, экологиялы себептерден, лсіреу, кп ан кету т.б. пайда болады.

лы Абай темірді е арты деп неге баалады екен? Жмбаты маынасы тірегінде ой блісіп, пікір алмасыыздар.

ара жер адамзата болан мекен, Ішінде жз мы трлі асылы бар,

азына іші толан р трлі кен. Соларды е артыы немене екен?

Шешуі: (темір)

203-тапсырма. Маал-мтелдерді маынасын ашып, тсінгендеріізді айтып берііздер. Халы даналыын есте сатаыздар.

Темір жнінде маал-мтелдер:

Кпті аузы-темір талы Болат бгілмес – морт сынар

* * * * * *

Темірші – кміршіге йір О жетпес жерге ылыш сілтеме

* * * * * *

Темірді ызан кезде со Болан іске болаттай берік бол

* * * * * *

Болат айнауда шыныады Темір кессе, ыса кес,

Батыр майданда шыныады зартуы оай.<