Брімізге лгі-неге

ткен жылы"Семей таы"газетіні бірнеше санында жары крген белгілі жазушы зілхан Нршайыовты жан жары Халимаа арналан естелігін оып, лкен ойа алдым. Еріні халы шін ызмет еткен ел азаматы болып алыптасуына бар мырын арнаан аяулы ана бейнесі бгінгі ыз-келіншектерге лгі-неге десем, арты айтан болмас. йткені естелікте крсетілгендей, зілхан атамен тек уанышта ана емес, иын-ыстау кезенді айыспай ктере білген Халима апайды ажырлылыы, дай осан осаына деген аморлыы естелікті оыан рбір жанды тебірентпей оймайды.

Олай деуімні себебі де жо емес. йткені ыздарымыз бен келіншектеріміз алталы, ма сабы биік жігіт-желендерге мар-а Ашаларына ызыан бойжеткендеріміз оларды жан дниелеріне тере бойлап, мірлік серік болсам деп ойламайды. Сондытан азаматтарды басына кн туа алса, оларды тадыр тлкегіне тастап, айналып кететіндері аншама десеізші. Осыны салдарынан аншама бала жетім алып, аншама еркек ертеінен кдер зіп араты соына тсті. Бір сттік байлыа бой алызбай, олда бара анаат ттып, барды бле жегенге не жетсін. рбір болаша ана атаны жары, ара сйері бола білген, ата салтын берік стаан Халима апайдай бола білуге мтылса, нр стіне нр болар еді. зілхан Нршайыов атамызды "Халимасын" оыан р аза ызы мені пікіріме ортатаса алатынына кміл сенемін.

. Садыов

Семей аласы.

("Семей таы", 7(1780), 13 апан, 2004ж.)

ымбатты зілхан аа!

"Халимаа хатты" бірден сйсіне оып шытым. Айтары аны, бояуы аны, тласы блек туынды екен. ттытаймын!

Аынны "меніне" оушы ортатасса, автора онан арты уаныш бар ма?! Сізді "менііз" кпті кзайымына айналалы тр!

Бл шуаты да, уатты, айтары мол, трбиелік мні зор аса баалы ебек.

Тек Президентке хатты бл жерге кірістірмесе де болады. Асыыс жаздым. Толы пікірді ауызша айтармын. (Мына бала ктіп алмасын деп).

зіізді саулыыыз бен аманды, абыройыызды бір Алладан тілеуші

Сбит бауырыыз ДОСАНОВ.

13.01.2005.

ІІІ ТАРАУ

ЛЕБІЗДЕР

(2001 жылы 4-ыркйекте Халиманы ырын ткізгенде сйлегендерді диктофона жазылып алынан сздерінен зінділер)

Мхтар АЙТАЗИН,

медицина ылымыны кандидаты, дрігер

з ааны жан жары, бізді апамыз, аза еліні анасындай болан адамны бірі Халима ттемізді айтыс боланына бгін ыры кн толды. мірден ткен адамды дркін-дркін еске алу жетісіне, ырына, жылына жиналу ата салтымыз. Бгін сол дстр бойынша з ааны дастаранында бас осып отырмыз.

Ру жаынан келгенде біз Халима апаймен туыс боп келеміз. Халима апаны ары атасы арахан батыр, бергі атасы збаан да, сол сияты бізді ары атамыз Атайла би де, Байара би де Сыбанны Шектібай деген руынан тарайды. Бл руды ата жрты азіргі Абай ауданындаы ндызды Жрекадыр деген жер. Сол жерде арахан бейіті деген а бейіт бар. Оны асында арахан шілігі немесе ызыл шілік деп аталатын алы шілік бар. Сол шілікті отстікке арай кесіп тсе, тбе басында збаан ауылыны орны бар. Бл ауыл мен а бейітті арасы жарты шаырым жер. збаан араханны екінші лы болса керек, збаанны лы аликпар Халима ттемізді кесі.

Халима ттемні бізді апайымыз екенін кейін білдік. Алашында "Махаббат, ызы мол жылдар" романын жазан белгілі жазушы зілхан аамызды жолдасы деп рметтейтін едік. Артынан з апамыз болып шыты. Оны білгеніміз былай болды.

зілхан ата бірнеше рет инфаркт боп ауырды. Мен бас дрігер боп істейтін ауруханада емделді. Ыли реанимация блімінде жатты. Сол кезде апай кндіз-тні реанимация бліміні есігі мен терезесін кзетеді екен. Тан атпай, саат алтыда келіп, палата терезесіне жабысып, іліп ішке араумен туратын болса керек. Дміл-дміл есік жаа барып, дрігерлерден з атаны халін срайды.

Бір кні реанимация бліміні мегерушісі Марат бдірахманов келіп, маан осы жайды айтты:

— Апайды аядым. Аяандытан реанимация бліміне бтен ешкімді кіргізуге болмаса да, ол кісіні бір рет палатаа кіргіздім. Біра, ол кісі сонда да йіне айтпады. Терезе батып, зілхан аайа телміріп араумен болды. Мндай оиа брын ешашан болан жо еді, — деді дрігер.

Бл хабарды естіп, мен де атты толыдым. Содан кейін аылдасып, реанимация бліміні бір палатасын з аа екеуіне босатып бердік. Апай з атанды кні-тні ктумен болды. Медбикеден кем ызмет еткен жо. Сйтіп, бріміз з атанды жазып ауруханадан шыарды. Апай жолдасын зі олтытап, йіне алып кетті.

Осы оиадан кейін Халима ттейді з апайым екенін білдім. Ол кісі жетім балалар йінде сіп, бой жетіпті. Соыса атысыпты. Артынан зілхан аамыза осылыпты.

Апамыз келмеске аттанып кеткенімен, з ата ортамызда. Соан шкіршілік етеміз. з атаны балаларымен бірлесіп, за мір сруін тілейміз. Бгін апайды еске алып отырмыз.

Топыраы тора болсын, Халима aпa!

* * *

Асылхан МІРЗАЛЫ,

ажы, молда

адірменді зекені, Халима апамызды дос-туыстары! Біріншіден, осы дастаран басына жиналып отыран бріізді аман-сау болып, адамдарыыза гл бітіп, бріізге Алланы рахметы жаусын деп тілеймін. Екіншіден, мір деген ткінші. Бгін бар адам ерте жо. Сондытан осы ыса мірде адамдарды бір-бірін сыйлап туі парыз. Бріміз бір-бірімізді адірлеп тейік деймін.

Халима апайды мен де крдім. Иман жзді бетінен адамгершілік нры тгіліп трандай кісі еді. Мейірбан адам екені бірден аарылатын.

Апамызбен алдымен Мырзабек Дйсенов марм аамызды йінде кездестік. асында з аа бар. Мырзабек аамыз бл кісілерді досы екен. Екеуі де атты айырып, марм аамызды мірден тіп кеткеніне кініш білдірді.

Екінші рет бл кісілерді жиені айтыс боланда бірге болды. Бір-бірімізге таы да ризашылы білдірдік.

Сол ризашылыыны белгісі ретінде Халима апам: "Мен мірден ткенде жаназамды Асылхан бауырыма шыартыдар" деп зілхан аамыза айтып кетіпті. Сол кісіні осы сиетін орындап, енді ран баыштауыма рсат етііздер.

Жаны жннатта болсын Халима aпa!

* * *

Трсынбек ККІШЕВ,

жазушы, профессор, университет стазы

з ааны жааы оыан сздеріні брі рас, брі дрыс, брі шын!

з аандар Керекуден Алматыа айта кшіп келгеннен бастап, бізді ая-табаымыз араласты. Тіпті, сонау, университетте оып жрген студент кезімізден басталан таныстыымыз таы бар. Содан бері бір-бірімізді адірлеп, рметтеп келе жатан аайындармыз. Доспыз. Ал бізді досты туымызды жарыратып крсетуге Халима апамыз те шебер болатын. Біз, з аа екеуміз зілдесе береміз.

"Сіз мені апам арылы ардаты адам болдыыз. йтпесе айдалада алатын едііз" — деген кездерім де болды, з атаа. Онда Халима:

— ой, бауырым, ондай сзді айтпа! — деп мені тотатып тастайтын.

Ол Халима апамны аза йелдерді кйеулерін рметтейтін детімен айтыла салан сз емес, алтын апамны

з ааа деген мірі кіршік шалмаан млдір махаббатыны биік парасатпен штасуыны белгісіндей сезілетін.

з аа екеумізді кейде шекісіп алатын сттеріміз де кездесетін. Жасыратын ештее жо. Адам болан со адамны з пікірі, ойы болады ой. Сонымыз сйкеспей алатын. Сондайда бізді арамызды алшататпай, жаыстырып, табыстырып отыратын Халима апамыз еді. сіресе, мені інім деп, бауырым деп, олтыымнан демейтін адам Халима апайым болатын. Сол кісіге сенетінмін.

рине, мынау ызу мір ызы екен. Кеше мен топыра сала алмадым. Келгеннен кейін естідім. Сол сенім Халима апайды бл дниеден ткенін сездірмейтін сияты. Кзімен кріп, топыра салмааннан кейін лді деп ойлау иын трізді. Сосын бір себебі ол кісі те аяулы адам боланнан кейін, адірлі апамыз боланнан кейін де имайтын шыармыз. Сондытан болар мен жаа ырына келе жатанда да, йде отыранда да апамды лді деп ойлай алмадым.

з аа, лгінде Халима апам туралы айтан естелігіізде, Атыраудан келген таы баса жатардан келген хаттарды оып жатырсыз. Сізге Солтстік азастан облысыны ожаберген ауылынан, Сегіз серіні ауылынан, сіресе, Сегіз серіні рпатары отыран лімжан ауылындаы асаалдардан дай-дай слем келдім. Оларды сізге Халима апамны айтыс болуына байланысты шын жректен айтан кіл айтуларын жеткіземін. Оларды кейбіреулеріні осы сзді сйлесіп отыранымызда кздеріне жас алан сті бар. Бан оса айта кетейін. Сол жерде былтыры Сбені — Сбит Мановты 100 жылды тойында газеттерде, радиодан теледидардан сз сйлеген адамдарды да еске алды олар. Сол сияты дниеден тіп кеткен адамдарды брін ел адаалап отырады екен. Оны ішінде Сізге айрыша ам кілмен кіл білдіріп жатан аайындарымыз болды. Ол жаты адамдарыны сырты салын боланымен, іші жылы ой. Сол жан жылуын, сізге деген сйіспеншілігін олар айтып отырды. аза даласыны ай жерінде болмасын Сізге деген ыылас бар. Мен Мажан ауданында да болдым. Ауданны кімі Серік Тіленов деген жігіт сізді атап отыр. Ол кісіні жан жарынан айырылып аланы иын болан екен деп, абырасы айысанын білдірді. Жрген жерімні брінде Сізге деген осындай сезімді крдім. Мені Сізбен жаын екенімді жрт білетін сияты. Сіз бен Халиманы атай отырып, олар маан да кіл айтандай болды. йткені Халима апай сз жо йелдерді ішіндегі данасы, кемегері еді. йелдерді талайын кріп жрміз ой. Ал апамыз болса, олардан он рет згеше кісі еді. аза ондай адамдарды кш ілгері деп атайды. Екеуміз бірігіп алып, Сізге жабылушы едік ой. Сіз — Абзауды, мен — Амоланы, Халима апам Абайды, Абай ауданыны тлегі екенімізді айтысып, зілдесіп отыратын кездерміз болатын. Енді мір осылай боланнан кейін де бл алжыымыз тиылмас, зілдесіп отырармыз. Сол кезде Халима апамыз да асымызда болар. Анау Халимадан алан жзігі тты болсын, айырлы болсын. Сырты крінісімен алдап жретін адамдар кп ой. Олар ертерек ойластырып алдын ала айтып ояды. Ал Сіз сияты адамдар махаббата беріктігін енді ана длелдеп жатыр. Халима апай туралы жааы айтан сздеріізді естігенде жан тебіреніп отырды. Апамны анау зіізге, балаларына айтан сиетіні жаалы екенін ып отырмыз. Сондытан, осы отыран халыты атынан, зімізді атымыздан айтарымыз, мыты болыыз! Халима апамны зі де айтып кетіпті ой "Жылама!" деп. Жрт кзінше жыламаыз. лгі айтаныыздай оаша алып, кіренуіізге болады. Ол адамды психологияа сияды. Апамыз бардаыдай жарылдап, зілдеп отырыыз. Ол балаларыыза да, басаларымыза да, тіпті зіізге де жеіл болады. Сондытан берік болыыз. Сабырлы, салиалы, рі зілой алпыызда алыыз.

Е соында айтарым: жатан жерііз жайлы болсын, Халима aпa! Керейден тумаса да, зегі бір з апам!

* * *

Асар РАХМАТУЛЛИН,

брыны 100-атыштар бригадасыны ардагері, полковник

Ардаты жолдастар!

Мені артдивизион командирі боланымды жаа зілхан ініміз айтып кетті. Мен тек ана бір пунктті айтайын деп трмын. Мен дивизион командирі болсам, бізде ш батарея болатын. Оны біреуі артта, алан екеуі алда болды. Бізді 100-ші бригада кп елді пункттерді, жекелеген алаларды жаудан азат етті. Молодой Туд, Невель, Великие Луки, Старая Выжевкат.б. елді мекенді жаудан босату рыстарында талай жігіттеріміз сол жерлерде алып ойды. Жаумен е атты крескен жеріміз Молодой Туд болды. Егерде 8-гвардиялы дивизия Волоколамск аласыны іргесінде жауды 50 танкін жойан болса, бізді 100-бриадаа арсы 30 танк шыты. Бізді жігіттер жау танктерімен жасы кресе білді, оларды 13 танкісін ртеп жіберді. Рымбек Байсейітов 3 танкті кйретті. зілхан Нршайыов жне баса артиллеристеріміз бірнеше танктен ртты.

Біра, соыс боланнан кейін шыынсыз болмайды. Осы шайастарда жоалтан жолдастарымызды ешашан мытуымыз ммкін емес. зілхан Нршайыов пен Халима бріміз жыл сайын Невель, Брестке барып, сол жерлерде айтыс болан жолдастарымызды топыраын сипап, абірлеріне гл ойып айтып отырды.

Сол сапарларда зілхан мен Халима екеуі бізді брыны 100-бригаданы негізінде рылан 1-атыштар дивизиясыны командирі генерал-майор Андрей Иософович Карпелюкпен ерекше дос болып кетті. Генерал зілхан мен Халиманы бізден бліп алып, Киевтегі йіне онаа шаырды. зілхан мен Халима екеуі Брест аарман ораныны музейінде бір ай болып, здеріне керекті материалдарын алып, Брест обкомыны кмегімен біз соысан Белоруссия жерін аралап айтаннан кейін Киевке соып, генералды йінде оната болды. скери атаы зілханнан лдеайда лкен батальон, полк, артдивизион командирлеріні бірде-бірі генерал йіні босаасын аттаан жо. Генерал бл екі кіші командирді ерекше жасы крді. зілхан аа сержант болса, Халима сержант екеуі де кіші командир. зілхан зебірек командирі болса, Халима алашында байланысшылар бліміні кейін скери цензура ыздарыны командирі болды. Мен ойлаймын, егер Халима алты шепте за болса, Мншк немесе лия сияты Батыр ыздарымызды бірі болатын еді. Халиманы патриоттыы, білімі, жігерлілігі сол дрежеге жеткізуге тиіс болатын. Мны бізді генералымыз Карпелюк те баалай білді. Оан Карпелюкті: "Егер сіз бізді дивизияда болан болсаыз, мен сізді Кеестер Одаыны Батыры ататын беруге сынар едім" деген сзі длел. Бл сзді ол Брест іргесіндегі Старовыжевск аласыны басшылары жасаан абылдау банкетінде айтты.

Киевте она болып айтаннан кейін де генерал мен екі сержант арасындаы байланыс зілген жо. Жыл сайын кзде, Алматыны алмасы піскен кезде Халима топатай ызыл алмалардан Киевтегі генералды йіне слемдеме жіберіп отырды. Халиманы жарты птты посылка жшігін ктеріп, поштаа келгенін бір жолы з кзіммен крдім.

Екі сержанта генерал да арыздар болып алан жо. немі хат жазып, слемдеме жіберіп отырды. Бір жолы Халимаа генералдан "Киев" деген тамаша лкен альбом келді. Бір жолы генерал зілхана Украинаны е ымбат коньягін жіберді. Ол коньякті зілхан ішіп ойан шыар. Ал "Киев" альбомы зілхан кітаптарыны е жоары жаында рметпен сатаулы тр. Солай ой, зілхан?

— Дл солай, Асеке! Так точно!

Ал, енді Невельге (Невель — Кеес Одаыны Батыры Мншк Мметованы сйегі жерленген Псков облысындаы ала) баранымызды айтайын. Халима Невельге барар алдында зінше дайындалыпты. Алдымен, Алматыдаы "Москва" дкеніне барып, райсысын 50 данадан Мншк пен лияны значоктарын сатып алыпты. Мншкті станокты пулемет асында трегеп траны, лияны снайперлік винтовканы оптикалы приборынан сыалап, жауды нысанаа алып траны бейнеленген значоктар шыан сол кезде. Халима соларды арнайы сатып алып, Невельге баранда Невель халына, Новосокольникиге (Новосокольники сол облыстаы Кеес Одаыны Батыры лия Молдалова жерленген жер) баранда сол жерді трындарына лестірді. Халима лестірген сол сыйлыа жергілікті адамдар орден аландай уанды. Ал сол значоктарды сатып алып, алып бару Халимадан баса бізді ешайсымызды ойымыза келмепті.

Енді бір ызы гіме айтайын.

Невель аласыны орталыындаы лкен алада полковник білайыр Баймолдин мен Мншк Мметова атар жерленген. Аалы-арындас болып, бірге жатыр.

Невельге келгеннен кейін бріміз скери зирата барып, лген жауынгерлерге тауап еттік. Сонда Халима Мншкті лпытасын шатап, кзінен жас моншататанда брімізді оса жылатты. Екі абыраа да гл ойды. Содан кейін Халима сумкасынан ызыл блдан тігілген кішкентай алталар шыарды да, оны біріне Мншк абырыны асынан, екіншісіне 100-бригаданы командирі болып жргенде оа шан полковник Баймолдин білайырды басынан топыра алып, толтырып алды. лияны басына баранымызда Халима сумкасынан таы бір ызыл алта шыарып, лия сйегі жатан жерден де топыра алды.

— Айналайын, рдасым-ай! — деп Халима лия ескерткішіні басында да атты тебіренді.

Артынан сраса лия да, Халима да 1925 жылы туан екен ой. Бір сзді ретінде:

— Халима, мына кішкентай ызыл дорбаларды айдан алды? — деп срады біз.

Сйтсек оларды Халима Алматыда з олымен тігіп келген екен.

— Неге ызыл матадан тікті? Неге а немесе ара емес?—дедік.

— Адам аны ызыл ой. Сондытан ызыл алталар тігіп келдім, — деді Халима.

Біз Невельден айтып келгеннен кейін зілхан теледидардан сз сйледі. Бізді Невель сапарымыз жайында крермендерге баян етті. Сонда ол білайыр, Мншк, лия абырларынан алынан асиетті топыра салынан ызыл алталарды крермендерге крсетті. Ол гімені халыты кілін босатан бір тсы осы болды. Біра, зілхан асиетті топыра салынан ызыл алталарды кім тіккенін айтан жо. йелі туралы айтып жатуды олайсыз крген болар. Енді бгін мен айтып трмын.

Великие Луки, Невель, Брестке баранымызда Халима тек азатарды ана емес, солармен атар жатан жауынгерлерді бріні басынан бір-бір талдан алампыр клін ойды. Мен мны Халима арындасымны адал адамгершілігіні, биік парасатыны бір белгісі деп есептеймін.

Сол жаа жрерімізде Халима менен рсат срады. йткені мен 100-атыштар биригадасы мен 1-атыштар дивизиясы ардагерлері кеесіні траасы болатынмын.

— Асар, ата, сіздерге ілесіп, мені де баруыма бола ма? — деді.

— Неге болмасын, жр, айналайын, — дедім мен.

Сол сапарда Халиманы генералмен атар трып, дивизия ардагерлеріні ортасында тскен суреттерін ала келген едім. Сол суреттерді бгін, Халима арындасымны ыры кні, зілхан інімні олына тапсырамын.

Е соында айтарым: Халиманы адамгершілік асыл рухы шпесін! — деймін.

умин!

* * *

Жаппар МІРБЕКОВ,

аын