Адірлі аайындар! Достар! Туыстар!

Бгін аза халыны аяулы аналарыны бірі, зімізді адірлі Халиманы ырына келіп отырмыз.

Мен ауруханада жатандытан брімізге ымбат Халиманы ойылан жеріне бара алмадым. олымнан топыра сала алмадым. Оны есесіне бір палатада жатан Еслм Зікібаев екеуміз Халиманы айтыс боланын ести сала атты айырып, зілхана хат жазды, кіл айтты. Бл досты имас жарынан айырыланына оса айыранымыз еді.

зілхан, сен жаа за сз сйлеп, Халиманы барлы асиеттерін айтты. Мен сені бір сзіді аас жібермей, тебірене тыдадым. Неге десе, біз білетін Халиманы сені бізден арты білетініді білеміз. Біра, дл осы жерде Халиманы асиеттерін кілдегідей жеткізіп, сипаттап берген уаытта млдем жаарып сала берді, аруаынан айналайын, Халима! Сол трыдан ризашылыын згелер айта жатар. Біз, Зуреш екеуміз з ойымызды білдіріп отырмыз.

зілхан мен Халима екеуі ыли бірге жретін. Жп жазбайтын. Самолет, поезбен алыс сапарлара да бірге баратын. Кшеде де, азы-тлік дкенінде де, ауруханада да атар жрген Халима мен зілхан екеуіне кездесіп алатынбыз. Кшеде олтытасып бара жатан екеуіні сыртынан арап Зуреш екеуміз олара ызыа: "Бізді озы Крпеш пен Баянмыз ой!" — дейтінбіз. Сйсініп, солай дейтінбіз.

зілхан, азата: "Артыны жасылыын берсін!" деген сз бар. Ол бекер айтылмаан. "Артыны жасылыын берсін" деген рім-бтаы ркендей берсін, тіршілігі жаласа берсін, мрагерлері бола берсін, рім-бтаы сонау не замана жетсін деген сз ой. Сол тілекті халытан арты мен айта алмаймын. Артыны жасылыын берсін. Сен болатын болса, зілхан, Халиманы рі зі, рі кзісі. Сені крген уаытта оны да кргендей боламыз. Сен ара боланмен, іші дара ой. зіді бір кріп, сйлесіп аланда уанып алатын жайымыз бар. Сондытан тіршілігіді сата. Сен бізге керексі! Бізге ана емес, бкіл халыа керексі. Иншалла, дейміз.

зі алыса кеткенімен, зілханы аман болсын, Халима! Бізді ортамызда жре берсін! Сен оны асыа шаыруа асыпа!

* * *

абдеш ЖМАДІЛОВ,

азастанны Халы жазушысы

Адірлі зеке!

Халима апамыз туралы сз айттыыз. Маан бл апай туралы жотау жырыыз сияты болып естілді. Аын болсаыз жотау жырын лемен де айтуыыза болар еді. Біра, Сіз ара сзбен жырладыыз. Соны кпшілікке айттыыз. Шеріізді тараттыыз. Мыызды шатыыз. Сізді бізге шер таратаныыз керек. Сізді бізге кеіп аланыыз керек. Басаларымыз да айта жатармыз. Сол ішіізді бір кеітіп, халыыза м шааныызды біз тыдап отырды.

Ал енді мен Халеке туралы не айтам? Ол кісіні олынан талай рет дм татып едім. Алдымен соны айтамын.

Мен зекеді брыннан білемін ой. Наты білгенім алпыс сегізінші жылы брын зеке отыран йге мен кірдім. Содан бері білемін. Оан міне 33 жыл болды.

сіресе, атты араласанымыз жетпісінші жылдарды ортасы. Ататы "Аиат пен аызды" жазылып, баспаа берілген кезі. Оны редакторлыына баспа мені таайындады. Мен сондаы кп редакторларды бірі болатынмын.

"Аиат пен аыза" шабуыл жасаушылар кп болды. зеке екеуміз бір жапыз, бкіл баспа бір жа. Айтысып-тартысамыз. Мен зекені адвокатына айналдым. Сондай кездерде бірде жеіп, бірде жеіліп, аылап-ілеп, Желтосан кшесіндегі зекені брыны йіне келеміз. Халима апайымыз бізді арсы алады, жадайымызды біледі. Сол кезде Халеке бізге сйеу болды. зекені ол кезде де жрегі ауыратын. Сонда Халеке зекенін атты айырмау жатын, ішіндегі зорлытан крген орлыыны нерлым тез тарап кетуін ойлаушы еді. зеккені лкен сйеніші Халима апай екеніне мені сол кезде кзім жеткен.

Сол кндерді суретін кз алдыма келтірейін. Біз рт сндіргендей болып, зекені йіне келетінбіз. ып-ызыл ртті ішінен шыандай, рі лсіреген, рі атулы кйде болатынбыз.

Сондай кйде келгенімізде жегеміз жымия кліп, арсы алатын. Ешашан дауыс ктермейтін. Бізді сзімізді зын-расын тыдай отырып, сабырлы кйде бас изейтін.

"Жолы болмасын, жолы болмаырларды" деп ешкімді арап-сілемейтін. Шайымызды жасап, асымызды алдымыза оятын. Сйтіп бізді сабамыза тсіретін. Бізді арамыздан атып, сабыра шаыратын. Аятыны шымен жріп, ызмет ететін. Блмеге кірген, шыан сайын зекеді сзімен аймалап, кзімен лдидейтін. Жрегі ауырып алмаса екен деп бйек болатын. Осы жріс-трыс, имыл-озалысымен зекен иыынан сипап ойып, кухняа барарда, айта келгенде, жгіріп жріп Тайбурылды баан ртадай болып ызмет ететін. Иесі жалынан сипаан тлпардай болып, біз жуасып алатынбыз.

йтпесе, ашулы келген кйеуін одан сайын шаптап, иу ктеріп: "йту керек, бйту керек ол иттерді!" деп, кйеуіні кіліндегі сніп келе жатан шаланы айта оздырып, айта рлеп, й ішінде рт ттатып отырса, онда не кйге душар болар еді! Не жадайа шырар еді! Ондай йелдер аз ба?

Ал, Халеке сом алтыннан йыландай сабырлы кісі еді. зекені аяулы бапкері еді.

Егер біз зекеді бгін дебиетте лкен биіктерге шыты, лкен нтижеге жетті дейтін болса, сол ебекті ішінде бізді Халима апайды лкен лесі бар. Кйеулеріне, асы жарларына шын берілген йелдер бізді азата аз емес ой, дайа шкір. Біра, ол екіні бірі де болмауы ммкін. Жааы айтандай, Халима апай зіні бкіл мірін кйеуіне, зекее арнаан адам. з басын млде мытан адам деуге болады. Осы кісіні бкіл тірлігіне, бкіл міріне з басын арнаан жне баса тіршілігім бар деп ойламаан адам. Мен соны кріп едім.

Ал енді не айтамын?

зеке, жаа айтыпсыз ой, "Хорлан" деген н шыармаанмен, "Халима" деген кітап жазатыныыза кзім жетіп тр. Жааы бізге оыаныыз сол кітапты бір тарауы болуы да ммкін: кіріспесі ме, басасы ма, йтеуір, соны бір блігі. Халыа лгі болатын, аза ыздарына лгі болатын Халима апайды асиеттері кп. Соны жрт оитын болсын. Соны асыпай тсірііз. Халима апайды арызы сонда теледі деп ойлаймын.

Ал не айтамыз? Халима апайды аманаты кп екен. зіізден серт алыпты, уде алыпты. Балаларды арасында жре беру, за жру туралы, соны орындаыз. Балалара лі де ке керек, ата керек. Сіз сияты сйеніш, асар тау керек. Балаларды ортасында жре берііз, зеке.

Халима апайды алдынан жарыласын. Балалары баытты болсын.

* * *

Нрым САНСЫЗБАЕВ,

лы Отан соысыны ардагері

Ал, аайын, жолдастар!

Мен Сібірді азатымын. Фамилиям Сансызбаев, атым Нрым. аржы министрлігіні, Госпланны ардагерімін. Ал енді мен Сібірді азаы боландытан "Пленеке", "Тгенеке" дегенді азыра олданамын. Міне, зілхан, бл кісімен мені таныс боланым Рымбек Байсейітов арылы. Рымбек Байсейітов деген аржы министрі болан. 1951 жылы ол Семейден, мен ызылордадан осы Алматыа кшіп келіп, крші трды. Бірге ызметтес болды. Сол арылы мына зілхан ааларымен де танысты. шеуіміз де тйедей рдаспыз. шеуіміз де партия атарына 1943 жылы ткен екенбіз. Рымбек досымызды дниеден кеткеніне биыл 10 жыл болды. Ал, мына зілхан рдасты рметтеп, 1991 жылы Халима екеуіне хат жазаным бар.

Содан бір штрихты айта кетейін.

1976 жылы мен Госпланда істеп жріп, ызылорда облысына іссапара бардым. Ар жаында Байоыра сота кеткім келді. йткені онда космодром бар. Ол жерді кру ызы ой. Мен кітапты жасы кретін адаммын. Байоырда "скери кітаптар" деген дкен бар екен. Соан бардым. Барсам, Чистяков деген генералды "Служим отчизне" деген кітабы тр екен. Соны трт данасын сатып алдым. Оны біреуін Рымбек досыма бердім. йткені ол да майдангер. зілхан майдангер, бл кісіге де бердім. Сонсо бір данасын зілхан арылы Бауыржана бердім. Бл да айта кетуге тратын естелік жадай ой.

Ал енді біз соыс ардагерлері біраз адамдар отырмыз. Соысты атын Сталинсіз айтан — ол соыс тарихы емес. Сталинсіз соыс тарихы жо, 1941-1945 жылдардаы Сталинді атамай жазандарды брін жалан деп есептеймін.

Ал енді Халимаа келсек, бл кісіні бізді досымыз деуге болады. Ол кісі жайында зекені зі оып берді. Бл кітап шыатын болсын. Халыа таратылатын болсын. азастанда зекенді білмейтін адам аз. Баса республикаларды да кзі ашы адамдары жасы біледі.

Сосын бл кісіні ебекорлыын айталы. Мына алмхан ініміз Халимаа арнап, "аза дебиетіне" жазды. Содан кейін баса да кп кіл айтушылар болды. Содан кейін зеке соларды бріне "аза дебиетінде" раметін айтты. Сосын бл кісіні ебекорлыы кеше лжаппар бішев аамыз айтыс боланда да бл кісі з кілін білдірді. Оны барлыы да бл кісіні ркімге жанашыр екендігін крсетеді. Жастар баалай білмейді, ал бл кісіні жазандарыны брі халы сйіп оитын ебектер: "Портреты" кітабы, ерлікпен махаббат жнінде жазандары таы баса кітаптар. Сол ебектер кезінде айта басылуа тиісті. Соны оып, кейінгі рпа баалай білетін болады.

Ал, зеке, мына Маыш досыыз айтып тр, сізді анау-мынау сыраттарыызды брін Халима алып кетті деп есептейміз. Енді алдаы Жеіс кндері, Туелсіздікті он жылдыы сияты кндерде Халима брімізге "Смирно!" деп команда береді. Сонда біз дік етіп тра алуымыз керек.

Халеке бізді есімізде мгі саталады. Балаларыыз, немерелерііз, шберелерііз брі аман болсын!

***

Трсынхан БДІРАХМАНОВА,

азастанны халы жазушысы, аын

Мені з ааны атын алаш естігеніме 60 жылдай уаыт болды. Соыс кезінде Баубек Блышевты шыармалары "Комсомольская правда" газетінде дркін-дркін басылып трды. Сол сияты болып, Семей облысты "Екпінді" газетінде зілхан Нршайыов деген сержантты майданнан жіберген ледері, очерктері, гімелері жиі басылатын.

Бл кісіні "ыздара слем" деген леіні мына бір шумаы лі кнге дейін есімде:

айран ыздар, саынды, амал анша,

Жас артайды кп мір срген жанша.

Жараланан жректі жасартатын,

Дрі жасап ойыдар, біз баранша, деген.

з ааны скерден жазандарын бкіл Семей облысы, лкені бар, кішісі бар, тгел оитын. Оыандар ои алмаандара айтып жататын. Естіген ел з ааны аман келуіне тілектестік білдіретін.

Мен ол кезде Семей облысыны Абай ауданында комсомол комитетіні секретары едім. Жастарды йымдастырып, колхозшылара ойын-сауы крсетеміз. Сонда р сауыты бір нмірі "Майданнан келген хат" деп аталатын. Сол нмірде з ааны "Екпінді" газетінде басылан ледері тапа ретінде айтылатын.

Ол кезде майдандаы жігіттерге елдегі ыз-келіншектерді хаттарын жазызатынбыз. Танымайтын ыз, білмейтін келіншектер бейтаныс жауынгерге хат жолдап, жауды жеіп келулеріне тілектестік білдіретін. Облысты газетте хаты жарияланып, аяында дірістері крсетілген (ол кезде полевая почта деп аталатын) жауынгерлерді ыз-келіншектерге бліп, бекітіп беретінбіз.

— Сен бл жігітке збей хат жазып тр, — дейтінбіз.

ыздар бір-бірінен "Сені полевойынан хат бар ма? Не деп жазыпты?" — деп срасып жататын.

Жігіттерге хат жазуа ділмр, сзге шешен ыздарды блетінбіз. Сондай ыздарды бірі райсоветті хатшысы

сима Сарыбаева болатын. Тобытыны ызы ой, ділмр болатын. Аын сержант Нршайыовты сол ыза меншіктеп бердік. сима з атаа збей хат жазып трды. симаа келген хаттан з ааны жазуын крдік.

Сол з атаны зін мені соыс біткеннен екі жыл кейін круіме тура келді. Онда да, "жалт етті де, жо болды" дегендей, екі-ш саат ішінде ана.

Ол 1947 жылды бас кезі болатын. аза ССР Жоары Советіні сайлауына зірлік жріп жатан. Мен ол кезде Семей облысыны Шар ауданында райкомны йелдер блімінде ызмет істейтінмін. Бізді аудан сайлайтын депутатымыз Беленов деген кісі екен. Аты-жнін мытып алдым. Алматыдан келмек. Ішкі істер министріні (сол кезде нарком делінетін) орынбасары болса керек.

Райком депутаттыа кандидатпен кездесу ткізілетін жерлерге жауапты йымдастырушылар блді. Мені Суыбла стансасыны іргесіндегі Новотаубинко деген ауыла блді. Келдім, болаша депутата крсетілетін мдени шараларды йымдастырдым. Сайлаушылармен кездесуден кейін кандидата концерт ойып, сауы крсетуіміз керек.

Ол ауылдаы жеті жылды мектепті директоры Ски Бекбаева деген ыз екен. Сонымен сйлесіп, концерт бадарламасын жасап, асымда кмекші болып жретін бір малім беруді срадым. Директор класта саба ткізіп жатан Халима збаанова деген малімді шаыртты.

— Мскеуден келген малім ызымыз бар. Соны сізге осып берейін, — деді директор.

"Мскеуден келген" дегенге мен еле етіп алдым. "Мскеуді ызы мнда неге жреді? Орыс па, аза па?" деп ойладым. Сол стте директор кабинетіні есігі ашылып, орта бойлы, аба ыз кіріп келе жатты. Аятын одырадамай, жай басады, жрісіні зінен ілтипаттылы танылады. Аятын жай басанда керенау ая емес, ауды анатымен су сызанындай, сырып озалатын сем жріс.

Жаныма жаындап, слемдескенде бетіне айта арадым. Беті жай аба ана емес, аппа тадай екен. Екі кзі ботаны кзіндей жаудырап тр. Жымия клгені жан ерітерлік. Жігіт трай, ыз ашы боландай періште екен. Ішімнен осылай ойладым.

Танысаннан кейін шаруаа кірістік. Домбырашылар, ншілер, кйшілер жинады гармонь да табылды. зім де ншімін ой. Концерт ішінде мен де н айтатын болдым. Саадай сай, дайын трды.

Бірнеше шанамен а арды борандай брыратып, онатар келді. Кандидатымыз дембелше келген сары орыс екен. Сайлаушылармен кездесуде орысша сйледі. асында аылездеу келген ара жігіт аудармашысы бар екен. Фамилиясын ести алмай алдым. Кандидатты сзін кркемдей аударып, ле оыандай, тйдек-тйдегімен тгеді. Жрт айта-айта ол соады. Депутатты з сзінен грі аудармашыа ол соу кп болды. Концерт берілді, н айтылды, кездесу аяталды.

онаасыдан кейін онатар аттанарда мені кмекшім "Мскеуден келген малім" мен депутатты аудармашысы жалта ара жігіт екеуі біріне бірі елжірей арап, ре ажырасты.

Депутаттарды аттандырып салып, дастаран басына айта оралды. Кезекпен н айтысты.

Бір редікте мен "Мскеуден келген малімнен":

— Жааы жігіт танысы ба? — деп срадым.

— И, — деді де ойды ыз.

андай танысы екенін білгім келді. Мына ауды кгілдіріндей ызды шйкедей ара жігітке ішімнен имадым. Срадым.

— Доспыз, — деді ол аырын ана тмен арап, жымиып.

— Жай дос ана емес, ашы сиятысыздар ой, – дедім мен кліп.

— Солай десеіз де болады, апай, — деді ол да клімсіреп.

— Семейде ызмет істей ме?

— Жо, Алматыда, университетте оиды.

— Мнда алай келіп жр?

— азір ысы каникул ой. Семейге келіп, "Екпінді" газетінде уаытша ызмет істеп жр. Газет депутатты асына осыпты: рі аудармашы боласы, рі маала жазып жіберіп отырасы, — депті.

— Сіз мнда келетінін білдііз бе?

— Білдім. Семейден жеделхат жіберген.

— Аты-жні кім?

ыз ойланып алды.

— Оны айтесіз? — деді содан со.

— Жай білейін дегенім ой, алам.

— Аты зілхан, фамилиясы Нршайыов.

Мені ойыма майданнан Семей газетіне ле жіберіп тратын сержант сарт ете тсті.

— Сол ма?

— И, — деп ыз басын изеді.

Міне, мен з аады е алаш осылай кріп, Халимамен бірінші рет осылай танысан едім.

Мінеки, содан бері мен Халиманы 54 жыл бойы білемін. Халима суырылып сйлемейтін. Аз сйлеп, кп тыдайтын. Біра, оны аузы жйрік болмаанымен, жаны жібек, жрегі шешен болатын.

Халима з ааа рашан анат бітіріп отыратын еді. з атаны нжырасын тсірмейтін, абатына кірбі жуытпайтын. з атан жмыс істеп отыранда оан не сыртты, не й-ішіні шуын естіртіпейтін. Екеуі екі блмеге жайасып, машинканы атар басып, жмыс істеп отыранда аспанда атарласа шан ос ауды анаттарыны суылы лаа келетін.

Мінеки, мені Халима туралы естелігім осы. Кбірек сйлеп кеттім-ау деймін. Кешірім сраймын.

Сені ымбат асиеттері лтымызды рпаына дарысын, Халима!

* * *

Ски БЕКБАЕВА,

ардагер стаз, Халиманы досы

Мен интернатта Халимамен бірге оыдым. Бірге сіп, бой жеттік. Бой жеткеннен кейін йлі-баранды болып, атар мір срдік. з мірімде мен Халимадай стамды ыз, негелі йел кргенім жо.

азата "бір туар" деген сз бар ой. Тек еркектерге ана олданылады. Ал лгілі ызды, адал жарды, асыл ананы бір туары Халима еді. Мен Халимадай мінсіз йелмен кездескенім жо. Бар шыар. Біра, мен білмеймін. Халима адал, діл, апейіл, акіл, арлы, абыройлы болды. Ол осындай ерекше туан жан еді.

Халима ыз кнінен кесте тіге білетін. Он саусаы майысан шебер, іскер, ісмер болды. Демалыс кндері баса ыздар ала ыдырып, кино уалап кеткенде жатаханада Халима жалыз алатын. Жалыз алатын да, ыздарды тінішін орындап, ркімге шілтер тоып отыратын. Халиманы мінсіз мінезімен, нерпаздыымен, сабаа деген алырлыымен онымен атар скен ешайсымыз таласа алмайтынбыз.

Халима соыс біткеннен кейін за уаыт, бір жарым жыл ауырып, Мскеуде ауруханада жатты. Алашында скери госпитальда болды. Артынан оны бір ылыми институтты ауруханасына ауыстырды. Сол кезде маан хат жазып трды. Соыстан брын интернатта бірге оыанбыз. Сол кезде лкен ыздар кішілерді сілі, кішілер лкендерді апа етіп алатын дстр болтын. Сонда Халима мені сілім, мен апасы боланмын. Бір анадан туандай боп мір сргенбіз. Онжылдыты бітіре сала ол зі тіленіп, соыса кетті. Мен крі ке-шешемді арайлап, соларды асында алдым. Соыс кезінде ауыла келіп, малім болдым. Халима скерге кеткеннен кейін. Соыстан кейін Шар ауданындаы Новотаубинко деген орталау мектепке малім етіп таайындады. Ол ауыл Шар мен Семей арасындаы Суыбла деген стансаны асында болатын. Сонда директор боп тран кезімде Халимадан хат алып трдым. Бір хатында ол:

"азір зілхан оуда. скерден босааннан кейін айда барарымды білмеймін. ызмет істеп, зілханны университет бітіруіне кмектессем деймін. Оны кесі де, атасы да соыста оа шты ой. Кмектесетін ешкімі жо" деп жазыпты.

зілхан Халиманы сйген жігіті болатын. Оны Халима менен баса ешкімге айтпайтын.

Халима жазылып, Мскеуден айтты. Жолда Алматыа соып, бізге келді. Суыбла стансасынан арсы алды.

Шар ауданды оу бліміні бастыы Зейнеп Требаева деген кісімен Халиманы ызметке алуа келісіп ойанмын. Келе сала оан Новотаубинко орталау мектебінде орыс тілі мен дебиетіні малімі болып таайындалсын деген бйры берілді. Халима беріле ызмет істеп жатты. Балалар оны те жасы крді. зі мені сілім ретінде бізді йде трып жатан. Сол 1946 жылды кзінде зілхан Алматыдан Халимаа рын келіп айтты. Бізді йде 2-3 кн она болды. "Халиманы болаша кйеуі" деп айтуа ялып, біз оны й ішіне, ауыл адамдарына "Халиманы наашысы" деп таныстырды.

Халима алай ауырып-сыраанын, алай ысылып-иналанын ешашан айтпайтын. Сйтсем Мскеуде атты ауырыпты. Оны шінші топтаы мгедектікке шыарыпты. Айтан жо.

Бір кні оны ааздарыны арасынан зынша сары кітапшаны кзім шалып алды. Сыртында "Пенсионная книжка" деген жазуы бар.

— й, мынауы не? — дедім.

— Сондай бірдее ой, — деді ол жайбараат.

— Сен пенсионерсі бе?

— Жай, ншейін. Ауруханада жатанда комиссия мені мгедектікке кшірген. Осы бойынша пенсия алып трасы, деген.

— Алып жрді бе?

— Мскеуде аланмын. Мнда келген со тастадым: малімдік жалаым бар ой. Пенсияны не ыламын, — деді ол олын сермеп.

Халиманы скерден пенсионер боп айтанын ешкім сезген жо. зі де тіс жарып айтан емес. Мен книжкасын кріп алып ана білдім.

Мінеки, Халиманы стамдылыыны бір мысалы осы.

Келесі жылы зілхан Халиманы з аулына алып кетті. Шар мен крші Жарма ауданына арайтын Абзау деген колхоз екен. рі досы, рі шешесі болып, мен Халиманы Абзауа апарып салдым.

зілханны кесі мен аасы соыста лген. Халима бірнеше жыл иесіз тран йен йді келіні болып, босаасын аттады.

мір бойы Семейде скен, Мскеуде бірнеше жыл ызмет істеген ала ызы адам айдаса бармайтын алыстаы бір араы ауыла барып орналасты.

Халиманы затып, Абзауа апарып саланнан кейін з йім аырап, з ауылым ел кшкендей болып алды. Жаа жылда Халима мектебімізге йымдастыран шыршаны ауыл жрты аузынан тастамай айтып жрді.

Сйткен Халимамен Алматыда айта табысып, ол стасып, за жыл мір срдік. Бізді ажал айырды.

Халима те ыпты еді. Оны р нрсесі з орнында тратын. ыптылы, тиянатылы, удешілдік жаынан оан жан жетпейтін.

Мектепте бірге саба бердік ой. Сонда зге малімдерді ішінде тек Халима ана кн сайын з сабаына конспект жасап келетін. Ол орыс тілі мен дебиетінен саба берді дедім ой. Кейін Алматыа баранда ЖенПИ-ді филология факультетіні орыс блімшесіне оуа тсті. Ол кезде бізді аза дебиетінен Абайдан баса білетініміз шамалы. Ал Халима аза дебиетіні де, орыс дебиетіні де кп аын, жазушыларын білетін. Кбіні ледерін жата айтатын. Оны есте сатау абілеті деген те кшті еді. Бір рет оыан леі оны ойында олма-ол жатталып алатын. Орыс дебиетінен оны ерекше жасы крген жазушысы Грибоедов болатын. Соны лі "Беда" ма, "Горе" ма, бір шыармасы бар емес пе?.. И, дрыс айтасыз: "Горе от ума". Дл, дл. Соны жеке шуматарын жата айтып отыратын.

Сыра те берік еді. Tic жарып, ешкімге сыр шашпайтын. Мектепте оып жргенде зекемен дос болып жреді екен. Соны апасы болып жрген маан да айтан емес. Тек соыс біткеннен кейін, ауруханадан шыып, елге айтарда ана айтты. Интернатта оып жрген кезімізде зілханды Халима Грибоедова теестіреді екен. Ол кезде жасы крген жігіттерге, ыздара кітаптардаы жасы кейіпкерді немесе кітап авторыны атын ою деті болатын. Маан ыздар Лермонтовты Бэлла деген кейіпкеріні атын ойан. Ал Ха-лиманы бріміз "Катя", "Катюша" деп атайтынбыз.

Айналайын Халима дана еді ой! Дана болатын. айтыс боларында мені сйегіме Ски тссін деп зі айтып кетіпті. А жуып, арулап ойды ой айналайынды.

Егер менен біреу: "Адал дос андай болады?" деп сраса, мен: "Халимадай болуы керек!" дер едім.

Егер менен біреу: "Адал жар андай болады?" деп сраса, мен оан: "Халимадай болуы керек!" дер едім.

Сен мірдегі е негелі йел болды. неге шпесін, бауырым, досым, ымбатты Халима!

* * *

Ишаы ЖАЫПАРОВА,

лы Абайды шбересі, Халимамен жетімдер

йінде бірге скен, интернатта бірге оыан,

скерге бірге баран досы

азата жасы йелдер кп ой. Біра, кпті ішінде бір ерекше кзге тсетін йелдер болады. Соларды бірегейлеріні бірі Халима еді.

Мені Халимамен дос болып, бірге скеніме 65 жыл болды. Біз, Халима екеуміз сонау 1936 жылы Семейдегі мектеп-интерната, Жаасемейдегі балалар йінен (екеуміз екі балалар йінде болды) бірге келіп, бесінші класа бірге оуа тстік. Балалар йінде бастауыш мектеп ана болатын. Трт класты сонда бітіргенбіз.

Халима туралы айтатын жасы сздер кп. Халекенді айтсам мені жылаым келеді, кешірііздер, жылап та трмын.

Бір туан апа-сілідей болды. Соы кнге дейін телефонмен сйлеспесек тра алмайтын едік. "Сатан не болды? Неге ндемей алды?" дейтінбіз.

Бесінші класа бірге тстік дедім ой. Ол ерекше жаралан жан еді. Ол вундеркинд еді. Ол кезде вундеркинд деген сзді білмейміз ой. Артынан ойласам, Халима бізді ортамыздаы вундеркинд болан екен. Біз оны зіміз сияты балаларды бірі деп ойлады ой. Халима интернатта ауырып жріп оыды. Жыл сайын кктемде ауруханаа тсіп алатын, оу жылы аяталар кезде. Ол тек здік оитын боландытан, кластан класа емтихансыз кшіріліп отыратын. Ол уаытта медаль деген болмайтын. Болса, бірінші алтын медаль Халимаа тиетін еді.

Біз оыан № 11 орта мектепте, былайша айтанда, бізді Семей аласында тамаша-тамаша, слу-слу ыздар болды. Оу жаынан, тртіп жатынан, кзге тсу жаынан. Сол уаытта зілхан бізді мектепке жиі келіп жрді. Онда зі Абай атамызды атындаы педучилищеде оитын. Педучилище де, №11 мектеп те Совет кшесінде болатын. Арасы жарты шаырымдай жер ана. зілхан бізді интернатымыза ыз андып келетін. Сол кезде зілханны бізді екі ызымыза кзі тсті. Оны біреуі Орынкеш Мысырова деген подругам, біреуі Халима болатын. Осы шеуіміз дос едік. Бізді орысша "Три подруги" , азаша "ш подруга" деп айтатын.

Мінеки, сол ш подруганы екеуі айтыс болып кетті. Енді мен жалыз алдым.

Бізді Халима шашы бйра, ой кзді, ыр мрынды, беті аппа слу болатын. Біра, ол з слулыына ешашан мн бермейтін. Баса ыздар сияты айта-айта іліп, айнаа арамайтын. н-тнсіз жре беретін.

Кейде Халимаа киноа барайы десем:

— Киноны неыласы, сабаыды оы, дейтін.

зі аза, орыс кітаптарын немі оып отыратын. андай кітаптар екені зір есімде жо. йткені зім кітап оуа мар емес болатынмын. Бір есімде аланы Халима кітапханаа барып, кітап оыанды жасы кретін еді. йткені, кітапхана тыныш ой. У-шу жо. Ал интернатта ыздарды бірі ле айтып, бірі кліп, шулап жататын. Біра Халима соларды біріне ренжімей, кітабын ои беретін.

Бізді Семейде Гоголь деген лкен кітапхана болды. Халима ыли сонда баратын. ыздарды ешайсысы ол кітапханаа бармайтын, ерінетін. Ал Халимаа анда-санда ілесіп, Орынкеш ана баратын.

Халима те ісмер болды. Аылды еді. зі суретші болатын. Саусаы майысып отырып, неше трлі суреттер салатын арындашпен. Біреуді кзін сыырайтып, біреуді кзін бадырайтып, ааза тсіре оятын. абыра газетіне шыатын суреттерді брін Халима салатын. Ол зі аын да болатын. Орысша, азаша ледер шыаратын. зі ндемей жрсе де, ішкі юморы кшті болатын. ркімге арнап ртрлі зіл ледер шыаратын да, артынан жыртып тастай салатын. зекее кмектесу шін з бойындаы сол нерді брін Халима тастап кетті. Ал тастамаан нері ісмерлігі еді.

Осы арада айтайын дегенім Халекені сол ісмерлігі туралы.

Бізді зекене костюмдер дл келмейді ой. Брі олылдаан лкен. Соларды Халима йге келіп, костюмін зі тарылтып, шалбарын зі ысартып беретін. Ашалары аз, кедей кездерінде Халима зекені жазы костюмдерін з олымен тігіп беріп жрді. з кзіммен крдім. Костюм ана емес, басына киетін жазы, кзгі картоздарды да тігетін. Ал ыса арай аяына тйе жнінен ысы шлытарды да бірнешеуін тоып берді. олына тура дкендікіндей етіп, тйе жнінен олап та тоып беретін.

Тоу нері жатынан Халима фабрика десе де болатындай еді. з стіне жемпір, зын етек кйлек тоып, киіп жрді. зілхана да, балаларына да бірнеше жемпір тоып, кигізді. Шлі тоу шеберлігін айтсашы. Халиманы олынан шыан шлілер Орынбургский платоктардан кем тспейтін. ыздарыны туан кндерінен арнап, жеті жаса толанына, рамката салып, іліп оятын-сюжетті кестелер тоыаны кз алдыма. Оларды аятына: "Туан кнімен, Жанаржан!" немесе "Жеті жасар Жанатым!" деген тоыма жазулар жазатын.

Халима бл тоыма нерімен зеке жазушы атаына жетпей транда шылданды. зеке жазушы боланнан кейін зіні малімдік ызметін тастап, соны секретары болды. зекені жазушылы жмысыны бріне де Халима зіні олабысын тигізіп отырды.

Тіпті, зеке алыстаы мраата баранда да Халеке асында болды. зекенді аялап, оны сырат жрегіне жк тсірмей барлыын зі кшірді. Халима орысша, азашаа да бірдей еді.

Біз бгін тама ішу шін емес, Халиманы еске тсіру шін келдік. Оны рбір жасылыын, рбір ісін кз алдымыза елестетеміз.

Сондытан, Халимамен бірге сіп, бірге оып, скерге бірге барандытан мен з білгенімді, з кргенімді айтып жатырмын.

скерге баруымыз былай болды.

Халима аз сйлемегенімен, рбы ыздарды алдында бедел! кшті болды. Халима анша талантты, дарынды болса да, ешашан мен сондаймын деп айтпайтын. Біра, біз зіміз Ха-лимадай болуа тырысатынбыз. Оны айтанын блжытпай орындайтынбыз. Соны брі Халиманы беделіні кштілігі еді.

Сол беделіні кштілігімен Халима оныншы класты бітірерде: "Майдана барайы. Жаумен соысайы. Бізді балалар йіне ткізіп, интернатта трбиелеп, кеміздей болан Кеес кіметіне ызмет етейік, Отанымызды жаудан орайы!" деп бізді гіттеді. зі алдымен военкома арыз апарып берді. Бізге де арыз жаздырып, военкомата ертіп апарды.

Сол арыздарымыз бойынша бізді скерге абылдады. Он бірінші мектепті он ызы ол стасып, скерге аттанды. Халима, Орынкеш Мысырова, Шкр Ботаханова, Хантай Елубаева, Зифа ркешова, таы басалар бар.

Біра, бізді Батыса арай емес, Шыыса арай жнелтті. Борзя деген стансада Халима мен Орынкеш екеуін сендер радистка боласыдар деп, эшелоннан тсіріп, алып алды. Басамыз Читаа жетіп, авиация блімінде ызмет істеуге кірістік.

Артынан Халима военный цензор болып, Мскеуде ызмет істеді. Сержант деген скери атаы болды.

Соыс біткеннен кейін бріміз елге айтты. Халима соыс біте сала бала кнгі сыраты асынып, ауруханада жатып алды. Бір жарым жыл емделіп, скерден кеш айтты. Сол кезде мен Алматыда едім. Усила (Усила Маауияызы (1890-1954) Абайды з олында скен немересі, Ишаы Маауияны Усиладан кейін Жаыпар деген лынан туан сілісі) апамны йінде болатынмын. Мскеуден айтан Халиманы Алматыда зім арсы алдым. Ол кезде зілхан Алматыда жо болатын. Жазы демалыса шыып, Семейге кеткен. Халима екеуміз Усила апамны йінде ш кн бойы бір тсекте жатты. ткен кндерімізді еске тсірдік. Халима

Семей облысыны Шар ауданындаы Скиге барып, малім боламын деді. Барды. Халиманы зілхана з йінен Ски затты.

Ал енді мен Халиманы жасылыын айтып, жеткізе алмаймын. Скидей суырылан шешен емеспін. Сзге шорапын. Сондытан да бірді айтып, бірге кетіп жатан болармын. Оан кешірім сраймын.

Халиманы мен зімні туан туысымнан арты крдім. Осы Алматыда туан сілім азел бар. Егер мен бір жаа жолаушы кетсем, не курорта барсам йімні кілтін азелге емес, Халимаа тастап кететінмін. Туыстан арты болды деген сол емес пе?

Осында кп адамдар отырмыз. Мені о жатымда отыран Нрсипат академияны ататы членкоры болан Тлеубай Амановты йелі. Тлеубай марм бізді мектепті тлегі еді. Ол бізден бірер класс жоары оып, соыстан келгеннен кейін членкор атаына жетті. Академияны математика институтыны директоры болды. Бізді №11 мектепте лдардан озы болан Тлеубай болатын. ыздарды здігі Халима болатын. Егер Халима з мірін зекее арнамаса, академик болатын еді деп ойлаймын.

Семейден шыан Рымбек Ілияшев деген ататы аамыз болан. Сол жатымда сол кісіні арындасы ызы Месафа отыр. Месафа да Халимамен бірге оыан. Оны ар жатында йелдер туралы жазып жрген белгілі алымдарды бірі Рахима Сыздыова отыр. Блар асымызда брын айтыс боп кеткен аа-іні жазушы, аын ааларымызды йлеріндегі тамаша-тамаша жегелеріміз бен сілілеріміз отыр. Апаларымыз отыр. Олар: алижан Бекхожин ааны йіндегі жегеміз Зайда, Сырбай Муленовты йіндегі рдасымыз Клжамал, Зейін Шашкинні арындасы Мкиза отыр. абдікрім Ыдырысов бауырымызды йіндегі Бтіш келініміз жне бар. Осыларды брі Халима екеумізді рі апаларымыз, рі жегелеріміз, кейбіреулері келіндеріміз. Халиманы айтыс боланына осыларды бріні абырасы айысты. Соларды бір тобыны атынан мен сйлеп трмын.

Халиманы бізге алдыран лгі боларлы асиеті кп. она кту, дос сыйлау, алысты жаын тту деген сияты. Халиманы олынан ататы Мхтар атамызды зі дм татан

Павлодара баранда. Халиманы аылдылыын, аналыын, даналыын, ебекшілдігін мен ешашан айтып жеткізе алмаймын. Ол шін маан он жыл ойлану керек. Оны кп асиеттерін зекені зі айтып кетті. Айтылмааны лі де кп деп ойлаймын. Халиманы асиеттерін зеке де айтып, тауыса алмайтын шыар деймін.

згені айтпаанда Халиманы сірген балалары андай! Шетінен инабатты, ілтипатты. Тіпті кшеде жаяу кетіп бара жатса, тотай алып, машинасына отырызып, барар жеріе жеткізіп салатынын айтсашы.

Халиманы адам сыйлаыштыыны таы бір белгісі сонау алыс елдегі да-даилары з немерелеріне Халиманы атын ойыпты. Жасы крмесе кім з баласына зге біреуді атын ояды? оймайды! з есімімен аталатын кіші Халима кішкене Халима же Халиманы артына алдырып кеткен лгілі ескерткіштеріні бірі деп ойлаймын.

Халима мені жрегімде. Жрегімні рбір лпілі "Халима!" деп соады.

Ол осы отырандарды бріні жрегінде.

Ол мытылатын йел емес!

Мені айтайын дегенім осы.

Кешегі злым жаудан сен сержант боп ораан Отаны аман болсын, Халима!

* * *

Еслм ЗІКІБАЕВ,

аын

з аа!

ткенде ауруханада жатанда екі ауыз ана сз жаздым. Ондайда адам айтатын сз таппай алады. Мен реанимацияда жатан кезде, Сіз лкен басыызбен терезеден келіп, мені кілімді срадыыз. Мені бір айтатыным бар:

Кілімде мен лсем жылайтындар да, жыламайтыдар бар.

Кілімде срайтындар бар, срамайтыдар бар.

Таданба: ол мірді з задылыы,

Маан да найтындар бар, намайтындар бар,

— деп балаларыма сиет етіп айтатыным бар.

Сол айтандай кейбір аайындар тура арама-арсы кеп алса, "Сен алайсы?" деп срамайды. Ал енді сіз зііз ауруханада жатып, тртінші этаждан мен ауырып алды деп тменге тсіп, мені кілімді срап жргеніізде сол кезде апайымыз да ауырып жн крсететін ааларымызды жасы асиеттері кп деп айтамыз. Соны ішінде біз сияты жрегі айта-айта ауыратын інілерді кілін срауды жні бір блек. Біра, еседі тсірме, болбырап кетпе деген сияты лгі айтатын аалар аз. Мен де балаларыма з аа да жеті-сегіз рет инфаркт алан. Сол кісіні жасына дейін мен сол кісіні уып жететін шытармын деп зілдеп айтып оямын.

Сіз елге керексіз.

Сіз бала-шааыза керексіз.

Арттаы рім-бтатарыыза керексіз.

Ертегі тариха керексіз.

Сондытан сіз мыты болуа аылысыз.

Мыты болыыз.

Ал енді Халима апам туралы айтатын болсам, пікірім мынадай. ашытар туралы біз бала кнімізден естіп келеміз. Сауатымыз ашыланнан кейін кітап оып, хиссалара кз жгіртіп, талай ашытар боланын естіп, білдік. Біра, мірде ондай ашытарды крген жо едім. Енді кзім жетті. Ол Халима мен з аа екен. Лйлі мен Мжннді алыстан іздеуді керегі жо, асымызда екен!

Лйлі мен Мжнн бір-біріне жас кезінде ашы болды. Ал дебиет тарихында бір-біріне мір бойы ашы болып ткен ешкім жо. Ал Халима апам соы зілер стіне дейін Сізге ашы болып тіпті. Ал Сіз ол кісі лсе де апама ашы екенсіз. Мны Сізді жаа осы отырандара арнап апам туралы оыан поэмаыздан тым. Сіз жаа бізге мгілік ашыты жыр оыдыыз. Сіз оны ара сзбен жазансыз. Біра, мен оны поэма деп абылдадым. Гогольді "лі жандар" деген ара сзбен жазылан поэмасы бар емес пе? Мен соан саттым.

Ендігі сзімді Халима апамны рухына арнаймын. Мен апамны олынан анша шай ішіп, шарап жтанымды айтпаймын. То етерін ана айтамын.

Баян слу мен ыз Жібектей ашытарды ендігі Пірі, айталап айтамын, Баян слу мен аз Жібектей ашытарды ендігі Пірі зііз болыыз, Халима aпa! Нрыыз бейіште шалып, лмес рухыыз о дниедегі Баян мен ыз Жібекті асынан орын алсын!

* * *

Асылхан МІРЗАЛЫ,

ажы, молда

адірменді з аа мен Халима апамызды туыстары! Бгін, білген адама, шын мнінде бір кітапты оып шыандай оиа болып отыр. Біз, енді, молда боланнан кейін талай лікті аралы сттерін олымызбен атарып жрміз ой. Біра, з басым, Халима апама арналан мндай жотау жырын ешашан естіген емеспін. "Жотау жыры" деп з ааны апай туралы сйлеген сзін де, ол кісіден кейін сйлегендерді шын жректерінен шыан лебізін де айтамын.

Сол себептен сіздерден "зір" дейді ой, зір сраймыз. Мына дастаранны негізгі масаты ран оып, баыштаумен аяталуы керек. Сол себептен азір ран оылан со сіздерді трып кетпеулеріізді сраймын. ран оыланнан кейін апамызды еске алу рсімін ары арай жаластыра беруді сраймын. Намазшам уаыт жаындап аландытан ран оиы. Артынан сіздер ары арай жаластыра берііздер. Амандыта, жасылыта кездесуге нсіп етсін.

(ран оылды.)

* * *

Дмелі Дйсенбайызы МСПІРБЕКОВА,

Халиманы немере сіілсі

Мен Халиманы немере сілісімін. Мен Темірханнан туанмын. Темірхан, збаан, зіхан арааннан туады. збаанны аликпарынан Халима.

Халимашты кішкене кнінде балалар йіне алып кеткен. келерім іздеп, Семейден табады. Семейді кк базарында кездеседі. Балалар йіні шашын иан ыздары базар аралап, шемішке сатып алып жреді. Содан кем кп ызды ішінен Халимашты шырамытады.

— араым, аты кім? — дейді.

— Халима, — дейді ол.

— кені аты кім?

— аликпар.

— Шешені аты кім?

— Зукен.

— аазда кіммін деп жазыласын?

— збаанова деп.

Одан кем еіреп, Халимашты шаына алады.

— Жр, Аягзге алып кетемін, — дейді. Халимаш басын шайайды.

— Мен балалар йіні баласымын. Мені интернаттан баса туысым жо, — дейді.

— Интернаты айда?

— Плен жерде.

кем Халиманы интернатына барады.

— ызымызды таптым, алып кетемін, — дейді кем. Оан интернат басшылары бас шайайды.

— Халиманы шын туысаны екеніізді длелдейтін жергілікті жерден жат келііз. йтпесе баламызды біз сізге жетектетіп, жібере алмаймыз, — дейді.

кем Аягзге келіп, жат жинап, Дйсен деген інісін ертіп, Семейге айта барады. Семейге бара жатан мені кемні аяы сынып, Шар деген стансада алып ояды. Содан Дйсен аамыз Семейге зі барып, Халимашты алып айтады. Жолда Шара соып, мені кем Дйсенбайды екеулеп Аягзге жеткізеді. Содан Дйсен аа жмыс істейтін Мыбла деген жерге барып, онда біраз трады да, Аягзге келеді.

Ол жазы демалыс кезі екен. Демалыс біткен со Халимаш:

— Интернатымды саындым, сондаы дос, жолдас ыздарымды саындым! Мен оларсыз мір сре алмаймын !— деп, Семейге айтып кетіпті.

Содан Халимаш зекее осылыпты. Оны естігеннен кейін кем:

— Айналайын жолы болсын! Баыты ашынсын. Баран жеріне балдай батып, судай сісін, – деп сырттай баасын беріпті.

Бл кісімен жолдас боланына 54 жыл болыпты. Осы елу трт жыл бойы бірін-бірі сыйлап, біріні-бірі кілін алдырмай тату-ттті мір сріп еді. Мені ішімнен сыр шыармайтын, бір тоа, сондай аылды адам болды.

Халимаш апам зекенні басынан с шыран жо. Табанына шгір кіргізген жо. Басынан — кн, табанынан сыз ткізген жо. з ааа латырылан таяа з шекесін тосты, анатын ке аурудан, сыраудан, тілден, кзден сзден аман сатады.

Одан кейін зекені талай жасылытары жайынып жатыр елге. Бізді Аягз еліне де. Аягз — жеті аадан ара кк зілмеген жер. Ататы Баян слу апамызды да сйегі Аягзде жатыр. Аягзден шыан 17 аынны ааты алыса кеткен. Сол ауданымызда бір лкен лы дбір той болалы жатыр. Ары аамыз Атанберді аынны тойы. Сол тойа зекенді шаырса, денсаулыы жарамайды. Аягзде Мспірбеков деген мені балаларым бар. Солар да кіл айтып жатыр, зеке, Сізге. айтыс боланда жете алмады. Содан кейін балалар мені ырына жіберді.

Атанберді аамыз зі аын, зі батыр болан кісі ой. Мені балаларым сол кісіні тымдары. Атанбердіге арнап й тіккізгелі жатыр. Егер зеке келе алмаса деп, балалар шапан беріп жіберді.

— Тойа келгенде де киетін шапаны ой. Соны апамызды ырында жездемізге тапсырып келііз, — деді. Міне, сол шапанды иыыыза жабуа рсат етііз.

Ендігі айтарым:

— Сен Баян слу апаны сілісі еді, барлы аза ыздары саан тартан саналы болсын, Халима aпa!

* * *

Темірхан МОМБЕКЛЫ,

жазушы, аза радиосыны дебиет пен нер редакциясыны мегерушісі

Армысыдар, тыдарман ауым?!

Бгін азастанны Халы жазушысы зілхан Нршайыовты "Жазушыны жары" деген хикаясын тыдайсыздар. Бл хикая "Халима. Мгілік махаббат жыры" деген атпен "Жлдыз" журналында жарияланан. Бгін жазушы зіні жан жары болан Халима туралы толанысын тыдармандара з аузынан айтып береді. Бл хикаяны рі авторы, рі кейіпкері зілхан Нршайыовты кзараты жрт кеінен біледі.

з аамыз бар мірін, кресі мен арпалысын, кйініші мен сйінішін халы мддесіне арнап, халыны мын мдап, жоын жотаан, аарманды пен махаббатты, досты пен ынтыматы талмай жырлап келе жатан тла. ажымайтын, талмайтын, заа сілтейтін халыты адірлі зілханы. мірді жан-жаты кре білетін, кргенін кркемдеп ааза тсіре білетін аламгер.

зілхан ааны сйікті шыармаларыны бірі здерііз тыдаалы отыран "Халима" хикаясы. Бл хикаяда аамызды жан жары Халимаа деген мгі суымас ысты махаббаты баяндалады. аза йелі андай болуы, оны бойында андай лтты негелі асиеттер саталуы керектігі айтылады. Шыарма адамдарды оам алдындаы, махаббат алдындаы міндеттері андай екенін жасы тсіндіреді. Бл хикаяны тыдап, кітаптан оыан адамдарды: "Шіркін-ай! Мені де жарым Халимадай болса екен!" деп армандарына сз жо.

2.06.2002.

* * *

2002 жылы 21 шілдеде