Аза ліпбиіні тарихи кезедері

Кіріспе

 

 

Технологияларды арынды даму процессіне байланысты азіргі замандаы адамдар мірін смартфондарсыз, планшеттерсіз кзге елестету ммкін емес. Мселен Android операциялы жйесі Honda, General Motors, Audi мен Hyundai-ды кліктеріне орнатылады. Апаратты Google компаниясына сілтеме жасай отырып Nikkei іскер басылымы таратты. Компания жйені кліктерге зі орнатып отырады. Оны кмегімен клік жргізушілері электронды поштасын тексеріп, карталарды жктеп, дауыс арылы клікті басара алатын болады. азір Google компаниясы клікті жргізген кезде ялы телефонды пайдалануа болатын жйені жасатап жатандыы белгілі болып отыр. Сондай-а,с телефон арылы клікті компьютеріне апарат жіберіп, алмасу ызметі жасаталып жатыр. Оны барлыын дауыс хабарламалары арылы жасап отыруа болады. Хит ндерді клікті компьютеріне жктеу ммкіндігі де арастырылан. Биылдан шыан кліктерде ндер жктеулі болады. Android операциялы жйесі 2008 жылы шыып, азір 80 пайыз ялы телефондара орнатылан болып отыр. Оны баса жйелерден негізгі артышылыы компьютерге еркін осылу ммкіндіні. Тіпті, жас блдіршіндерімізді здері еш иындысыз кез-келген рылыларды тез мегеруге бейім. Сондытан Android операциялы жйесіне арналан «балалара арналан сйлейтін ліпби» осымшасы балаларды смартфондар, планшеттер алдында ткізетін уаытын тиімді пайдалануды бірден бір дісі.

Смартфондар мен планшеттерден баса Android операциялы жйесі баса да рылылара орнатыла бастады. 2009 жылды соына таман е алашы рет Android операциялы жйесінде жмыс жасайтын фоторамка сатылыма шыты. 2011 жылды шілде айында Blue Sky компаниясы Android операциялы жйесімен басарылатын интеллектуалды i’m Watch ол саатыны шыанын латандырды. 2012 жылды тамыз Nikon компаниясы лемде е алаш болып Android операциялы жйесінде жмыс жасайтын фотокамераны халыа сынды. «Google Nexus» топтамасында да смартфондар мен планшеттер ана емес, сонымен атар Android операциялы жйесінде жмыс жасайтынNexus Qмедиаплеерін айтса болады.

Дипломды жмысты масаты.Android операциялы жйесіне арналан «балалара арналан сйлейтін ліпби» осымшасы интерфейсі арнайы йретуді талап етпейтін те арапайым трде рылан. Сол себепті блдіршіндеріміз ліппені ата-анасыны жне баса да лкендерді атысуынсыз, з бетімен йренулеріне болады.

осымша жаалытары.осымша рылымы зіне тн ерекшеліктерге ие. осымша трлі функцияларды амтитын бадарламалы кешеннен трады. Яни, Андроид ОЖ-не арналан электронды ліппе осымшасыны жаалыы – бір осымша рамында бірнеше осымшаа тн асиеттер жинаталан. осымшаны іске осып, олдану кезінде жас олданушылар беттер арасында еркін орын ауыстыра алады.

Дипломды жмысты зектілігі.Android операциялы жйесіне арналан «балалара арналан сйлейтін ліпби» мектепке дейінгі блдіршіндерге заманауи технологияларды олдана отырып аза ліппесін оай мегеруге, осымша рамындаы логикалы ойндарды кмегімен логикалы абілеттілігін арттыруа ммкіндік береді. Сонымен атар, Android операциялы жйесіне арналан «балалара арналан сйлейтін ліпби»осымшасында смартфон экранына жанасу арылы сурет салу жне жеті нотадан тратын мзыкалы аспап терезелері арастырылан. Яни, Android операциялы жйесіне арналан «балалара арналан сйлейтін ліпби»осымшасы тек ліппені йретіп оймай, блдіршінні суретшілік жне музыкалы абілеттерін арттыруа септігін тигізеді.

осымша рамы.осымша бес беттен трады. Бірінші бет – негізгі меню. Негізгі менюде ліппені уйрену, сурет салу параы, ойын ойнау жне уен ойнау беттеріне сілтейтін батырмаларды круге болады. Екінші бет – ліппені йрену беті. Негізгі беттегі “ліппені йрену” батырмасын басу арылы ліппені йрену бетіне кшеміз. Бл бетте аза ліпбиіні ыры екі ріпі кесте трінде орналасан. р ріпті басу арылы басылан ріпті атауынан жне сол ріпке байланысты создерден тратын аудиожазбаны ести аламыз. шінші бет – сурет салу параы. Бл бетте блдіршін экрана саусапен жанасу арылы сурет сала алады. Тртінші бет – ойын ойнау беті. Бл бетте блдіршінні еске сатау абылеттін арттыруа арналан ойын растырылан. Бесінші бет – уен ойнау. уен ойнау бетінде жеті нотадан тратын батырмалы музыкала аспап орналасан. Блдіршін бл бетте зіне керек аспапты тадап уен ойнай алады.

рал-жабдытар рамы.

Дипломды жмысты рылымы.Дипломды жмыс кiрiспеден, трт блiмнен, орытынды мен пайдаланылан дебиеттер тiзiмiнен трады.

Кiрiспеде таырыпты зектiлiгi аныталып, оны зерттелу дрежесi сипатталады.

аза ліпбиі блімінде азастан Республикасында жазу жйесіні пайда болуы туралы тарихи деректер, аза ліпбиіні даму кезедері жне азіргі тадаы кйі арастырылан.

Андроид операциялы жйесі блімінде андроид операциялы жйесіні пайда болу тарихы, даму кезедері, жмыс істеу принципі жне т.б туралы апараттар амтылан.

осымшаны рылу ортасы. Android операциялы жйесіне арналан «балалара арналан сйлейтін ліпби» осымшасы Java бадарламалау тілінде, Eclipse бадарлама ру ортасын олдана отырып растырылан. Eclipse бадарлама ру ортасына Android SDK Manager жне Android Virtual Devices кірістірілген. Android SDK Manager андроид платформасыны бадарлама ру ммкіндігін береді. Android Virtual Devices – андроид операциялы жйесіне арналан осымшаларды компьютерде орнатып, іске асыруа арналан виртуалды эмулятор болып табылады.

осымшаны ру ортасы блімінде осымшаны руа ажетті рал-жабдытар жиыны, осымшаны ру дістері, осымшаны интерфейсіні рылуы, осымша руа олданылан дістер мен осымша алгоритмі жайлы негігі апараттар амтылан.

Аза ліпбиі

 

 

аза ліпбиі — азаша жазу ліпбиі, бл шін келесі жйелер пайдаланылады:

азастан Республикасында — кирил жазуы негізінде, ресми трде азастан бкіл жерінде жне Моолияны Баян-лгей аймаында. Таы да кршілес ырызстан, Ресей, Трікменстан жне збекстан елдерін бірыай мекендеген аза жрты пайдаланады, сонымен бірге баса ыдыраан КСРО республикаларында да пайдаланылады. ытай Халы Республикасында — араб жазуы негізінде, ресми трде Шынжа йыр автономиялы районындаы Іле аза автономиялы облысында. Таы да Ауанстан, Иран жне Пкістан елдеріндегі аза диаспорасы да пайдаланады. Трік Республикасында — аза диаспорасы ресми емес трде латын жазуы негізіндегі трік ліпбиін пайдаланады. Сонымен бірге Алмания, АШ т.б. батыс елдерінде аза диаспорасы ртрлі алыпты емес латын жазуын пайдаланады [20].

 

 

аза ліпбиіні тарихи кезедері

 

 

Жазу тарихында аза тіліні ліпби жйесі бірнеше тарихи кезедерді басынан ткізіп, лтты ліпби дегейіне жеткен. Бірнеше асыр бойы аза халы араб графикасына негізделген ліпби жйесін пайдаланып келгені млім. 1929-40 жылдар аралыында латын графикасына негізделген ліпбиді жазу жйесіне енгізіп, 1940 жылдан бері арай кирил графикасы ліпбиін олданып келеді. Кирил жазуы негізінде аза кирил ліпбиі — кбінесе азастан мен Моолияда пайданаланылатын ліпби. Бл Срсен Аманжолов сынан ліпби 1940 абылданан, 42 ріп енген: 33 орыс ліпбиіні рпі жне 9 зіндік азаша ріп , , , , , (1947 ж. дейін брын осы ріп орнына пайдаланылан), , , І. Ертеде аза ріптері орыс ліпбиі ріптеріні сонында ойылан, сосын дыбысы жаын орыс ріптеріні артына жылжытылан. Келесі ріптер: В, Ё (1957), ф, Х, , Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, азаты тл сздерінде пайдаланылмайды. Бл ріптер: Ё, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, тек кеестік дуірінде орыс тілінен, немесе орыс тілі арылы енген сздерде орыс емле нсауларымен пайдаланылан (1990 жж. бері ресми жне жеке жария апараттарда, деби шыармаларда пайдалануы азая тсуде, сиректеніп кетті). Х рпі аза фонетикасында трінде айтылады. рпі тек сиреген араб-парсы кіріс сздерінде кездеседі, жне де Х немесе сияты айтылады. Е сзді наыз басында [e] дифтонгоиды боп сйленеді. Э рпі рдайым Е боп айтылады. О сзді наыз басында [o] дифтонгоиды болып айтыла алады. У рпі буын жасамайтын дыбысты белгілейді, жне де У, У, ЫУ, ІУ псевдодифтонгтерді алмастыру шін пайдаланылады. Келесі ріптер алдыы жне арты ретті дыбысты жпты белгілейді (детте жіішке мен жуан деп аталады): Е — А, — О, — , І — Ы. Араб-парсы кірме сздерінде — А арама-арсы оюы крінеді [20].

 

 

Аріптерді белгілеу

 

 

Жаында ткен заманда аза мтінін теру кбінесе иыншылыа шырайтын еді. Оны себебі, амал жйелерінде мен мтінтергіштерде Юникод арауы жотытан, алыпты трде азаша 8 бит белгішелеу пара болмааннан жне алыпты компьютер аріптері жетіспеушліктен де. Осыан орай аза кирил ліпбиін компьютерлерде белгішелеу шін 20-дан аса ртрлі нсалары[1] сынылан. Кезінде азастанда DOS шін Р М 920-91 мемлекеттік алпы абылданан болатын. Бл алып CP866 8 бит кирил (славян) белгішелеу параты негізінде жетілдірілген. Енді бірталай кп кідіріп Windows жйесіне арнап Р М 1048—2002 алпы бекітілген. Осы алыпты олдануы те шектеулі болды, себебі ол Юникод баса ескірген 8 бит белгішелеуді ыыстырып шыаруы ызан кезі болды. Сонымен, тек кейбір мемлекетттік жне кіметке жаын йымдар, соны ішінде «азАпарат» апарат агенттігі де, соы кезге дейін олданан. Аымда барлы жерде де UTF-8 белгішелеу олданылады. Пернетата жаймасы аза пернетата жаймасы (Ё рпі детте орыс жаймасына кшіп теріледі). аза пернетата жаймасы орыс теруіш жаймасы негізінде дамытылан жне де РСТ КСР 903-90 алпында бекітілген. Осы жайма Юникодпен уатталан: Windows (NT тымдасындаы 2000, XP, Server 2003, Vista одан жоары нсалары да) жне Linux амал жйелерімен жеткізіледі. азаты зіндік ріптері пернетатаны жоары тізбегіндегі сан аясы орнында орналасады. Ал, сан жне баса нышандар (/, *, –, +) енгізу шін кмекші сан пернетатасы пайдаланылады. Осы себебінен алыпты жаймада ріп емес нышандара, жне Ё рпіне де, тиісті орны табылмаан.
Араб жазуы негізінде Араб ліпбиінде — 29 ріп жне бір белгіше бар () — «жоары мз», бкіл сздегі жіішке дауысты дыбысты белгілеу шін, сзді басына осылады (тек жіішке дауыстыларымен рдайым йлесетін Г жне К ріптерінен тыс). Жазу дісі парсы мнерінде негізделінген. Жазу баыты онан сола. арахан улеті мезгілінен (10 .) бастап азастан жерінде тркі тіліндегі мтіндерді жазып алу шін пайдаланылан.

Кп мезгілде абжад трінде боп алды, яни тек дауыссыз дыбыстарды белгілеуімен. 1924 жылы аза фонетикасындаы дауысты дыбыстарын дрыс белгілеу шін айта растырылан. Жобаны дамытан Ахмет Байтрсынов «тте жазу» деп атаан (таы да «Жаа емле» деп де аталан). 1929 жылы латын жазуы негізіндегі «Жаліп» ліпбиімен ауыстырылан. Оны азір де Шыыс Тркістан азатары (сонымен бірге, кейбір лтты ерекше згешеліктерімен ырыздар мен йырлар да) олданады. Таы да араб жазуын пайдаланатын Ауанстан, Иран Пкістан жне Таяу Шыыс елдерінде аза шетжрты олданады. Тарихи ліпбилер Есікті жазбасы трі бірнеше археология мрасымен таныстырады, соны ішінде е ежелгісі — Есікті оранынан табылан кміс легендегі жазба (5 . (б.з.б) шамасы). Сол оран йгілі Алтын адамны жаназа орны болыпты. Жазуы Орхон жне Енесай бойындаы кнетркі жазуына сас. Кейбір зерттеушілер леген жазуын Солттстік ндістандаы карошти жазу трі деп шыарады. Жазба мамы лде де аныталмаан. Орхон жазуы Кнетркі ліпбиі — таы Орхон-Енесай жазуы деп те, руникалы жазу деп те аталады. Оны себебі — германды халытары зіні ертедегі пайдаланан руна жазуына сас боландыынан (бірнеше руналарда бірдей дыбысты жне кескіндік тыыз састыы бар). Кнетркі жазуы алыпы азастан жерінде тран, сосын аза этносына сіірілген, кшпелі тркі тайпаларымен (5—10 .) олданан. Моол шапыншылы заманында (12 .) кнетркі жазуы Ислм ысымы астында бден араб жазуымен ысырылан. Жебірей жазуы азар (хазар) аандары бкіл ел діні есебінде яуди дініні араим масхабын абылдаан. Жебірей дінімен олдасып жебірей жазуы да бірге келді. Сол азарлар тайпаларыны ішінде Украина жне Солтстік ауаз жер атауларында кп ізі алан беріш тайпасы болан. азір беріш Кіші жзді руы. арайлар (кейде масхаб атауымен шатастырып араим деп те атайды), 2-ші Бкіл лем соысынан брын ырымда тран, 1920 жж. дейін дстрлі жебірей жазуын олданан. арайлар здерін тркі халымыз деп таниды, азарларды тікелей рпатарымыз деп санайды.

Таы да ырымшатар деген — ыпша тілінде (брын здері шаатай тілі деп те атаан) жебірейлер тобы белгілі. 1941—45 жж. соыс кезінде фашистік Алмания ырымшатар жртын тгелге жуы ыран.
Юнан-ыпша жазуы Юнан (грек) жазуын ырымда тран рымдар (ыпша тілінде сйлейтін юнандар) 1917 ж. дейін пайдаланан.
рмен-ыпша жазуы XII—XIII асырлар аралыында рмен патшалыына кшіп баран ыпшатар ыпша тілінде ауымды діни, загерлік жне таы баса дебиетті шыарды. Ол ыпша тіліні кне аза тілінен айырмашылыы — рмен-ыпша тілінде рмен-християн ымдары кп олданылады. Бл мтіндер рмен ліпбиімен жазылды. Оларды бкіл дние жзіне тарап кеткен рпатары 19 асырды соына дейін шаруашылы жазбалары, жеке хаттар, т.б. секілді кнделікті жазбаларын рмен-ыпша жазуымен жргізіп келді. Латын ыпша жазуы ырымдаы католик миссионерлері аза тіліні ертеректегі трі — ыпша тілінде Інжілдер жне баса да діни дебиет шыарумен айналысты. Соны е крнекті мысалы — 13-ші асырды соында растырылан лат. «Codex Cumanicus», латынша-парсыша-манша сздік. Онда италиян жне отстік герман тілдерінде тсініктеме сздер де бар. Негізінен ислам дініні стемдік ран кезеге дейінгі уаытта йыр, соды, манихей, сурияни, тибет жне брахми жазуларымен де жазылан тркі тайпаларыны эпиграфикалы жазулары белгілі.

Алашы аза кирил ліпбиін 19-шы асырда Ыбырай Алтынсарин жасап шыаран. Кирил ліпбиіні негізінде православ миссионерлері діни дебиет жне «орыс-тзем» мектептеріне арнап аза «миссионер» ліпбиі жасалды. Онда трлі осарланып жазылатын жне диакритикалы табалар олданылды. «Миссионерлік ліпби» 1917 жыла дейін шектеулі дрежеде олданылып келді. Латынды Жаліп КСРО ОАК жанындаы Жаа ліпби бойынша комитет тарапынан латын тіліне негізделген «Орта тркі ліпбиі» (Яналиф немесе аз. Жаліп) сынылды. аза тіліні талаптарына сай кейбір згерістер енгізілген бл ліпби ресми трде 1929 жылдан 1940 жыла дейін олданылып келді, сосын кирил ліпбиімен алмастырылды. Пинйін латыны 1960-шы жылдары ытайда орын алан «мдени ткеріс» кезінде аз санды лттарды, соны ішінде азатарды жазуын ытай иероглифтік жазуына ткізуге талпыныстар жасалды. Бл рекеттер стсіз аяталан со арнайы бйрыпен Шынжа йыр автономиялы ауданыны ш облысын мекендейтін азатара арнап пинйін негізіндегі жазу енгізілді. Ал пинйін жазуы 1950-ші жылдары ытайды Орталы кіметіні аулысы бойынша алыптастырылан болатын. 1980-ші жылдарды соында тте жазу айтаабылданды.

ліпбиді реформалауды жобалары 1990-шы жылдарды басынан жазу реформасыны бірнеше трлері сынылды: аза тіліні дыбыс жйесінде жо ріптерді аза ліпбиінен аластау (Ё, , Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э ріптерін), аза жне орыс емле ережелерін атар олданудан бас тартып, тек морфо-фонемикалы ережені ана стану, /w/ дыбысы шін Ў рпін енгізу, байыры аза сздерінде жне аза тіліні дыбысты ережелерімен айтылатын араб-парсы сздеріндегі У рпін Ў, Ў, ЫЎ ІЎ трінде жазу (араалпа емлесіндегі сияты), И рпіні орнына ІИ, ЫИ олдану; Жоарыда айтылан жаа емле ережелерін олдана отырып, латын ліпбиіне ту, не 30-шы жылдардаы латын ліпбиін толыымен немесе кейбір жатарын айта абылдау (ресми татар ліпбиіндегі сияты), не трік ліпбиіне негізделген латын ліпбиіне ту (ырым-татар, гагауз жне аламторда олданылатын татар ліпбиіндегідей); не аылшын ліпбиін абылдауы (збектер жасаан сияты); Реформа туралы пікірталастарды брі тптеп келгенде екі тадауа келіп тірелді: не кирил ліпбиін алдыру керек, не трік ліпбиіні негізіндегі латын ліпбиіне кшу керек (академик А. Хайдариді нсасына). Елбасы Нрслтан Назарбаевты латын ліпбиіне кшуді тиімділігі туралы млімдемесінен кейін де ліпби туралы пікірталастар толастаан жо. Латын ліпбине туге арсы пікір білдіретіндерді арасында дебиетшілер басым. Болашата деби шыармаларды жаа ліпбиде айта басып шыару туралы шешім абылдананда кейбір шыармалар тізімге енбей ала ма, жаа буына керегі болмай ала ма деп ауіптенеді [20].