Сйлегендерді сздерінен 2 страница

Мен атты толып трмын. Халима туралы жай сз айту жеткіліксіз. Халима туралы тек дастан трінде ана жырлау керек. Ол дастанды зілхан, дайа шкір, жеткізіп жатыр.

Халиманы мен интернатта сілім етіп, бауырыма басып жрдім. Халима скерге кетті. Мен крі ке-шешемні асында алдым. Соыс біткеннен кейін хат жазысып трды. Мен мектепті директоры едім. асыма шаырдым. Ол келді. Бір мектепте бес ыз бірге ызмет істедік. Халима мен зілхан арасындаы махаббат керемет кшті болды. Екеуіні жазысан хаттарын оып, біз есіміз шыа тнті болды. Ол хаттар азір зілханда бар шыар деп ойлаймын. Біз махаббат дегенні не екенін осы екеуіні хаттарынан тсіндік. Сонда біз жиырмадан асан ызбыз. Махаббат дегенді естігеніміз болмаса, оны андай екенін млде білмейтінбіз. ыз бен жігіт осылып, семья рса, сол махаббат шыар деп ойлайтынбыз. Жо, олай емес екен. Махаббат жан-тнімен біріе бірі берілу екен. Сйгеніді ойламай, оны атын атамай тура алмау екен. Суыбла стансасымен іргелес аза ауылы ой бізді транымыз. Ауыз й, тр й деген екі блме ана болады. Ауыз йде озы, ла трады. Трге блмеде адамдар трады. Крі кемні бір брышта биік тсегі бар. Шешем айтыс болан. Бйкен деген аам мен Клнда деген жегем трде, жер тсекте жаады. Ал екі малім Халима екеуміз йді екінші жа абырасындаы темір керуетте жаамыз. Сонда Халиманы тнде тсінде зілханды кріп, сан рет атын атап жатанын естідім. Тсінде болса да екеуі сйлессінші, бірге болсыншы деп, мен Халиманы оятпадым.

Таерте транда:

— Халима, сен тнде тс крді бе? — деп сраймын одан.

— И, — дейді ол.

— Кімді крді?

— зілханнан баса мен кімді круші едім, — дейді ол.

Халиманы зілхана деген махаббатын мен сонда крдім.

Алматыдаы университетте оып жрген зілханнан хат кешігіп алса, "не боп алды?" деп жаны алмайтын. зілханны соыста жазан хаттарын жылап отырып оитын. зілханны соыс кезінде жазан хаттарыны бірін де жоалтпай, жинап жріпті. Крі адамдар ранды андай рметтейді, асиетті кітап деп е жоарыа ояды. Ал Халима зілханны жазан хаттарын раннан кем крмейтін.

Халиманы бізді ауыл тегіс жасы кріп, тбесіне ктеріп кетті. зі сйкімді, зі шебер, олынан келмейтіні жо. Кршілерді бріне кмектесе салады. Тіпті бір кршімізді шйкесін ршыпен иіріп, жіп етіп бергені есімде. лкендерге сыйлы болуы з алдына. Ал ауылдаы балалара тегіс орыс тілін йретіп, брін мдениетке баулыды. Халиманы ауыл "Мскеуден келген малім" деп атайтын. Десе дегендей, Халима ауыла Мскеу мдениетін дарытуа тырысты. Оан олы жетті де белгілі дрежеде.

ыры алтыншы жылды жетінші арашасы арсаында Халима екеуміз Алматыдаы зілханды онаа шаырды. сынысты мен жасадым. Халима ішінен атты уанды, біра, білдірген жо.

— Сонда зілханды жрта бізді кіміміз деп айтамыз? – деді ол ойланып.

— Сені наашы, жиенін круге келіпті дейміз, – дедім мен.

Сонымен ойшы, Алматыдан Халиманы "наашысы" келді. Жрта солай хабарланды. Мектепте азан ткерісіні мейрамына арналан салтанатты жиналыс болма. Бізді ауыл адамдарыны жартысы аза, жартысы орыс болатын. Баяндаманы орыс тілінде жасауа йаранбыз. йткені азатарды брі орысша біледі. Баяндамашыа орыс тіліні оытушысы, ауылша айтанда "Мскеуден келген малім" Халима таайындалан.

Мен мектепті директоры боланнан кейін жртты арсы алуа ертерек мектепке кеткенмін. Мені артымнан баяндамаа белгіленген уаыт таянанда Халима мен зілхан келмек болатын.

Жиналыс басталатын уаыт жаындап алды. Біра, баяндамашы жо. Онсыз жиналыс бастауа болмайды. Екі кпемді олыма алып, йге арай жгірдім. Келсем "наашы" мен "жиен" екеуі біріне-бірі телміре арап, іліп, здігіп ліп отыр. шатасып, сйісу деген жо. Ол кезде сйісу деген салтта жо еді ой. Біріні-бірі шаштарын айта-айта сипалай береді. Кбір-кбір сйлеседі. Не айтып отырандары белгісіз. йді ішін біреу кшіріп кетсе білетін емес. Мені есік ашанымды да естіген жо.

Мен ентігіп келіп:

— Ойбай-ау, неып отырсыдар? Тез жрідер, жиналыс басталатын уаыт тіп бара жатыр, – дедім саатымды крсетіп.

Сонда ана олар сасалатап, отыран орындарынан атып трды. ос ашыты жетелеп, жиналыса да жеттім-ау йтеуір.

шейінде жай сйлейтін Халимаш сайрап бір берсін баяндама жасап, ааза арамайды. Оианы ай, кн, жылдарын жата соады. Жрт атты риза болды.

Халиманы лаулаан сзін тыдай отырып: "Махаббатты кші осындай болады екен-ау!" деп ойладым ішімнен.

Халиманы оамды ызмет дегенде жаны алмайтын еді. Интернатта жргенде пионер отрядыны вожатыйы болды. Мектеп комсомол йымыны бюро мшелігіне немі сайланатын. абыра газетіні суреттерін салатын. Комсомол йымы андай тапсырма берсе де, орындаудан бас тартпайтын. Басамыз оам жмысынан ашатай беретінбіз.

Сол кезде САУЖОЙ деген болды. Сауатсыздыты жою деген сз. Сол уаытты лкен раны болатын. Бізді мектепке де Семейді бір кшесі блініп берілді. Степной кшесі ме екен, есімде жо. Сол кшеге жоары кластардан здік оитын ересек оушылар блініп, хат білмейтін араы трындарды сауатын ашуа жіберілетін. Сол кшедегі 5 й Халиманы арамаына берілді. Ол сол кезде сегізінші класта оитын. Халима тынбастан сол йлерге барып, тілдері атып кеткен, олдары арындаш стауа ре келетін кемпір-шалдара ліппе йретіп жрді.

Бір кні "шкірттеріне" арай кетіп бара жатанда кшеде абаан ит кездесіп, Халиманы ауып алыпты. Халиманы бір саныны ішкі жатыны терісін интерната келді. Барлы ыздар шыж-быж болды. Жетелеп дрігерге апарды. Дрігер жарасын танып, жазыланша йден шыпауды адаалап айтты.

йден шыпау айда?! Халима асадап жріп, сабатан да алмады. Кемпір-шалдарды оытуа да барып жрді.

Біз оан:

— Тым болмаса "саужойыа" барма! — дедік.

Ол басын шайады.

— Мен саба йрететін ариялар те жасы кісілер. Олар да мені жасы кріп кетті. Енді олара крінбей кетуім ят ой. зіме жктелген тапсырманы орындамау комсомол комитетінен де ят! деді.

Халима ЯТ мселесін е жоары оюшы еді. Асадап жріп, зіне берілген йлерді кемпір-шалдарына ара танытып шытарды. Біз оны кпке дейін зілдеп, "аса малім" деп атап жрдік.

Халиманы ЯТ дегенді жоары сатыа оятыны сондай, жоарыда айтылан жиналыса сл кешігіп келгеніне кпке дейін елден ялып жрді. Сол жиналыста да, одан кейін де ауыл адамдарынан кешірім срап жрді.

Халиманы осы кешірім срауыны зін ауыл адамдары лгі ретінде абылдады.

— Неткен негелі ыз! — деп олар Халиманы сыртынан тамсанып жрді.

Жрт тамсанса, тамсанандай еді ой, Халима айналайын.

Осы ЯТ деген сз Халиманы алтын туы еді. Осы туды Халима мір бойы аспандата стап тті. азір айтанын орындамайтын, орындамаанына ялмайтын адамдар кп ой.

Халима сабатан бір минут кешікпейтін. Айтан удесін блжытпай орындайтын. Тек сол кні ана, жоарыдаы жиналысты айтамын, сл ана кешігіп алды. Онда да тоыз жыл бір-біріне ашы болан зілханмен сатына кріскен сті ой. айтсін!

Махаббат маздаанда оамды ызмет естен шыып кететінін мен сол кні сездім.

лгі гімеме айта оралайын. Сол Семей иті апан тегедей тырты Халиманы санында мір бойы алып ойды. Халима алаш Мскеуден айтып келгенде оны сол тыртыын таы да кзіммен крдім. Оны зілхан да крген шыар деп ойлаймын. Осыным рас па, зеке?

Дауыс:

— Халима маан жалааш денесін крсетпейтін еді. ялатын. Біра, бір жолы, осы гімесін маан айтаннан кейін ана санындаы тыртыты крсетті. Мен сипайын деп едім жаным ашып, ол алаанымен жаба ойды. Осы айтаныны брі рас, дос Ски.

— Рас болса, ар жаын тыда. Сол "сауатты" кемпірлерді Халимаа бауыр басып кеткендігі сондай, кейбіреулері интерната іздеп келіп, йлерінде ткен той таамдарынан Халимаа сыбаа, сарыт кеп беріп жрді. Біз оны "аса малімні жалаысы ой!" деп жапырлай жеп алатынбыз. Ол кезде "гонорар" деген сзді білмейтінбіз. Білсек: "Халиманы гонорары!" дейміз ой.

Тіпті сол кемпірлерді бірі Халиманы бала етіп алмашы болды. Аягзде аталас туыстарында алмаан Халима бтен кемпірге бала бола ма? Баран жо.

"Жасыдан — шарапат" деген рас. зілханны Халимаа осы келіп-кетуіні арасында мен де жасы жара ие болдым. зілханны жан жолдасына кйеуге шытым. Трт бала крдім. Егер Халима мені олымда болмаса, зілхан оан келмесе, мен Муліттей жар табар ма едім, таппас па едім, оны бір дайды зі біледі.

зілхан мен Халиманы ешбір жанда жо жалынды махаббатыны кусі болдым. Шын махаббат ешашан шпейді екен. шпейтіндігіні белгісі зілханны кні бгінге дейін Халиманы жотап келе жатаны. Талай жазушы болды. Талайы жарларынан айырылды. Біра, дл сен сияты кіреніп, ішкі шерін шыаран ешкім жо. Мен саан бкіл аза йелдеріні атынан алыс айтамын, зеке.

Халиманы маан бір айтан гімесі мір бойы есімен кетпейді. Сол айтаны есіме тссе, жылаым келеді.

1932 жылы аштыта Халима ке-шешесінен айырылып, жетім алан ой. Бір йлі жаннан 5 жасар Ханымхан деген сілісі екеуі ана алан. Баса трт адам тгел опат болан: кесі мен шешесі, бауыры мен бір сілісі. зі жеті жаста. Оларды баса жетімдерге осып, Аягз стансасынан Семейге арай жнелтеді. Ашты уалаан бір йлі жан Абай ауданындаы ндызды деген жерден ауып келіп, Аягзге тааан екен. Біра, Аягзге жете жыылан ой брі.

Семейге келгеннен кейін оларды Жаасемейде поезден тсіреді. Жетім балалар йіне орналастырады.

Біріні олындаысын бірі тартып жеп жрген ыли аш балалар ой. Кішкентай Ханымханны олына тиген бір жапыра нанды жлып кете береді. Тура мтылса, ол лар кішкентай баланы азыын ауыздарына тыып кеп жіберіп, бір-а ылиды.

— Міне, жо, — деп алаандарын жаяды.

Оларды ешінен тіп кеткен нанды Халима зорлышы баланы аузына олын тыып, тартып ала алсын ба? Ала алмайды. Жылап отыран сілісін жбатып, оан з наныны жартысын, кейін бтіндей беріп, зі аш жреді.

Сйтіп, бір рсатан шыан кішкентай сілісін орайды ой Халима.

Ол кезде балалар мектепке сегіз-тоыз жастан барады. Кзде балалар йіндегі жетім балалар мектепке оуа тартылады. Халиманы бірінші класа алуа жасы толмайды. Жасы толмаса да Халима мектепке баруын оймайды. Орын болса біреуді асына отырады. Болмаса трегеп трады. Тумысынан зерек Халима малімні кластаы балалара айтандарын олма-ол атып алады. ара татаа жазан ріптерді де тез мегере бастайды. Малімні ріптеріне сатып, бормен айтан ріптерін татаа жазып та береді.

Сйтіп, он шаты кн жреді. Оны зеректігін таныан малім жасы кіші болса да Халиманы бірінші класа алады. Дптер, арындаш береді. олына оулы кітаптарын салан смке статады. Зады оушы болады.

Осыан зі атты уанып, лшына оып жреді. Ал бес жасар сілісі жатаханада алады. зі сияты трт-бес жастаы балаларды ортасында ойнап жреді.

Халима бір кні сабатан келсе, сілісі жо. Шар рып іздейді. Сйтсе оны мектепке бармайтын жасы кіші балаларды трбиелейтін баса балалар йіне алып кеткен екен зі сияты кішкентай балалармен бірге.

— Сілім айда? — деп Халима зар аады.

— Осылай да, осылай, — деп трбиешілер оан тсіндіре бастайды. — зі ралпас балалармен бірге болады. Сен оан барып трасы, — дейді.

Халима оан кнбейді.

— Сілімді тауып берідер, — деп жылап отырып алады. — Маан сілімді крсетідер, — дейді.

Трбиешілер Халиманы ол балалар йіне ертіп барып, сілісін крсетуге уде етеді. Олар не апарамыз, міне апарамыз деп, олдары тимей, 4-5 кн жріп алады.

Содан кейін Халима сабата отырып аыл-тегіл жылайды. Кзіні жасын тия алмайды.

Малім уатып, неге жылаанын срайды. Халима оан ксіп отырып, сілісінен айырылып аланын айтады. "Оны кргім келеді" дейді.

Малім жаны ашып, баланы басынан сипайды. Алаанымен кзіні жасын ратады.

— Жылама, айналайын. Брсігні демалыс боланда ол балалар йіне сені зім ертіп апарып, сіліді крсетемін. Ол азір томпадай жгіріп, ойнап жрген шыар, — дейді.

Халима малімні бл сзіне уанып алады.

Малім айтанындай демалыс-жексенбі кні Халиманы олынан жетектеп, сол Жаасемейдегі мектеп жасына жетпеген кішкентай балалара арналан балалар йіне ертіп барады. Балалар йіні директорына кіреді Халимамен бірге.

— Осылай да осылай, — деп малім директора Халиманы жайын айтады.

Детдом директоры стеліні стінде жатан дптерді ашып: "Фамилиясы кім?" деп срайды.

— збаанова Ханымхан, — дейді малім Халимаа арап.

Ол басын изейді.

Директор дптердегі шбатылан тізімді уалай арап отырады да, бір бетті саусаыммен нып, стап басын шайайды.

— Жо. Ол бала осыдан екі кн брын айтыс болан, дейді.

"лді" деген сзді естіп, ждырытай Халима еіреп оя береді.

— Ол лген жо, маан сілімді крсетідер, — деп ботадай боздайды.

Амалсыздан директор Ханымханны трбиешісі болан йелді шаырып алып:

— Мына кісілерге кеше ойылан ызды зиратта жатан жерін крсетіп келідер, — деп лген балалар тізіміндегі Халиманы сілісіні аты-жнін саусаымен тртеді.

Трбиеші оларды балалар йіне іргелес зирата алып барады. "Ханымхан збаанова. 5 жаста" деген жазуы бар абір басына ойылан татайшаа жазылан жазуды крсетеді. Оны малім Халимаа дауыстап оып беріп:

— Сені сіліні аты-жні осылай емес пе? – дейді.

Халима басын изейді.

— Онда сені сіліні ліп аланы рас. лген адамды осылай жерге кміп, стіне топыра йеді, — дейді малім оушысын бауырына тартып.

Халима брын лген адамды кмгенді крмеген ой. Сондытан ол топыраты шатап, шыыра жылап оя береді. ксігін баса алмайды.

— Ханымханым-ау! Ханымханым-ау! — деп еірегенде етегі жаса толады.

Малім мен трбиеші екеуі баланы кезек-кезек шатап, уатып, бйек болады. Оны зират басынан тезірек кетуге тырысады.

— Жо, мен ешайда бармаймын. Ханымханны асында аламын! – деп одан сайын жылайды Халима.

Екі лкен кісі баланы екі олынан жетектеп, ре дегенде зират басынан алып айтады.

Жолда малім трбиешіден Ханымханны алай айтыс боланын срайды.

Ханымхан жаа балалар йіне келген кннен бастап, жылаудан кзін ашпайды.

— пкем айда? Халима айда? Маан оны тауып берідер! — деумен болады.

Сйтіп, тама ішпестен бірнеше кн бойына тсек астында жатып алады. Трбиеші ктеріп оны тсекті стіне жатызса, ол:

— Мен Халимасыз тсекке жатпаймын! — деп сыранап тсіп кетеді.

Жылаудан сілесі атып, берген таматы ішпей, аштытан бралып, айтыс болады.

Содан Халима ыс тскенше крші балалар йіні асында, зирата барып, сілісіні аты жазылан татайшаны сипап, жылап-жылап, з детдомына айтып жреді. асына ешкімді ертпей, жалыз барады.

ар жауып, ыс тскен кезде бара алмайды. Алашы ыста балалар йіні балалары аякиімсіз шыады. Аякиім жетіспейді. Оны стіне лді балалар лсіздерді киімін тартып алады, не рлап кетеді. Халима зіне тиген аякиімнен айрылып аландытан, а ар, кк мзда жалаая жгіріп, мектепке барып жреді. Бір кн сабатан алмайды. Баса кейбір балалар аякиім жотыын сылтауратып, мектепке бармай ояды. Халима олара кн сайын оыан сабатын айтып, йретіп отырады.

Сол а ар, кк мзда жалаая сабаа барып жргендіктен Халима кішкентайынан, кпе ауруына шалдыады. Біра, ауырса, да, сабатан алмаймын деп класта отырып алады.

Бір жолы сегізінші класта оып жргенімізде Халима атты ауырды. Температурасы 39-40 градуса жетті. Сонда да ол сабаа барды.

ифат Баймратова деген ос брымы кшесіне тскен жасы маліміміз бар еді. Сол кісіні екі беті алаулап отыран Халимаа кзі тсті.

— збаанова, сен ауырып отыран жосы ба? — деп, срайды бірден малім.

— Жо, малім, мені температурам ыли жоары боп жреді, — деді Халима.

Малім орнынан трып, асына келді де, Халиманы мандайына алаанын тигізді.

— араым-ау, кйіп тр ой мадайы. Бар, тез санчастка бар, деді малім орнына отырып жатып.

— Жо, малім, бармаймын, — деді Халима.

— Бекбаева, Мысырова, екеуі орындарынан трып, збаанованы дрігерлік пунктке апарыдар, — деді малім. Интернатты дрігерлік пункті болатын.

Біз орнымыздан атып трып, Халиманы екі олынан тартты. Ол тырмысып, орнынан трмай ойды.

Содан кейін малім апамыз зі Халиманы асына айта келіп, орнынан трызды да, бізге осып оя берді.

ар кетіп, жаз шыаннан кейін Халима сілісі жатан зирата таы да барады. Барса, Ханымхандікі сияты тмпешіктер кбейіп кеткен. Кейбіріні басында алаша бар, кейбірінде жо. Ханымханны басына ойылан татайшаны Халима таба алмайды. Таба алмаса да татайшасы тсіп алан абірлерді титтей алаанымен бір бір рет сипап теді. Соларды біреуі Ханымхандікі шыар деп ойлайды.

Мінеки, Халиманы осы гімесі мір бойы есімнен алмайды.

Жаасемей балалар йінін іргесіндегі зирата ойылан Халиманы кішкентай сілісі Ханымханны жатан орны сол зират азір жер болып кетті. Байс баланы басына ойылан татайшаны да алашы ыста-а, жел шырып кетсе керек. Ашты рбаны болан ол кішкентайларды азір аты-жндерін де ешкім білмейді.

Бір кезде бауырыны жатан жерін іздеп, зираттаы р абірді басына бір барып, екі етегі жаса толып еіреген Халиманы басына а кмбез орнатылыпты. А кмбезін ешашан ламасын, Халима! А махаббатты асыл белгісіндей болып, зіні а жрегіні пк жрегіні мгі снбейтін алауындай болып, а басты Алатау шыында мызымай трсын, айналайын!

* * *

Зейнеп АНАПИЯНОВА,

лы Отан соысында опат болан

жауынгер Баймолда анапияновты арындасы,

Халиманы кіл ызы

Менен брын сйлеген апайлар сияты мен Халима ттеммен бірге оып, аар скенім жо. Апайларды естеліктерін тебірене тыдадым.

Ал мен ттемді сексен тртінші жылдан бастап білемін. Жиырма жыла жуытап алды.

Мені туан аам Баймолда анапиянов лы Отан соысында хабарсыз кетті. Жанында бірге болан бір жолдасын.

кем соыстан жазан командир ааны аралы хабары туралы хатын анда-санда маан оытатын еді. Ол хатта Баймолда ааны аны айтыс боланын, оны з олымен кмгенін зілхан Нршайыов деген аа анытап айтан. Біра, ол хатты маан анша оытса да сенбеді. айта айта кеме оып бергеннен кейін ол хатты жазан зілхан ааны аты-жні мені есімде саталып алды. кем оз сенімін згертпеді. Сйтіп, мірден тті. айтыс боларында: "соыстан келген Баймолда аты жазылан сол хатты аыретіме орап, менімен оса кмідер" деп сиет етті. Біз айтанын орындады.

Басаларымыз да, мені Баймолдадан кейін туан Шайы деген аам бар, сол кісі бріміз Баймолда аадан бір жола кдер здік. "Шіркін-ай, ааны не лгені, не хабарсыз кеткені, не ттына тскені туралы военкоматтан бір жапыра ааз болмады-ау" деп кіндік те ойды.

Жылдар тіп жатты. кем тірісінде баяыда біз сонау соыстан хат жазан, аты-жні мені ойымда жрген кісіні маалалары,кітаптары бірінен со бірі шыып жатты. Біра, аны сол кісі екенін білмейміз. Аттас баса біреу шытар деп те ойлаймыз. Сол аты таныс кісіні "Махаббат, ызы мол жылдар" деген кітабын жабыла оыды. Сйсіндік, жылады. Мектебімізде оушылар конференциясын ткіздік. Бл авторды беделі баран сайын арта берді. Одан кейін "Аиат пен аыз" деген кітабы жне шыты. Ол кітапты соыс туралы боландытан мен кеме бастан ая оып бердім. кеме кітап авторыны фамилиясы Баймолда аа туралы соыстан хат жазан кісіні аты-жніне сайтынын айттым.

кем:

— Ендеше, сен сол кісіге барып кел. Баймолданы біле ме екен, сра. Білсе, она етіп йге шаыр, мен ол балама баамды берейін, — деді.

Мен ол кезде Алматыда оып жрегімні. Ататы жазушыны йіне баруа батпадым. Менімен сйлеспейтін шыар. йіне кіргізбейтін шытар деп ойладым.

Бір жолы сол ааны "Тоыз толау" деген кітабы олыма тсті. Баяы кеме хат жазан кісіні кітабы боландытан, зім солай деп ойлайтынмын, бл кітапты да оып шытым. Оып шыып, ал кеп жыла. алай жыламайын: Баймолда аам жоалып та кетпепті, жау олына ттын да болып тспепті. Жау танкімен шайасан бір соыста зілхан ааны асында транда снайперді оына шыпты. ыры жыл жоалып кеткен аамны аты кітап ішінен шыса, алай уанбайын, уананнан алай жыламайын?!