Сйлегендерді сздерінен 3 страница

Содан кейін белді бекем буып, Асар деген жеті жасар лымды асыма ертіп, Алматыа тарттым. Талдыораннан автобуспен келіп, алдымен Жазушылар одаына кірдік. Ол жердей зілхан ааны дірісін, телефонын срап алды.

Мир кшесімен жоары рлеп келе жатырмыз. Ол кезде аалар Мир кшесінде тратын. азір Бейбітшілік кшесі деп аалады ой. Ішім алай-длей. "зілхан аа йде бар ма екен? Жо болса, жегей бізді йіне кіргізе ме? Есігінен де аратпай уып жібермей ме?" деп ойлаймын. Жрегім лп-лп соады. Біра, жазушы ааны йіне бірден баруа бата алмадым. Алдымен кшедегі автоматтан телефон сотым. Трубкадан "И" деген йел дауысы естілді. Слем бердім.

— зі де слеметсі бе, алам? — деді жааы дауыс.

Барылдап-шарылдаан сйкімсіз, ткаппар дауыс емес.

Жібектей жмса, мамытай майда н. сіресе, танымайтын кісіге "алам" деп сйлегені жрегімді жібітіп, мітімді кшейткендей болды.

— Бл зілхан ааны йі ме, апай? дедім содан со.

— И, айналайын.

— Ол кісі йде ме?

— йде жо. Біра, азір келеді. Шаруа бар ма еді?

— Бар еді, апай.

— Бар болса йге кел. Бізді діріс мынадай: Мир кшесі, 159 й, 21-птер. Ортадаы подъезді екінші абаты.

Апай йге кел деп трса да мен уананымнан:

— Баруа бола ма? — деппін.

Апай клді.

— Неге болмасын? Кел, алам, — деді.

Есікті апайды зі ашты. Орта бойлы, аба нді, жзі жарын, жымиысынан жылу шашып тран кісі екен. Бетіе баырайып, бажырая арамайды. оырай ой кзіні сулесін шаша лым екеумізді бетімізді биязы шолып тті де, бізді трге шыуа шаырды.

— зіді жалыз келген екен десем, асында кішкентайын бар екен ой, — деп Асарды басынан сипады.

Біз трге шыып, жайаса бергенде есік оырауы айта шылдырады. зілхан ааны зі екен. зілхан ааны шатап, мен жылап жібердім. Баймолда аамны зін кргендей болып, егіліп кеттім.

Содан кейін аай мен жегейге жайымды айттым. Жайымды айтаннан кейін жегей, Халима ттем, орнынан трып, Асар екеумізді кезек шатап, бетімізден сйді. Бетімізден сйіп жатып, зі де жылап жіберді.

Бл тс кезі болатын. Бріміз отырып, шай іштік. зілхан аа Баймолдамен соыста бірге болан барлы жайын айтты. зілхан аа зебірек командирі, Баймолда аам зебірек кздеушісі екен. Екеуіні зебірек расчеты шабуыла шытып келе жатан немістерді бір танкісін жайратып, зебірек асында ртенген танкке арап, уанып трады. Сол стте неміс снайперіні оы сарт етіп, Баймолда ааны мадайына тиеді. Баймолда ааны ойып боланнан кейін, бір редікте, зілхан аа Баймолданы кесіне болан жадайды айтып, айылы хабар жібереді.

— Сол хатыызды кем ле-лгенше сатап, лгенде зімен бірге алып кетті, — дедім мен.

зілхан аа басын шайады.

— Шіркін, ке мен шеше з зегінен шыан баласын лдіге алай исын? — деді.

Шай ішіп болып, гімеге ананнан кейін Асар екеуміз айтуа ыайланды.

Ттем жібермеді.

— Жо, кетпейсідер. Баймолда ааларыны сыбаасын асамын. Соны жеп, онып, ерте біра кетесідер, егер асысадар. Бл туан аамен дос болан тумаан ааларыны йі. Осы йде аунап - унап жаасыдар, — деді.

Ертеінде Халима ттем Асар екеумізді дкенге ертіп апарды. Алдымен "Детский мирге" барды. Одан ттем Асара ша кішкене костюм сатып перді. Баса бір дкеннен маан кйлек, аайым Шайыа — Баймолда ааны туан інісі, оны да фамилиясы анапиянов — костюм сатып алды. Тстен кейін Алматыны кк базарын аралады. Кешке аткпір жеміс-жидек, таы баса тттілер сатып алды. Кешке ттемні йіне таы онды.

— Кеше ааларыны, онаы болдыдар, бгін мені онаым боласыдар, — деді ттем.

Ертеінде ттем автовокзала зі бірге келіп, лым екеумізді Талдыоран баратын автобуса отырызып айтты. Рейс автобусыны асына келгенде мен кзімнен жас шыып, жылап трдым. Осындай ымбат адамны асынан біз, амалсыздан, аттанып кеттік. Сол жолы лді деген, лген аамны орнына зілхан аадай аа тауып, аамен оса Халима ттемдей асыл жеге тауып айттым.

— алам, Зейнеп, енді бізді туан аа -жегендей кр, — деп апай оштасарда Асар екеумізді бетімізден кезек сйді.

Шынында да Халима ттем туан жегемізден арты болмаса, кем болан жо. 20 жыл мен аа мен ттені ызы болдым.

Алматыа кшіп келгеннен кейін жылына екі рет аа мен ттені йіне онаа келетінбіз: 9 мамыр Жеіс кні жне 15 желтосан — ааны туан кні! Осы екі кнде біз, Сейдахмет екеуміз, кйеуімді айтамын, Трсынбек аа мен Кбіра жегеймен ыли осы йде жолыатынбыз. Халима ттем Трсынбек ааны "бауырым" деп аасы, Сейдахметті ыли "Секе,Секе" деп кетті. кіл кйеу баласын з кйеу баласындай бауырына тартты.

Бл — ттемні адамгершілігі туралы бірінші гіме. Ол кісіні стамдылыы жнінде ерекше есімде алан таы бір гіме бар. Енді соны айтайын.

Бір жолы біз 9-мамырда Трсынбек аа бріміз таы да аа мен ттемні йінде бас осты.

Сонда Трсынбек аа з ааны кіліне ауыр тиетін сз айтты. дейі айтты ма, лде зілі ме, білмеймін. Былай деді:

— Сіздер 9-майда немістерді жеіп келдік деп кпиіп жрсіздер ой. Біра, жебей-а, жеілгеніміз дрыс болатын еді. Онда біз енді байып, жырап отыратын едік.

Осылай деді.

— Шын айтасы ба? — деді зілхан аа.

— Шын! — деді Трсынбек аа ежірейіп.

зілхан ааны мірі ашулананын крген жо едім. Сол жолы атты ашуланды.

— Бл соыста мені кем лді, аам оа шты. Мына отыран Зейнепті аасы Баймолда сияты талай боздатар опат болды, — деді аа мені саусаымен нсап. — Бл Жеіс соларды анымен келді. Ендеше Жеіс кнін алай аузы барып жамандайсы? з йінде соыстан мрны анаан бір адам болмаандытан солай дейтін шыарсы. Сондытан Жеіс тойын тойлаы келмейтін болар. Онда есік не, деп аа атуланып есік жаты нсады.

Трсынбек аа:

— Кетсек кетеміз, — деп копавдап, орнынан труа мсынандай болды.

Сол кезде шейінде кп ндемейтін Халима ттем сзге араласты.

— Отыр, Трсынбек. Ешайда бармайсы. Егер мені бауырым екені рас болса, онда орнынан озалмайсы! — деп бір тотады.

Сабырмен бастаан сзін содан кейін ары арай жалады.

— Бл Жеіс жалыз бізді ана емес, миллиондарды анымен келген жеіс ой. Мны ешкім де жамандай алмайды, егер бір аыл-есі аздау адам болмаса. Оны мені бауырым білмейді дейсі бе? Егер Жеіс болмаса мені бауырым доктор, профессор деген тсіне де кірместен басы таз болып, рттап-биттеп жретін еді Амоланы бір сайында. Бауырым оны да біледі. азата зіл, алжы деген тамаша дстр бар. Сол дстр бойынша, рі апам мен жездемні нервісін тексерейін деп бір ауыз айтан зілі болар бл. Отан шамдануды реті жо. Бл бір. азір ит етсе Кеес кіметін жамандау детке айналып бара жатан жо па? Мен Кеес кіметін ешашан да жамандай алмаймын. Кешегі лкен аштыта мені, мен сияты талай балаларды аман алып алан Кеес кіметі болатын. Сондытан да мен Отанымды ораймын деп он жеті жасымда соыса бардым. з лесімді остым. Егер Кеес одаы жеілсе, мені алтын бауырым фашистерді малайы болып, кзіне кк шыбын ймелеп жрер еді. Соны Трсынбек тсінбейді дейсі бе? Тсінеді, рине. "Сынытан згені брі жтады" дегендей, Кеес кіметін жамандау сыратыны микробы мені бауырыма да жан болар. Біра, шынды деген дріні кшімен ол микроб леді ерте. Сонда бауырым кеестік жйені де жаман болмаанын зерделейтін болады. Бл — екі.

Ттем таы да тотады. Біз ттемні сзін сілтідей тынып, тыдады. Ттем сл тотап, таы да сзін рі арай жалады.

— Бір ауыз сз ате айтылан екен деп арысып алуды жн і жо. Екеуі университетте бірге оыан ежелгі дос сындар. 40 жыла созылан ол асиетті достыты оп-оай зе салуа болмайды. Оан біз, Кбіра келін екеуміз русат етпейміз. Солай ма, Кбіра? — деп ттем Трсынбек аайды йіндегі жегейге арады.

— рине, солай! — деді Кбіра жегей Трсынбек ааа ала кзімен бір арап ойып.

— Солай болса, мен осы тосты біз майданда жргенде ара еті арша, борбай еті борша болып, егіс даласында гіз жетектеп, ырманда асты басып, кзде гіз арбамен элеватора асты тасып, осы Жеіске жетуімізге кмектескен ел адамдары шін, соларды ішінде з бауырым Трсынбекті денсаулыы шін ктеремін. Тауысып ішулеріізді сраймын рюмканы тбінде шпенділік тамшысын алдырмай, — деді ттем.

Мен шейінде кп ндемейтін ттемні киын жерде апияда ой тауып, зіні жмса дауысымен сонша аылды сздер айтанына та алдым. Ттемні бл бйрыын орындамау ммкін емес еді. Бріміз рюмкаларымызды сыыр - сыыр соыстырып, ішіндегі шарапты бір тамшысын алдырмай жтып салды.

Содан кейін ттем айтадан сз бастады.

— Енді аасы мен інісіні бірі - бірімен ол алысып, татуласуын сраймын. зілханны олын мен создырамын, Трсынбек бауырымны олын сен создыр, Кбіра, — деді.

Ттем де, Кбіра жегей де орындарынан трып, егескен екі аамны алаандарын тйістірді.

Содан кейін дастархан басында татулы орнап, брімізді кзіміз клімдеп, кіліміз жадырап алды.

Осыдан сонда Трсынбек аа, таы басаларымыз аа мен ттемні йінде талай рет бас осты. зілхан аа мен Трсынбек ааны достыына титтей сызат тскен жо. айта оларды жректері брыныдан да жымдаса тскендей болды. Соны брі Халима ттемні аылдылыыны арасы еді.

Жалыз Трсынбек аа ана емес, баса да талай лкен аалармен зілхан аамды жарастырып отырды Халима ттем.

Мен осыдан ш-трт жыл брын ааны "Жлдыз" журналында жарияланан "ткелдер" деген романын оыдым. Сонда бірсыпыра ататы ааларды зілхан ааа жасаандары айтылан. Ааны партиядан шыартпа болып, Жазушылар одаынан аыртып уып жіберген. Халима ттем сонда солара тіл тигізбей, тым-тырыс жруге шаыран. Аа ттемні тілін алан. Артынан лкен аалар з ателерін тсініп, зілхан ааны кітаптары сыйлыа сыныланда олдаушы болан. Егер аа ттемні айтанын тыдамай, олара тіл тигізсе, ол уатты аалар з ааа Абай атындаы мемлекеттік сыйлыты бергізер ме еді? Жо, бергізбес еді.

Сол сыйлыты аланда аатай сойып, той жасап, сол зіне иянат ылан лкендерді йіне шаыран. райсысына сый сияпат крсеткен. Егер ттем жаман йел болса:

"Адыра алсын ол аалары. Оларды мен йіме кіргізбеймін. Соларды кесірінен сен екі жыл жмыссыз жріп, бала-шаамыз аштан ле жаздаан жо па. Сені партиядан шыартпа болып, шыара алмай, Жазушылар одаынан аытып уып жіберген де солар емес пе еді!" — деп кіжініп шыта келер еді ой.

Ттем йтпеді. Аылдылы деген сол емес пе?!

Сол романда ттемні осындай асыл асиеттерін айтаныыз шін Сізге мы рахмет, аа.

Одан кейін ттемні ырында сйлеген сзіізді журнала бастырып, ттемні лта лгі болатын асиеттерін жрта жария еттііз. Осы шін сізге таы да мы рахмет, аа.

Ттем жаынды жанына стап, алысты аясына алумен де кпке адірлі болды ой.

"Елдестірмек — елшіден, жауластырма — жаушыдан" демей ме аза. азіргі "елші" де, "жаушы" да йел ой. Жаман йелді жауластырып отыратыны тірік пе? Шын ой!

Мінеки, мені ттем туралы айтатын естеліктерім осы. Халима ттемні барлы дарыны барша аза йелдеріне дарысын деп тілеймін.

Айтпашы, бір сзді мытып бара жатыр екенмін. Ттем 1997 жылы ауруханаа жатарда жасатан алтын саиналарыны бірін маан сыйлаан.

— Сен де мені ызымсы, кзімдей кріп жр, деген.

айран ттем!..

* * *

Тоан ЗІХАНОВА,

Халиманы немере апасы

азіргі Абай ауданында Жрекадыр деген жер бар. Тегі, биіктен араанда жрекке сайтын болуы керек. Сондытан солай аталан шыар. Соны етек жаын жиектей ндызды деген зен аады. Тегі ндызы кп болан болуы керек. Бала кнімізде Жрекадыр жа жаада трып, зенде жзіп жретін, бастары кшікке сайтын бір малытарды кретінбіз. лкендерді ндыз деп жргендері сол екен. Біз солардан аяымызды тістеп алады деп оратынбыз. Анда-санда соан шомылуа баранда, кн ыстыта, жаада трандарымыз:

— не, ндыз келе жатыр, — деп су ішіндегілерді орытатынбыз. Олар баырып, судан шыа ашатын. Тек Халима ана орыпайтын.

— ндыз жылан емес, ол кісіні шапайды, — деп шомыла беретін.

Сонда Халима кішкентай болса да брімізден естияр еді. Жыланны шаатынын, ндызды шапайтынын айдан білді десеші титімдей болып.

Сол Жрекадыр да арахан аамызды ш баласы Темірхан, збаан, зіханны ыстауы болатын. Бала-шааларымен бірте оларды брі бір ауыл болып, сол жерде отыратын. Сондытан оларды Жрекадыр ауылы деп атайтын.

Шіркін, жері андай жасы еді. Айналасы ккорай шалын. Жеміс-жидек дегендер тнып тратын. Тоай деп аталатын аласа ааштарды басына мойыл, араат сетін. Жазда ауылды бар балалары жиналып барып, жеміс теретінбіз. Тергеннен брын аузымыза салуымыз кп болатын. Сондытан йден келген ыдыстарымызды толтыра алмай, орта етіп, тіпті, кейбіреулерміз бос алып айтатынбыз. з тойанымыза мз болатынбыз.

Сонда ортамыздаы кішкентай Халима ана кішкентай ааш шелегін жеміске толтырып, йге алып айтатын жне біз сияты ыралып-жыралып жрмей, олы жып-жып етіп, шапша теретін. Біз сияты ананы-мынаны сз етіп, трып та алмайтын. олына ілінген жемісті брін аузына емес, шелегіне салатын. зі содан бір-екеуін алып жесе - жейді, жемесе ттас йге алып айтатын.

Халиманы шешесіні аты Зауия болатын. Кейін Зукен атанып кеткен. те слу, екі кзі арааттай млдіреген, екі беті аппа кісі еді.

Зукен жеешем те ісмер кісі болды. зіні іс машинасы болды, олымен айналдыратын. Сол машинасымен ауылды бар жмысын атаратын: кйлек-дамбал, бешпет, тон тігіп беретін. Неше трлі рнектер салып, сырмата сыритын. Тіпті, кейбіреулерді зеннен стап алан ндыздарыны терісінен малаай да тігіп беретін. Ал кесте тігіп, биялай тоыанда олы - олына жпайтын. Соны брін елге текке істеп беретін. Бір тиын аы алмайтын.

Сол жарыты жегеміз Халиманы ш жасынан іске йретті. Халима шешесіні асында отырып, ол тіккен киімдерді июластырып, титімдей саусатары майысып отырып, ине шаншатын. Халима растыран иытардан Зукен жеешем отан кішкентай крпешелер тігіп беретін. Халима оны ыздара лестіретін. Сол кішкентай ра крпешені біреуі маан да тиген.

Содан бара-бара Халима уырша тігуді йренді. Шешесіні асында отырып тіккен уыршатарын й сыртында ойнап жрген бізге келіп крсететін. Біз ызытап, бір-бірден срап алатынбыз. Халима сраандарды бріне бере беретін. зіне жетпей алса:

— Мен жаадан тігіп аламын ой, — дейтін.

Халимадан екі-ш жас лкен бізді олымыздан ине шаншу келмейтін.

Біз Халима тіккен уыршатара ат оятынбыз: Бикен, Аман, Тоан, Халима, Дмелі деп, з ауылымыздаы ыздарды аттарымен атайтынбыз. Бір-бірімізді сол уыршаымызды атымен шаыратынбыз.

— й, Бикен, бері кел.

— Эй, Аман, сен айдасы? дейтінбіз.

Сонда біз уыршаымызды жоары ктере стап, шаыран ызды асына жетіп баратынбыз.

Бір кні й іргесінде 4-5 ыз уырша ойнап жр едік. арахан аамны бейітіні бер жаындаы Шілікті сайындаы бастаудан Зукен жеешем иінаашпен су алып келе жатыр екен. Бізді асымыза келгеннен кейін иінаашын иыынан тсіріп, екі лкен ааш шелекті жерге ойды. Ол кезде темір шелек сирек кездесетін.

Біз: "й, пленше, й, тгенше!" деп зімізді уырша атымызбен шаырып жргенбіз. Соны естіп турды да, жеешем:

— алаларым, уыршаа кісіні атын оймадар, деді.

— Неге, тте? — дедік біз.

— лгенде сендерді ат ойан уыршатарыа жан салыдар деп инайды.

— Кім, тте?

— Періштелер.

— Оны кім айтты?

— зімні кем айтан, алаларым.

Осыны айтты да, шелектерін айта ктеріп йіне арай кетті.

Зукен ттемні кесі Амолла деген ататы кісі болатын. Саал-шашыны брі аппа. зі де аппа кісі еді. стіне тек ана а киім иетін: а шалбар, а бешпет, а шапан. Молда сияты. Біра, басына слде салмайтын. Астына абоз ат мініп жретін.

немі бір лкен кітапты олтыына ыстырып жреді. Онысы ран ба, не екенін білмеймін. Біра, ол кісі молда емес еді. лген-жіткенге жаназа шыармайтын. Біра, ауыл ол кісіні молдадан да жоары баалайтын.

Ауыл адамдары ол кісіні:

— Айтаны дл келеді.

— Кн ыстыта Аягздегі блтты шаырып, Жрекадырды стіне жауын жаудырып береді.

— Жрекадыр жауыннан кз ашпай алса, тбедегі блтты Семейге арай аунатып жібереді, — десіп таданысатын.

Сйтіп ол кісіні бкіл ауыл атты сыйлайтын. Бізді ауыла, аликпар аама затан ызы Зукен ттеме анда-санда келіп жретін.

Зукен ттем уыршатара ат оюа болмайды деп кем айтты деген со біз жым болды. Кз алдымыза абоз ат стінде келе жатан Амолла аа елестеді.

Біз содан кейін уыршатара ат оймайтын болды.

Біз, кішкентай ыздар бріміз, кбіне сырта шыып, й маында ойнап жретінбіз. Ал Халима шыпай, кбінесе шешесіні асында алатын.

Мінеки, Халиманы шешесі мен наашы аасы осындай кісілер еді.

Осы арада Амолла аамызды ызы Зукеді алай емдегенін де айта кетейін. Бір жылы Зукен ттем екі аяы сал болып, озала алмай, жре алмай алды. здеріне бір фабриканы ызметін атарып отыран ондай кісіні мндай ауруа шыраанына ауыл атты амыты. Сол кезде, ызыны ауырып аланын естіп, ауыла Амолла аамыз келді. Он бес кн ызыны асында болып, емдеп, жазып кетті. Зукен жеешем ршыша иіріліп, зіні ісмерлік ызметін жаластыра берді.

Ашты жылы Жреадыр жртыны адамдары шбырып Аягзге арай ауды. Жалаая, жалабас, ажып келіп, аланы шетіне іліндік. Аягзді сырт жаына ауыл крке тігіп жайасты.

Алдымен Халиманы ке-шешесі жне екі бауыры айтыс болды. Бір йлі жаннан Халима мен Ханымхан деген кішкентай сілісі ана алды. Екеуін де кімет олма-ол приютка алды. Приютта балалара таматы жасы берді. Сонда Халима зіне тиген кндік наны жартысын жырып мені шешем Доарта кеп беретін еді. Апам оны бізге ойматай-ойматай етіп, бліп беретін. Кішкене сілісін асынан алдырмай, олынан жетелеп жретін. Халима оны бір минут кзінен таса алдырмайтын.

Аягз сыртындаы кркелердегі адамдар бірінен со бірі ліп жатты. Тірі аландарымызды "аткшек" деп, пойызбен Сібірге жнелтті. Сол жаты астыы мол, наны кп екен десті. Расында да солай болды. Сол жатаы Улан-Уде деген аланы маында Сібірді нанын жеп, аман алды.

Содан біз сол жердегі колхозда сегіз жыл трды. Сегіз жылдан кейін Сібірден айта кшіп, Аягзге келіп орналасты. Мен бой жетіп, он жеті жасымда кйеуге шытым. Халиманы тірі,

Семейде оу оып жр деп естідік. Содан кейін соыс басталып кетті. Ел йы-тйы болды. Халиманы зі сранып, скерге кетіпті деп таы естідік. Соыс біткеннен кейін білдік: Халима тірі алыпты. Семей жаа айта келіп, зі сияты бір пысы жігітке трмыса шыыпты деп жне естідік. Ол "пысы" жігіт осы зеке екен.

Содан кп жылдан кейін мен Халиманы Алматыда крдім. Бала кнімізде уыршатарымыза Бикен, Аман, Тоан, Дмелі деп ат оятынымыз бар емес пе? Сол Аман, Бикен, мені немере апайларым болатын.

Соыс кезінде де, соыстан кейін де Аман апайым екеуміз саудамен айналысты. Бір жолы Халима Алматыда екен деп естідік. дірісімен іздеп барып, тауып алды. Кезекті тауар алуа келгенімізде Халиманы йіне тсіп жретін болды. Бір айтыс болан лкен бастыты йінде, Алматыны е орталы Сталин деген кшесінде птерде трады екен. Жанар деген уыршатай ыздары бар. йлері тар бір блме ана. Біз сыылысып, сонда жатып жрдік. Сонда Халима: "йіміз тар, неге келесідер?" деп бір рет те айтан емес. Ренжіген жо. р келген сайын аба шытпай арсы алатын.

Бір жылы Аманны кесі Дйсенбай аамыз ылтама боп ауырып, емделуге Алматыа кетті. Алматыда Халиманы йінде жатты. Одан кейін Байабыл ааны йіндегі жегеміз ауырып, Алматыа келді. Онда да Халиманы йінде жатып емделді. Соларды брі Халиманы аморлыын, жасылап кткенін айтып, тнті болып келді. Халима оларды жетектеп, дрігерлерге зі апарып отырыпты.