Сйлегендерді сздерінен 4 страница

Содан кейін Халималарды Павлодара кшіп кетіпті деп естідік. Бірнеше жылдан кейін Халималар Алматыа айтадан кшіп келіпті деген жне хабар тиді. Срастырып жріп, дірістерін тауып алды. Сол діріс бойынша кйеуім аббас екеуміз Бауыржан, арлыаш деген екі кішкентай баламызды ертіп келіп, Халима мен зекені Розыбаиев кшесіндегі йіне бірнеше кн она болып айтты. здері ш блмелі ке йде трады екен. зекені фотоаппараты бар екен. Бріміз сол йді асында трып, суретке тстік. Сол сурет бізді йде лі кнге дейін бар.

Енді не айтайын? Халиманы кішкентай кніндегі кісі клетін кейбір ызытарын айта кетейін.

Ол кезде жаз шыа жайлауа шыатынбыз. Бкіл ауыл бір кш болып шбатылып, жаа оныса арай бет тзейтін.

збаан аамыз лы аликпар мен келіні Зукенні олында болды. Ол кісіні тйесі болатын. Тйеге жктерін артып, кшкен елді соына ілеседі ой. Жк артан тйені салт ата мінген збаан аамызды зі жетектеп келе жаады. Бір кезде тйеге артан жк стінде отыран Халима:

— Аа, аа, кшті тотат! — деп айай салады.

Аамыз кшті тотатып, атын брын келіп, жоарыа мойнын созып:

— Не боп алды, алам? — деп срайды.

— Аа, тра трыыз, мен мрнымды тазалап алайын, — дейді Халима.

Кішкентай Халиманы осы ылыы ауыла клкі боп тарап кетті. "Кш тотатан Халима" деп лкендер зілдейтін еді.

Ал Халиманы кш тотатуы ол кішкентай кнінен мнтаздай болатын. Беті олын жуып, тлымын тарап, таза жретін. мір бойы сол тазалыын сатап тті ой, айналайын.

зге ыздар ата жолай алмайтынбыз. Халима бес жасынан тайа мінді. Жай таймен ауыл арасында жре беретін. Ауыл бір кшкенде Халима тайымен артта алып ояды. Кш зап кетеді. Содан кейін тай Халиманы шаужайлаанына арамай, бар прменімен кшті соынан шаба кеп жнеледі. Оны крген кштегілер шу ете тседі: "лді! лді! Енді жыылады" деп орып алады. Біра, Халима жыылмай, ернін жымыра тістеп, тайды жалынан мытап стап алып кшке жетеді.

Мінеки, бізді Халима осындай бауырмал, кішіпейіл, кпшіл, она биыл, йіне анша она келсе де аба шытпайтын кісі еді. айтейін, кетіп алды.

* * *

Фарида МАЙШЫНОВА,

майдангер Ткен Майшыновты ызы

Мені кем Ткен зілхан аамен майданда бірге болан. Соыс кезінде майданнан азастана делегация болып, бірге келген. кем ле-лгенше зілхан аамен дос болып тті.

Сол азастана келе жатан жолдарында делегация Мскеуге соады. Мскеуде скери ызметте жрген зілхан ааны ашыы Халимаа жолыады. Сйтіп, мені кем зілхан ааны ашыына ашы боп алады. ашы боланы сондай, зі соыстан келіп, йленіп, алашы туан ызына Халима деп ат ояды. Мен сол Халиманы сілісімін. Атым Фарида Майшынова.

Бізде басалар сияты, зілхан аа мен Халима ттемні ашытыына тнтіміз!

Халима ттемні аты Баян слу, ыз Жібек атындай болып, аза халында кбейе берсін деп тілеймін.

* * *

Жмаали АНАПИЯНОВ,

суретші

Мен жне мені апайым Олаш анапиянова екеуміз де Семейдегі № 11 аза орта мектебіні интернатында болды. Мен тменгі кластарда, апайым Халима ттеймен бір класта оып, бір блмеде жатты. Сонда осы екі апайым маан аыл айтып, кп кмек тигізген еді.

Кейін, Алматыда тран кезімізде де, бізді интернатты, детдомды туыстыымыз ажыраан жо. Мен Халима апайды олынан талай рет дм татып, йіне келген онатарын ктістім. Халима апайды дастаранынан Мхтар уезов, Бауыржан Момышлы сияты лы адамдарды дм татанын матанышпен айта аламын. Халима апайым сол лылардан баа алан кісі еді. Ааларды а баасы абыл болды. Оны бір белгісі жаа зіміз кріп келген Алатауды Кесай шоысыны тбесінде тран а кмбез. Сол кмбез озы крпеш пен Баян слуды бейіті сияты болып, халы кп баратын жерге айналсын. Сол лкен кмбез сияты болып, 1500 жыл мызымай трсын.

Мені айтатыным осы.

* * *

аббас АБЫШЛЫ,

жазушы

Халима апамыз аса байыпты, сабырлы, инабатты, а пейіл кісі еді.

Мен 50 жаса толанда з аа мен Халима апам екеуі маан жасы дипломат келіп сыйлады. з аам сонда маан:

— Осы дипломат жзге жеткеніше олынан тспесін, – деп еді.

Сонда Халима апайым, сл ана жымиып:

— Іші жасы кітаптара толсын! — деп з аамны ойын жаластырды.

Мен асыл апайымны ол тілегін лі орындай аланым жо. зім аз жазатын кісімін. Біра, бгін апамны а кмбезіні алдында, а дастаранны басында, ол сиетін орындаймын деп уде етемін.

Мен з ааны зінен брын "Махаббат, ызы мол жылдар" деген кітабын крдім. Кре сала бас алмастан оып шытым. Авторына ашы болдым. Содан біраз уаыттан кейін зін крдім. Слемдестік, сыйласты.

Міне, азір олымыза з ааны "Жлдыз" журналына шыан "Халима" хикаясын немерелері Алма мен лия екеуі ксерокске басып, кітапша етіп келіп, брімізге таратып берді.

Мен соны алашы романны ("Махаббат, ызы мол жылдарды") жаласы деп ойлаймын. Алашы романда кейіпкерлерді аттары шартты трде берілген еді. Мндаы кейіпкерлер ааларды азан шаырып ойан аттарымен аалады.

Бл — адал жара сзбен соылан мгілік ескерткіш. Тастан, темірден соылан ескерткіштер лап жаады. йткені оларды брі жер бетінде орнатылан салтанатты, снді мсіндер. Ал бл ескерткіш жерге емес, р оырманны жрегіне орнатылан. Ксемдерді жер бетіндегі ескерткіштерін трактормен сйреп уаыт таландап иратып жаады. Ал жректегі ескерткішті ешкім лата алмайды. Мен з заманымда сондай бір ламайтын ескерткіш кргеніме уаныштымын.

Мен, зіізді лгііз бойынша, з аа, ымбатты Халима апамны жылына жиналандара жетпіс-сексен кітап кеп, босааа йіп ойдым. Халима ттемні жылынан тбрік деп, шыарда сол кітаптарды бір-бірден олдарыыза стай кетулеріізді сраймын брлеріізден.

Кітапты бірінші бетінде: "Бл кітапты Сізге ардаты Халима апамны жылын ткізген кні сыйладым. азаты асыл ыздарыны бірі мейірімді, мейірбан, адірлі Халима апаны еске алып, оны негелі істерін згелерге айта жргейсіз. Автор" деген жазу бар. Кітапты оырда бетін ашанда, оып болып, бетін жапанда мені осы тінішімді ескерулеріізді сраймын.

* * *

Сейдахмет ШПЕБАЕВ,

рылысшы инженер

Мен осы йді, з аам мен Халима ттемні кіл кйеу баласымын. Жаа мені йелім Зейнеп сйлеп тті. Сонда айтты. Екеумізді де естелігімізді жеткізді. Мені естеліктен тысары бір ауыз сз айтым келеді.

азата: "Жасыдан — шарапат" деген сз бар. Сол шарапатты бір мысалын мен бгін кріп отырмын.

Халима апамыз брын атардаы кп жазушыларды біріні ана йелі сияты болып крінетін еді. Ол кісілерді лгендерін де, тірісін де кріп жрміз. лгендеріні жетісі, ыры, жылында да болды кейбіреулеріні. Біра, соларды бірде-бірі Халима апамыза арналан рметпен жнелтілген жо.

"Неге?" — дейсіз ой.

Оларды бріні жетісінде, ырында да, жылында да дастаран жайылды. Аздаан естелік сияты сздер айтылды. Біра, брі шары, жеіл-желпі ана. аралы дастарана келгендерді брі апыл-пыл тама жеп, ауыздарын срте жнеледі. Кейбірі "жатан жері жайлы, топыраы тора" болсын деп, бет сипай салады. лген ананы адір-асиеті, неге болатын лгісі андай еді? Ол туралы бір ауыз сз айтылмайды.

Ал, Халима апамызды жетісінде, ырында, жылында ол кісі туралы, ол кісіні мінез-лы, аыл-парасаты, неге лгісі жайында аншама ажап естеліктер естідік. Жай ана жадаай сз емес, бір жасы роман оыандай ибрат алды. Жасы йел, жасы ана, жасы жар андай болатындыыны лгісін крдік.

Барлы йел — жасы, жаманы жо. Біра, сол жасы йелді жасылыы неде еді? андай еді? Оны тірісінде айтпаймыз, елемейміз. Ал лгеннен кейін ескермейміз. "Бір йел лді-алды" деп жре береміз. Сол йелді мірінен саба алуа тырыспаймыз.

Ал, Халима апамны — мені кіл енемні мірі, негесі, білімі, бір университеті дрісінен кем емес екен!

Маан мынадай ой келді. лген йелдерді, йелдерді ана емес, еркектерді де жетсін, ырын, жылын з шамамызша ткізіп жатан боламыз. ткіземіз. Біра, формальді трде ана солай етеміз. ткізбеді деп жрт скпесін дегендіктен сйтеміз. Жне ресторана аша кп кетпеу шін бір саат, жарты саатты ішінде иалай саламыз. ран оыалы келген молдалар тыпыршып, асыып отырады. Соны асыпай, абыржымай, баилы болан адамны бар асиетін еске тсіруге тырыспаймыз. Неге сол естеліктерді диктофона немесе, магнитофона жазып алып, кейін, сол ымбаттымыз айтыс болан кндерде: бес, он, он бес жыл ткенде, одан ары арай неге отбасы, й іші болып, сол естеліктерді тыдап отырмаймыз?

Бл жнінде таы да Халима апамызды лімі лгі крсетіп тр. Жетісінде, ырында, жылында сйлеген сздерді балалары, немерелері зыр жгіріп, естелік айтан кісілерді аузына диктофон тосып, бірін алдырмай жазып алып жр. Алма мен лияны олында — диктофон. Сабинаны олында фотоаппарат бар.

лген Анаа, Адама рметті бір трі осы болуа тиіс. Осыны зі згелерге лгі деп ойлаймын.

Біз лгендерді брін мытпаймыз дейміз. Сонымыз шын ба? Толы шын деп айта алмаймын. лген адамды мыттырмайтын нрсе естелік. Ол диктофона жазыла ма, ааза жазыла ма, кітап болып шыта ма — брібір. Жртты брі бірдей кітап шыара алмас. Біра, отбасылы шеберге естелік жазып, кейінгі рпаа алдыруа болады ой. Алайда отан да мойынымыз жар бермейді.

з аамызды "Жлдыз" журналында жарияланан Халима апамыз туралы естелігін осыны бір лгісі деуге болады. Осы естелігінде з аа апамызды ырын ткізгенін айтты. Бізді ешайсымыз оны газетке басылады, журнала жарияланады, кітапа айналады деп ойлаанымыз жо. Айтылды, сол айтылан жерінде алды ой деп есептедік.

Біра, аылды адамны асыл жара деген сйіспеншілігі сз кйінде алмайды екен. Мен соны тйдім, соны тым.

Халима енемні азасынан таы бір тйетін тйін мынадай: ол кісіні жетісінде сіз апайды жылыны санына сйкестендіріп, "Махаббат, ызы мол жылдар" кітабыны 80-ге жуы данасын жрта тараттыыз. ырында сондай млшерде "мір рнектері" кітабын лестірдііз, з аа, апамны тбрігі деп. Міне, жылында брімізді олымыза "Халиманы статтыыз.

Сізден баса бір де бір аза жазушысы не зі лгенде кітап лестірткен жо, не йелі лгенде жыртысына кітап таратан жо. аза жазушылары трай, бкіл лем дебиетінде мндай оиа болды ма екен? й, болмаан шытар.

Бл да Халима апамны шарапаты.

Халима апамызды лгісі лт анына сііп, рпатан рпаа дарысын.

* * *

Серазы САРБАЕВ,

брыны Абзау аулыны трыны,

Нршайыовтарды жиені

Халима ттем бізді ауыла жазда келін болып тсті. Бес-алты жыл тран соыста айтыс болан Нршайы наашымны йіні есігін ашып, табалдырыын аттады. Мен ол кезде 4-7 жасар бала болатынмын. Мені шешем Нрша Нршайы аамны туан арындасы болатын. Шешем 2-3 кнде бір маан:

— Бар, наашыны йін шолып кел, есік терезесі аман ба екен? — деп жмсап отыратын.

Мен а сабау "атыма" мініп алып, шауып барып, ауылды Жаызтбе жатаы е сырты кшесіндегі Нршайы наашымны йін шолып айтатынмын.

Иен йге кім тиюші еді? Есігіндегі лкен ара лып озалмастан тратын. йді сырты абыралары опсып, алаандай алаандай болып, жерге тсіп жаатын. Сондытан абыраларыны брі отыраш-отыраш боп крінетін. Бірнеше жыл сырты сыланбаан й сондай болмаанда андай болсын? Тек ашан барсам да йді тбесінде наашымны арашеке деген иті ана жататын. Кше шаын йындатып келе жатан мені кріп, тбеден тсіп, лыптаулы есікті алдына барып жататын. Есікті лпына бір, маан бір жаута-жаута арайтын. Мен йден шешем беріп жіберген сйек-саяты арашекені алдына оямын. арашеке оларды атырлата шайнап, йрыын айта-айта блтадататын. Кейін арашеке зілхан наашымны "Махаббат, ызы мол жылдар" деген кітабына кірді. Ол байс мені крсе осы йді жаыны екенімді біліп, арсаладап алатын. Алдына тастаан сйекті шала-пла шайнап, шапылап йге айтан мені соымнан ілесіп келіп, кейін айтатын.

Міне, Халима ттем келін боп тскеннен кейін осы йді иесі болды. Нршайы наашымны естіген талай жыл трып тот басып кеткен ара лып алынып, сырты есік ашы тратын болды. йді мржасынан ттін будатады.

Халима ттем ауыла жаяу келді. лсейіт Мсалов деген колхоз бастыы зілхан наашыма:

— Келіншек келгенінде 9-разъезте пар ат жектіріп, зімні тіршмнкемді жіберемін, деген екен. Ол удесін орындамапты. Сондытан 9-раъезден пойыздан тсіп, зілхан наашым, Халима ттем жне ттемні жолдасы бір ыз шеуі ауыла жаяу келді. Тнде жауын жауан, жер батпа болатын. Сол батпаты кешіп, біз, он-он бес шаты кішкентай балалар аа мен ттемді алдарынан ктіп алды. Бір ауыр лкен шамадандары бар екен. Наашым мен ттем екеуі олдаса ктеріп келе жатан сол шамаданды мырсадай жабылып, біз ктеріп кеттік.

Иен йде мал болушы ма еді? Колхоз тойа соятын ой беремін деп, бермепті. Халима ттемні тойы тышан мрны анатылмай тетін болды. айырлы болсын айта келген жрт, мені шешем уырып, келіге тйіп ойан ра таланды асап, бидай жеп йлеріне айтып жатты.

Сол кні кешке арай мені алидолла наашы рдасымны жесі тотасын шешеміз мйізінен сйрелеп, біз артынан итеріп, баыртып, йіндегі жалыз ешкісін алып келіп, Халима ттемні тойына сойдырды. Тотасын же Нршайы наашымны жаын жегелеріні бірі екен.

Міне, мені есімде осы оиа саталып алды.

Екінші есімде аланы Халима ттемні жалаая балшы басаны. Халима ттемді ауыла келін етіп тсіргеннен кейін зілхан наашым Асуат жаа жолаушы кетіп алды. Семейді газетінде ызмет істейді екен, соны жмысымен кетіпті.

Наашым жолаушы кеткенде Халима ттем мені шешем Нршадан йді іші-сыртын алай сылауды жайын срайды. Шешем жер ойып, топыра кп сытып, балшы басу керектігін айтады.

Халима ттем балшыты алай жасауды срайды, шешем айтып тсіндіреді.

Наашымны йіні асында ды бар болатын. Халима ттем мен мені шешем екеуі сол дыты асынан кішкентай шыр ояды. Соан дытан алып, су йып, Халима ттем жала аятанып балшы басуа кіріседі.

Осы кезде шешем далада ойнап жрген мені тауып алып:

— Бар, барлы балаларды жинап келіп, Халима ттелеріе балшы басуа кмектесідер, — деді.

Мен шапылап жріп, ауыл балаларын жинап, наашым йіні асына келдік. Келсек, Халима ттем кйлегіні етегін тріп алып, жалыз зі балшы басып жр екен.

Кп беріп, бірнеше бала шыра тсіп кеп кеттік. Халима ттеме орын болмай, шырды шетіне шытып кетті. Біз ойнап, атша шапылап балшы басып жрміз. Бір кезде мені шешем:

— Болды, балшыты иі анды. Енді ойындарыа жре берідер, деді.

Халима ттем бізге алыс айтып, басымыздан сипап, райсымызды бетімізден сйді. Халима ттемні кір-кір бетімізден сйгенін керемет сыйлытай кріп, аяымызды шала жуып, ойнымыза арай жгірдік. Халима ттем брімізді аяымыза шелектен су алып, зі йып трды. Біз оан ялып, кейбіріміз аяымызды жумастан жгіре жнелдік.

Содан кейін мені шешем мен Халима ттем екеуі біз басан балшытан алып, олдарымен йді сыртын сылауа кірісті.

— Жас келін йіні сыртын сылап жатыр екен! — дегенді естіп, бірсыпыра ауыл йелдері білектерін сыбанып, Нршайы наашымны йіне арай аылды. Оларды таы да Тотасын жем бастап келді.

Сйтіп, 6-7 жыл сыланбай тран йді сырты сыланып, ара жалаы кетіп, демі болып алды.

Ттемні сонда жалаая балшы басаны, бет-ауыздары кip-кip ауыл балаларынан жиіркенбей бетінен сйгені мытылмастай болып, есімде алды. лі кнге дейін кз алдымда.

Содан кейін Халима ттемдер алаа кшіп кетті. Кетерлерінде наашым мен Халима ттем келеріні йін Нршайы наашым з олыммен салан йді бізге беріп кетті. Ол кезде бізді з йіміз жо, уаытша баса біреуді йінде тран болатынбыз. кем де скерден айтты. Біз ары боп алды.

Сол йде біз елу жыл трды. Мені йелім мына Майра келін болып, сол йді босаасын аттады. Екеумізді 5-6 баламыз сол йде дниеге келді. Тек 1997 жылы ана сол йден шыып, Семейге кшіп кеттік.

зілхан наашым 70-ке толанда ауыла келді. Ат шаптыран лкен той болды. Сонда здеріні ескі йлеріне, Халима ттем сыртын з олымен сылаан йге онды. астарында Трсынбек аа Ккішев йелімен болды. Мен Трсынбек ааа ат мінгіздім. Сол кні ауылда туан кіп-кішкентай ыза Халима ттемні аты ойылды.

Біз ауылда транда Халима ттем бізге Алматыдан слемдеме салып, алма жне балалара киім-кешек жіберіп тратын еді.

Халима ттем айтыс болыпты деп естігенде мен екі кзімні жасына ие бола алмадым. Мына Майра ку. Халима ттемні жылына Семейден арнайы келдік. азір де кзіме жас келіп тр.

* * *

Жамал ТОМАНОВ,

университет стазы

Халимамен он бес жыл бір йде, бір подъезде крші болып трды. Осыншама жыл ішінде Халимадан бір ауыз арты сз естіп, оаш ылы кргеніміз жо, Жазушылар одаыны йіне жиналан ыры шаты отбасыны ішінде ен сыйлы, рметті кршіміз Халима болды.

йге бір кбірек она шаырып, лде бір той ткізіп жатса, ыдыс-ая, стел-орындытарды тек ана Халимадан срап алатынбыз. Халима аба шытпастан, шира озалып, сраандарымызды олымыза стаан.

* * *

Зуре МІРБЕКОВА,

кршісі

Халима жртты брімен жылы сйлесетін еді. Оны біреуге бір рет аба тйгенін крген емеспін.

Бріміз де жазушыларды йелдеріміз ой. Кейде кйеулеріміз сыйлы, ата алса, бізді де згелерге шекемізден арап, шіреніп алатынымыз болады.

Ал Халима ешашан асып-таспайтын. Кйеуім ататы болды деп кмпиіп кетпейтін. Кйеуі халы жазушысы болмаандай немесе лауреат атаын алмаандай, бетегеден биік, жусаннан аласа кйде жретін.

* * *

Марипа (Маыш) БАЙСЕЙІТОВА,

трт дркін ажы

Халиманы жылы жзі мен жібек мінезінде згеше бір асиет болатын. Сол асиет жаынды жанына тартып, жатты туыс еткізетін. Соншама сабырлылыы оан оташ сз айтуа ммкіндік бермейтін.

Мені ерім Рымбек Байсейітов марм зеке мен дос болатын. Екеуіні сонау соыс кезінде майданда басталан достытары Реке міріні соы саатына дейін зілген зілдескен емес, атты рметтейтін.

Бірде мен Рекее:

— Баса рдастарыны йелдерімен аянбай зілдесесі. Халимамен зілдеспейсі ой, — дедім.

Сонда Реке:

— Халима зілді емес, аылды адамы. Парасатты кісіні асында байыпты болу керек, бйбіше, — деді маан.

Мен таымдап ойдым

— Баса рдастарыны йелдері парасатсыз боланы ма сонда? — дедім.

— ркімні парасаты р трлі ой, — деді Реке.

Сол парасатты досымыз, рдасымыз, ымбатты Халимадан айрылып алды. "Топыраы тора болсын!" дегеннен баса не айтамыз. зім ран оыанда: "Халима аликпарызына да тие берсін!" ден немі да баыштап отырамын.

IV ТAPAУ

АВТОГРАФТАР

І

Керейхан АМАНЖОЛОВ:

адірменді даи Халима! рметті зеке!

здеріізге деген шынайы ізгілік кілден. Сіздерге деген рметпен Керейхан.

("скери терминдерді орысша-азаша

тсіндірме сздігі". 1982).

Керейхан мен Фарида

АМАНЖОЛОВТАР:

Ардаты да зілхан, даи Халима! ркендерііз сіп, ел-жрт ортасында жарырап жрулеріізге тілектеспіз.