ЖАН ДОСЫМНЫ ЖАН ЖАРЫ

Мен Халиманы атын соыста жріп естідім, суретін сонда крдім. Олай дейтінім лы Отан соысы кезінде зілхан екеуміз 100-атыштар бригадасында артиллерист болды. Бір дивизионда бірте ызмет істедік. Бір-бірімізге ойымыз йлесті ме, мінезіміз жарасты ма, білеймін, екеуміз ерекше дос болды. Бірімізді біріміз круге асыатынбыз. Бізді достыымыз ашыты сияты еді. Соыста да, соыстан кейін де сан адаммен дос болдым. р трлі себептермен оларды брі сейілді. Мінеки, сексеннен асана дейін зілмей келе жатан зілхан екеумізді достыымыз ана. Бізді сол жауынгер достыымызды зілмеуіне, цементтей берік боп атып алуына себепкер болан зілханны адал жары Халима болды деп ойлаймын.

"Жасыдан — шарапат" дейді ой. Мені досым зілханны зекені (ол кезде біз оны "зілхан" да емес "зеке" де емес "зіл" деп атайтынбыз. Халима оын барлы хаттарын: "зілім, жан досым!" деп жазатын) шарапаты соыста жргенде де кп адама тиді. Соыстан кейін де кп адама шарапат шашып келеді.

зілхан соыста жрген кезде лі тірі жігіттерді атын газетке шыарды. Маала етіп те, ле етіп те жазатын. жазандарыны брі "Сталин шін ала!" деп аталатын бригада газетінде, аза тіліндегі майданды газеттерде шытып жаатын. Тіпті, кейбір ледері соыстан алыс, сонау Семей мен Алматы газеттерінде де басылатын.

Бір шайаста фашистерді бес танкін жойан артиллерист досымыз бдірахман (зіміз пеш деуші едік) Бимурзин туралы жазан "Жас батыр" деген леі бригада газетінде басылды. Ал бригада соыса кірген алашы рыста оа шан взвод командирі ажым Кшековке арнаан "сиет" деген за леі, баллада десе де болады, алдымен бригада газетінде, одан кейін Алматыда шыатын "Социалистік азастан" газетінде жарияланды. Бригада атынан Жамбыла жазан ататы хаты лі кнге дейін есімде. Оан Жамбылдан "Жз жасаан жректен" деген лкен ле жауап келді. Ол барлы майдан газеттерінде басылды. Біз Жамбылды жауабын батарея батарея, рота-рота болып сапа тізіліп, жылап трып тыдады. Сол Жамбыла жазан хаты арылы зеке ел шін опат болан аншама аза жауынгерлеріні атын тарихта алдырды!

Ал соыстан кейін, кні бгінгі дейін, зеке досым з кітаптарымен аншама оырманны сйіспеншілігіне бленіп келеді.

Соыста жрген кездегі зілханны жігерлілігіне осы кнге дейін тамын. Толарсатан саз кешіп, батпаа малтыып, за жол жоры жасап, дікеміз уырып келе жатанда колоннаны бас жаынан "Привал!" деген балдай ттті команда келеді. за жол ажытан, йы шаршатан біз ая басып тран жерімізге жаа жаа кетіп, кз іліндіріп алуа, немесе темекі ттатып, ащы ттін жтуа тырысатынбыз.

Ал зілхан болса, отыра алып, тізесіне блокнотын ойып, лген жауынгер туралы ле жазуа немесе Халимаа хат жазуа кірісетін. Енді бір привалда "Абай" романынан зінділер оып, жігіттерге Тожан сияты слу ыздарды бейнесін елестетіп, брімізді мз ылатын.

Халимадан хат зілхана збей келетін. нара, тіпті ш кнде бір десем де тірік айтаным болмас деп ойлаймын. лы Отан соысы кезінде соыста жрген сйген жігітіне Халимадан кп хат жазан ешкім жо шыар. й, жо а болар! Жо! Халиманы сол хаттары алын екі папка болып, зілханны архивында лі кнге дейін сатаулы тр. Сйген ызыны соыса жазан хаттарын зілхандай астерлеп, лі кнге дейін сатап жрген ешкім жо шыар. й, жо а болар! Жо!

Халима хатты азаша да, орысша да тамаша етіп жазатын. зілхан Халимадан келген хатты тек маан ана оытатын еді. Баса жрта крсетуге ызанатын. зге мселені брінде даран зілхан тек Халимаа келгенде ерекше эгоист болатын: хатын ешкімге оытпайтын, суретін сипатпайтын. зілханны Халимадан хат аланын мен анадайдан бірден білетінмін. Жайшылыта да шапша жретін зілхан Халимадан хат алан кні шан стай самайтын. Тек жрісінен ана емес, оны екі бетінен, кзінен уаныш нры тгіліп тратын. Оны тек мен ана сезетінмін.

Баса сержанттарды "полевая сумкалары" салпылдап бос жрсе, зілханны смкесінде "Артиллерия Уставы", Абай кітабы жне Халиманы хаттарына толы болатын. Халиманы рбір он хатын зілхан "полевая почта" арылы Халимаа жнелтіп отыратын: "Бл хаттарды жоалтпай жинай бер, кейін керек болады" деп тініш ететін. Халима зілханнан алан хаттарын да, отан жазан з хаттарын да (зілхан айтаран) бірін де жоалтпай, тегіс сатады ой, айналайын!

Бір жолы зілхана Халимадан алан хатпен бірте суреті оса келді. Барма басындай ана кішкентай суреті, паспорта тскен. Ол суретті аланда зілханны тбесі ккке жеткендей болды. Барматай сурет отан ке дниедей крінді. Бкіл аза даласы асына кшіп келгендей болды. Соыста жргенде сйген ызыны суретін алу асан зор баыт еді ой, шіркін! зілханны шексіз уанып, сол баыта кенелгенін з кзіммен крдім. зілхан Халиманы сол суретін де сатады. азір лкейтіп, кітап шкафтарыны біріні алдына ойыпты.

Бір жолы ызы болды. Кндіз кні бойы жаумен атысып, кешке арай "землянкаа" жиналан едік. ысты кні, кн аяз болатын. Бріміз "землянка" ортасындаы ып-ызыл боп тран "буржуйка" пешті жаалай отыра кеттік. Пешке алаанымызды жаындатып, жылынып жатырмыз.

Сл жылынаннан кейін ая астынан сурет крмесі ашылды. ыздар суретіні крмесі.

зілхан гимнастерканы омырау алтасынан партбилетіні ішіндегі Халиманы суретін алып, жрта байатпай соан арап отыр еді. сайын Ккібаев деген бір жолдасымыз да алтасынан оз ызыны суретін суырып алды.

— й зіл, кел ызымызды салыстырайы, — деді ол содан со.

Оны ызыны аты Мрияш болатын. Біз сайын бріміз бір Белаашты баласымыз ой. Ауылда жргенде Мрияшты сан рет кргенмін. шала, жеілтектеу сиятанатын.

Содан кейін Айтали сайынов деген жолдасымыз зіні Зада деген ызыны, Алмасбек Мсаев деген сержант Саат деген ызыны суретін суырып алды. Алты-жеті сурет шыты.

— Мені ызым жасы!

— Мені ызым арты! — деп жігіттер таласты да алды.

зілхан ндеместен Халиманы суретін партбилетіне салып, айтадан алтасына тыып ойды. Жігіттермен таласысы келмеді.

— ркімні з ызы зіне -слу, ойындар! деді жігіттерге.

Сол стте біреу:

— й, жігіттер, суреттеріді тегіс мнда ойындар. ыз крмесін йымдастырайы,

— деп снарядтан босаан жшіктерді бірін кеп, ортаа ткере салды. — Кімні ызы жасы екенін анытауа ортамыздаы лкеніміз аа сержант Геновтан тінейік.

— Дрыс! Иван Иванович айтсын! — дедік біз.

Иван Иванович Генов брімізден жасы лкен, сол кезде отызды ортасындаы кісі болатын. Соыстан брын колхозда басты болан, кпті білетін, тжірибелі, аылды адам еді.

Снаряд жшігіні стіне сегіз сурет салынды. зілханны Халиманы суретін крмеге ойысы келмеді. йткені оны Халиманы суретін менен баса жрта крсеткісі келмейтін, ызанатын маан да небрі бір-екі-а рет крсеткен болар.

зекеді мен олаладым.

— Давай, зіл, шыар Халиманы да суретін, дедім.

зіл мені кілімді шыпады: алтасынан Халиманы суретін шыарып, жшікті стіне ойды. Сонымен ыздар суретіні крмесі ашылды. ркім р суретке зінше баа беріп жатты.

Ал Генов р суретті бір олына алып, кп ілді. Бір емес, ш реттен арады. Е аырында Халиманы суретін олына алып, снаряд жшігінен басын ктерді.

— Е жасы ыз — осы! — деді ол содан со Халиманы суретін ккке ктеріп.

Ккібаев досымыз Геновпен дауласа кетті.

— Сіз слулыты танымайды екенсіз. Осы тоыз ызды ішіндегі е слуы мені Мрияшым. асая кліп отыран жо па, мінеки. зілді ызыны несі арты Мрияштан?.. Арты емес. Мен сізді шешіміізге кнбеймін, — деді кдімгідей шамданып.

Генов клді де, басын шайады.

— Кнбесе ой. Мен бл ыздарды сырт слулыын емес, ішкі жан слулыын да іздедім. Беталды далбалатап клмей, ернін жымырып отыран бл ызда ой бар, парасат бар. Мндай ыз ешкімге м шаырайды, сыр шашпайды. Бір берген удесінен ліп кетсе де таймайды. Орынсыз жерде ешашан да клмейді. Клсе, жай жымияды да ояды. Ал сені ызы ыржалатап з-зінен кліп отыр. Есінде болсын: клегеш ыз кілшек келеді. Осы ызы сен соысты бітіріп, йге баранша баса біреуді йелі болып отырмаса, мені атымды зге ой!

Соыс даласындаы жауынгерлерді жер йінде ашылан ыздар крмесі осылай аяталды.

Сол Геновты кріпкелі бар екен. Соыс біткеннен кейін гимнастеркасыны екі ірі ордендер мен медальа толып Ккібаев бауырымыз ыры бесінші жылды ааан ысында елге айтты. рине, Мрияшын асап айтты.

Біра, ер жігітті соыста жолы болып, жеіске жеткенімен, махаббатта жолы болмады.

сайын Белааш стансасында скери эшелоннан тсіп, зат апшыын аралап, аяын кере адымдап ауылына келеді. Туыстарымен крісіп, келген сыйлытарын таратады. ауыл мре-сре болады.

Кешке арай ркімдер шана жегіп, тиеліп, крші ауыла арай жнеле бастайды.

— Блар айда барады? — деп срайды сайын й ішінен.

— Крші ауыл келін тсіріп, той жасаалы жатыр. Сол тойа бара жатандар ой олар, — дейді йдегілер.

— Кімні тойы?

— зімен бірге оыан Мрияш кйеуге шыып жатыр. Соны тойы. скерден жараланып, былтыр айтан сол ауылды бір жігітімен кіл осан екен. Тойларын созып-созып келіп, бгін ткізгелі жатса керек.

Бл хабар жауынгер жігітті тбесінен мздай су йып жібергендей сер етеді.

"Шын ба? тірік пе? маан берген удесі айда? Соы кезде хат жазбай кетіп еді..."

Осылай ойлап, ашуды торына тскен ол арыстандай блынады. Тнделетіп сол ауыла жетеді. Келсе, брі рас: той дбірлеп жріп жатыр. Мрияш баса біреуді йелі болып, тойда отыр.

См фашисті жеіп айтан, кеуде толан орденнен ине шаншар бос жер жо батырды тойдаылар тбесінен ктеріп, арсы алады. Орталарынан ойып, орын береді. Ол кезде Белааш тегіс самагон айнататын. Бойын ыза кернеген сайын самагонды суша сіміреді.

"Бір ауыз сйлесейік" деп Мрияшты асына шаырса, ол мны маына жоламайды. Осыан жаны кйген ол самагонды одан сайын сілтейді.

Не керек, тн ортасында ол тлтіректеп, той болан ауылдан шыады. з ауылына арай бет тзейді. Екі ауылды арасы трт-бес шаырымдай ана болса керек. Тн болса, ыры градус аяз. Шинелі слпедеп, тлтіректеп келе жатан жігіт срініп кетіп лайды. Сол жыыланнан ол айта тура алмайды. Ертеінде таерте тойдан айтан адамдар оны мз боп атып алан лігіні стінен шыады.

Сйтіп, самсаан фашистерді жабырдай жауан оы ала алмаан ер жігітті тбіне азаты бір шйкедей ызыны трасыздыы жетті.

Сол майдан даласында крмеге тскен ыздарды ішінде тек Халима ана траты болып шыты. згелері зге кйеуге тиіп кетті. Егер Халима трасыз болып, зге біреуге кетіп алса, зекені де тірі болар, болмасы неайбіл еді. зекенін Халиманы сйгендігі сондай, егер ол серттен тайса, зекені шар болаттай шарт сынып кетуі ытимал еді. дайа шкір, зеке азір ортамызда. Халыты сйікті жазушысы болды. Оырмандар зеке кітаптарына разы болса, е алдымен, Халимаа алыс айтулары керек.

Соыстаы солдаттар арасында Халиманы суреті сондай жоары баа алан еді. Ал суреті ана емес, з басынын да андай баалы екені азір халыа аян болды.

азата Халима сияты жасы йелдер кп шыар. Ал йелін зекедей баалаан ешкім жо! Кбіміз: йел сйдік, сйкендік, лді — алды дейміз. лген йелін тірі ден арты баалап отыран мені ескі жауынгер досым зеке зілхан ана. Баса ешкімді естігенім жо.

Мені йелімні аты Хантай. Халиманы те жасы крді.

– Егер ыз тапсам, атын Халима оямын, — деуші еді.

Тадыр бізге ыз бермеді. Біра, бір лымызды атын зілхан деп ойды. Соан да шкірлік етеміз. Егер дай бізге бала бермей ойса айтер едік.

Жалыз Хантай екеуміз ана емес, соыста бірге болан досымыз абікен Мебдібаев та тыш лына зілхан деп ат ойды. Анау Талдыоран жаында трып, айтыс болан ескі жауынгер досымыз Ткен Майшынов та зіні тыш ызына Халима деп ат ойды. 1944 жылы Ткен зілханмен бірге азастана делегация рамында бара жатанда, жолда, Мскеуге тотап, Халиманы кріпті. Ол досыны болаша жарын бірден натыпты. натандытан да тыш ызына Халиманы атын ойыпты.

Осыны брі Халима мен зілханны дос-жолдастарыны ортасында абыройлы боландарыны арасы.

Сол соыста суретін крген Халиманы зін мен содан жеті жыл кейін бір-а крдім. Оны ортасында Халимадан бір рет хат аланым бар. зілхан Халимаа жазан бір хатында: "Мені Ман деген досым бар. Анда-санда соан да хат жазып тр" деп, мені дірісімді жіберген екен. Халима зілханны айтанын орындап, 1944 жылы маан бір ашы хат открытка жіберді. Оны алдында зілхан сені дірісіді Халимаа жібердім, жауап келсе хат жаз деп айтан болатын. йткені ол кезде бізді 100-атыштар бригадасы дивизияа айналан болатын. Біз бір артполкте боланымыз бен бл кезде блек-блек батареяда едік. дірісі екі баса болатын. Ол кезде біз Белорусь майданында болатынбыз. Халима хатында амандыты срап, "майдандас жолдастарыа слем, жеіспен аман оралыдар" депті де, аяына: "Хат жазан зілхан досыны досы Халима аликпарызы збаанова" деп олын ойыпты.

Мен олма-ол жауап жаздым. Содан кейін мен жараланып, госпитальа кеттім де, Халимаа айтадан хат жаза алмадым. зілхан мені жараланып госпитальа кеткенімді Халимаа хабарлапты.

Сонымен, алдымен Халиманы суретін крдім. Одан кейін зіме арнап, з олымен жазан хатын алдым. Суреті андай демі болса, жазан жазуы да маржандай екен!

Ал зін 1950 жылы крдім. Ол кезде мен Сарызек стансасындаы скери блімде ызметте болатынмын. Майор деген атаым бар. зілхан мен Халимадан Сарызектегі Хантай екеумізге хат келіп тратын. Бір бір-бірімізден мір бойы хабар зген емеспіз. рашанда амандыымызды айтып, дірісімізді білдіріп жретінбіз. 1947 жылы ыста Хантай екеуміз йленгенде, зілхан Семейден Белааша келіп, бізді тойымыза атысты. Халима екеуі бізден бес-алты ай ана брын осылып, ерлі-зайыпты болан екен.

Сол жолы зілхан Хантай екеумізге Халима туралы кп гіме айтты. Халиманы жетімдік тарихын, интернаттаы мірін, соыс кезінде, скерде басынан кешкендерін тгел баяндады. Халиманы те аылды, білімді, кішіпейіл екенін, зі келін боп тскен А бзау ауылыны лкен-кішісі оны тегіс жасы кріп кеткенін айтты.

— Сйтіп, біз бір-бірімізге тоыз жыл ашы болып жріп, осылды ой, — деп бір тотады да, уаыланып Хантай екеумізге кезек арады. Содан кейін:

— Ал, сендер бір біріе неше жыл ашы болдыдар? — деп срады.

— Бір жыл да ашы боланымыз жо. ке-шешем: "Келін керек!" деген со, екеуміз ол стасып, осыла кеттік. Соыс кезінде зілхана ыздардан кп хат келді. зілхан ол хаттарды не бірін осы ыза ие бол деп берді. Мен бл кісіге екі рет хат жаздым. Бізді ашытыымыз сол ана, — дедім мен.

зілхан клді де:

— Келінді ауыла немен келді? — деп срады.

— Немен келуші едім: кемні йдегі оыр биесіне сыртта жатан жайда шананы жектім де, соан отырызып, крші ауылдан алып келдім.

зілхан таы да клді.

Клді де, зіні тоыз шаырым темір жол разъезінен Халиманы ауыла жаяу алып келгенін айтты. зілхан ауызша гімеге де шешен ой. ызыты етіп, клдіріп айтанда, ішек сіленді атырады.

А бзау ауылына соыстан кейін тскен бірінші келін Халима екен. Ол жаз айында, жаяу келіпті. Колхоз бастыы алдынан ат-арба жібермепті. Екінші келін кзде пар ат жеккен жмса (рессорлы) тіршмкемен жолды шаын брыратып келіп тсіпті. шінші келін ыста пар-пар ат жеккен ш шанамен а ардан боран сотыра брыратып келіп, ауыла кіріпті.

Халиманы алашында ауылдаылар "жаяу келін" деп атаан екен. Артынан зіні іскерлігі, ісмерлігі, лкен кішіні сыйлауы жаынан баса келіндерді брінен озып шыыпты.

зілханны бл гімесін естіген Хантай екеуміз де, ке шешем де, тыдап отыран баса жртта лердей риза болды. Хантай екеуміз Халиманы тезірек крсек екен деп асыты.

Мені ке-шешем де зілханны зіліне ар болды. Оны айтан мына бір гімесі бізді Талапты ауылына тегіс жайылып кетті.

Таерте шай ішіп отыранда кем зілханнан:

— ай елді баласысы, алам? — деп срады.

— Ары жатымыз Найман болса керек, — деді зілхан бгелместен.

— Бергі жатары кім?

— Бергі жаымыз Бра деп аталады, асаал.

— Онда сен бізге да болды ой, алам. Бізді келін де Бра деді кем.

— Бра дейсіз бе? — деді зілхан жымы етіп. — Келініізді айтасыз ба?

— И, алам, Бра, — деп кем албалатап жатыр.

— Сенбеймін, — деді зілхан басын шайап.

— Heгe, алам? — дейді кем ойында ештее жо.

зілханны зілой екенін білетін мен оны бір жерге апарып соалы отыранын сезе ойдым. Біра, не дейтінін білгенім жо.

— Олай болса тексерейік, — деді зілхан.

— Тексер, тексер, — деді кем зілхан аа жнін тарталы отыр екен деп.

— Онда асаалды келіні орныыздан трыызшы, — деді зілхан Хантайа арап.

Хантай ялып орнынан трды.

— Алдымен ары ара, содан со бері брыл, — деді зілхан аасыны келініне бйры беріп.

Хантай зілханны айтанын істеді.

— Енді отыр, крдім, — деді зілхан Хантайды бойынан бір нрсе тапандай.

— Бл нені крді?" деп бріміз а-табыз.

Содан кейін зілхан мені кеме арай брылды да:

— Асаал, сізді келінііз бра емес, інген болуы керек! — деді.

йді іші ыран-клкі болды. Кейбіреулер кзінен жасаанша кліп жатыр.

зілхан "жрт неге кледі?" деп тадаан сиятанды да, бетін маан арай брып:

— Ман, сен айтшы, аныын білесі ой, — дегені.

Жрт айтадан ыран-клкі болды. Хантай яланнан шай йып отыран орнынан трып, есікке арай аа келіп жнелді.

зілханны Хантай екеумізді тойымыза келгені ауыла осындай жыр боп тараан.

Сйтіп, Сарызекте транымызда, 1950 жылы бір кні мені штаба шаырды. Шаырды да:

— Ерте ерекше тапсырмамен Алматыа жресі! — деген бйры берді.

Мен ішімнен уанып кеттім. уанатыным зілханды крмегеніме де ш жыл болан. Ал Халиманы млде кргенім жо. Солармен жздесіп айтуа жадай туанына уандым.

Алматыа келген со дірісімен іздеп, зілханны йіне бардым. Есікті ос брымды, ою ара шашты, жзі жылы аба келіншек ашты.

— Слеметсіз бе? зілханны йі осы ма? — дедім келіншекке.

Мен аузымды жауып лгергенше:

— Сен Ман боларсы, деп олымды алып, ішке кіргізді. Хантай слемет пе? ашан келді?

Тіпті бізді баяыдан білетін кісідей сйлейді.

Аманды біліскеннен кейін:

— Ман ренжіме, біз ен жасы кретін адамдарымызбен сен деп сйлесеміз, — деді Халима.

Осы арапайымдылыымен Халима маан атты нады. Бірден жасы кріп кеттім. мір бойы жасы крумен ттім.

зілхан йде жо, кесесінде ызметте екен. Кесесіне баратын болды. Мені астымда абажадай "Студобекер" машинасы бар. Шофер де — зім — брыны танкистпін ой, басты та — зім. йден шыып, Халиманы машинамны асына алып келдім.

— Ман ау, машина таудай ой! — деді Халима.

— Бл соыс кезінде бізге Америкадан келген машина. Осы машиналар келгеннен кейін біз зебіректерді осыан тіркеп, жырап алды ой. зілханны зебірегін осындай машина сйреген, дедім мен Халимаа матанандай болып.

— А-а-а! Сендерді соыстаы Тайбурылдары осы болан екен ой! — деп Халима машинаа баырая арады. Бірден кабинаа арай мтылмай, машинаны алдына барып, алаанымен радиаторын сипады. Бір емес, ш рет. Мнысы маан "обыланды батыр" жырындаы обыланды батырды Тайбурыл тлпарын лын кнінен мадайынан сипап сірген рта слуды ойыма тсірді. Сонымен салыстырып тр-ау деп ойладым. Кзіме лы етіп жас келді. Біра оны Халимаа сездірмей, кейін брылдым да, абинаны он жа есігін ашып, Халиманы машинаа ктерілуіне кмектестім. "Сен де мені зілімні-зекемні ртасы — ыз ртасы бол!" дедім ішімнен. Мен зім, кбінесе, ішімнен сйлеймін.

зілхан ызмет істейтін "Социалистік азастан" газеті брыны Сталин кшесі мен Гоголь кшесіні иылысында екен. Соан барды. Маан зілханды тауып бергеннен кейін "Мен бір дкенге кіріп шыа ояйын" деп Халима кетіп алды.

зілхан мені рманали, Суірбек деген жолдастарымен таныстырды. Сол жерде редакцияны шола ол фотографы келе алды. Трт майдангер аар отырып, суретке тстік.

Халима келді. Содан со зілхан, Халима жне мен шеуміз машинаа мініп, айтадан зілхандарды йіне келдік.

зілхандар біреуді аядай блмесінде птерде трады екен. Бір кереует, бір баланы "качалкасы" ре сиып тр. Кіре беріске кішкентай стел ойылыпты.

"ачаланы" иесі Халима мен зілханны Жанар деген кішкентай ызы екен.

Кешке арай "яслидегі" титімдей сбиді таудай машинаа отырызып, йге алып келдік. Екеуіні Жанна деген тныш сбиі ырынан шыар шыпаста шетінеп кеткен екен. Халима майып, соны айтты. зі бл кезде институтты екінші курсында оып жр екен. ЖенПИ-де.

Тн ортасына дейін гімелестік. Содан кейін зілхан екеуміз мені машинамны кабинасына кіріп йытады. Ая созып жатуа жер тар. Біз иытасып, бірімізді басымызды бірімізге сйеп, тік отырып мызыды.

Таертегі саат сегізде орнымыздан трып йге кірсек, Халима шай айнатып, кішкентай стелді стін аса толтырып ойыпты.

Мен зілхан досымны Халимадай аылды, депті, мейірімді, сйкімді, демі ыза йленгеніне риза болып, іштей уанып отырдым. "Сондай сезімтал, сергек, жріс-трысы шира, біра ешандай арты имылы жо, алтыннан йан асытай не бойы жинаы ажап жар тапан екенсі, досым!" деп іштей тебірендім. Баяыдай майдандаы жер й ішінде Геновты Халиманы суретіне арап берген баасы ойыма оралды. "Дл тапан екенсі, жаза баспай, жасы баалапсы, сабаз!" дедім отан нсіз разылы білдіріп.

Екінші кні Халима Хантайа слемдеме салып, кптен-кп слем айтып, екеуі мені аттандырып салды.

Кейіннен й ішімізбен араласып, сыйластыымыз арта берді.

Сарызектен кейін бізді скери блімді Ташкентке ауыстырды. Мен подполковник болдым. Блімше командиріні орынбасарымын. аланы сырт жатындаы Чаланзар деген жерде скери алашыта екі этажды трт блмелі йіміз бар. Асар, зілхан, Талант деген балаларымыз мірге келген. Кейін Талантымыз айтыс боп кетті.

зілхандар—Алматыда. Бір жылы Халима екеуі Сарыааша курорта келді. Сарыааш Ташкенттен жиырма шаырым ана жер.

Бір демалыс кні Хантай екеуміз артынып-тартынып, Сарыааша барып, Халима мен зілхана слем беріп айтты. Ол кезде "Студобекер" емес, "Газ-69" машинасын мінемін. зілхандар курортты екінші абатындаы екі кісілік іші кен, жайлы блмеде жатыр екен. уанып айтты.

Содан он шаты кн кейін, таерте шай ішіп отыранымызда Халима кліп, бізді йді есігінен кіріп келді.

Біз отыран орнымыздан атып трды. Артынан зілхан да кіретін шыар дедім, ол крінбеді. "Е, тегі Халима Ташкенттен бірдеелер сатып алуа келген ой" дедім ішімнен. йткені оларды курорттан Алматыа айтуларына лі бір аптадай кн бар болатын. Оларды Сарыааштан айтарда Ташкентке келіп, бізді йге онып, біз самолетке шыарып салма боп келіскен болатынбыз.

— Ал, жоарыла, Халима, жол болсын! — дедік біз шаымызды жайып. Жалызбысы, бізді йді алай тауып келді, мына Ташкентті иы жиы кшелерінен адаспай, — деймін мен таы.

— Ман ау, мен Ташкент трай, Мскеуде де трдым емес пе? дейді Халима таы да жымиып. — "Тіл Мскеуге де немесе Киевке де бастап барады" деген орыс маалы бар емес пе? Сол тілді арасында таптым. Таксистер біледі екен, жеткізіп салды.

— Ал, зілхан айда?

— Сарыаашта.

— Сен неге жалыз жрсі?

— Курорт маан намады. Сарыааштан грі бес-алты кн сендермен бірге боланды арты крдім.

Бл Халиманы бізге айтан зілі екен. Шындыы былай болыпты.

Жаында Сарыааш курортына демалуа Алматыдан академик Марлан келген екен. Сол кісі курорт йініі жоары абатында орын болмай, тменгі абаттаы жайсыздау блмелерді біріне жайасыпты.

Академик зілханмен таныс екен. зілхан ол кезде тыш ашылан аза Совет Энциклопедиясында істейтін. дебиет жаын басаратын. лкей аай зілханны редакциясына деби ылыми маалалар жазып тратын белсенді авторларды бірі екен. зілхан басаратын редакцияны жиналыстарына да жиі атысатын болса керек. Бір сзбен айтанда зілханны атты сыйлайтын лкен ааларыны бірі екен ол кісі.

зілхан академик аасынын жайсыз жерде жатып аланына атты иналады. Бас дрігерге барып, ол кісіні жоары абата шыару жнінде тініш те жасайды.

Бас дрігер:

— айтейін, ол кісі путевкасыз келіп тсті. Путевканы курортты зінен аласы депті ол кісіге. Келетінін бізге хабарлаан да жо. Жоарыда орын болмаандытан, уаытша осылай орналастырды. Бес-алты кнге дейін жоарыдан орындар босайды. Сол кезде жасы жерге жайастырамыз ол аайды, — дейді.

Бас дрігерді бл жауабына зілханны иналып шыанын сезген Халима бірден оан сыныс жасайды.

— зілхан, сен иналма. Ол кісіге мен з орнымды берейін. Екеуі бірге жатындар, — дейді.

— Сен айда барасы, тменгі абата кшпексі бе? — дейді зілхан абыржып.

— Жо. Мен Ташкенттегі Мандара барып, путевканы мерзімі біткенше сонда жата трайын. Бес-а кн алды ой бізді путевканы уаытыны бітуіне. Егер бас дрігер рсат етсе, сен мені путевкамны алан бес кнін зіе остырып алып, он кн жатып демал. Манны машинасы бар ой, мен саан ш кнде бір келіп, халіді біліп кетіп трамын.

Халима осылай дейді. зілхан амалсыздан кнеді. Сйтіп, Халима такси жалдап, салып отырып Ташкентке келеді.

Халима бізге осыны айтты.

Біз жатып кеп кіндік.

— Оны не? лдебіреуге зіні жатан жылы орныды беріп кеткені дрыс болмаан. Оны стіне жатан жері жай она й емес, курорт ой! дедік отан.

Халима басын шайады.

— Ардаты ааларды аялай білу керек ой! Сол кісілерді ойынан елге неге, білім тарайды. Біз сияты, мен сияты, арапайым адамдарды мы кн рахат кргенінен, алым кісілерді бір саат жайлы жатаны арты ой!

Халима осылай деп бір тотады да, сзін ары арай жалады.

— Мхтар аамыз уезов Павлодара келгенде зілхан сол кісіні асында бес кн бірге жрді. Сол бес кн ішінде лы адамнан аншама лгі, неге алды. Млде рухтанып, анаттанып айтты. Ол кісілер Баянауылдан келгеннен кейін біз з йімізге шаырып, дастаранымыздан дм татырды. Мхтар аа зілхана те риза болып кетті. Жасы ааларды жасы асиеттеріні зілхана да жууа беруіне кмектесу ой мені масатым, олымнан келгенінше.

Осыны айтып, жымиды да, Халима кеседегі шайын бір рттап ойды.

— Кеше, Сарыааштан кетерде, зімні орнымды босатып беріп, лкей аайды алдына дастаран жайдым. олымнан дм татырдым. Ризалыын алдым. Батасын берді.

— араым, зілханды курортта алдырып, зін неге Ташкентке кетіп барасы? — деді ол кісі.

— лкей аа, Ташкентте зілханны кешегі лы Отан соысында атар жріп ан кешкен анды кйлек досы бар еді Ман деген. Сол кісілер бізді немі онаа шаырып, біз бара алмай, ятты болып жруші едік. зілханды осында демалуа алдырып, мен трт-бес кн соларды асында болайын, олар да уанып алсын деп бара жатырмын, — дедім.

— Е, "апама да барайын, тайлаымды да йрете келейін" дегенні кебі болды ой, — деді лкей аа кліп.

— Солай десе де болады, аа, дедім мен де кліп. — Мінеки, достар, мен сондытан сол кісіге орнымды беріп, біраз кн Хантай екеуіні астарында болуа келдім, егер арсы болмасадар. зілхан уезов аасымен бес кн бірге боланындай, лкей аасымен бес кн бірге жатып, армансыз гімелессін дедім. арсы емессідер ме келгеніме?

— айдаы арсылы. Біз здеріді йге келтіріп дм татыра алмай иналып журуші едік. Келгені андай жасы болды, — дедік Хантай екеуміз жарыса сйлеп.

Біз оны келгеніне уанды, рі аылдылыына, рі зілхана деген аморлыына тнті болды.

— Орныды ол кісіге алдыру шін Ташкентке кетіп бара жатаныды айтпады ба, ааа? — деп срадым содан со.

— Айтаным жо, деді Халима басын шайап.

— Неге?

— лкей аа те мдениетті адам. Ол кісі мені зі шін кетіп бара жатанымды білсе, мірі мені мнда жібермес еді. Курортты тменгі абаты трай, босаасында жатса да баса біреуге ауыртпалы тсіруге бармас еді. Сол себептен айтпадым. Ааларды ардатау керек. лкей аа сияты ататы аалар халымызды алтын айдары ой! — деді Халима.

Халиманы осы адамгершілігін Хантай екеуміз мір бойы мытпай айтып келеміз. Мны бізді жаындарды брі біледі. Енді жаын кісілер де білсін!

Хантай мен Халима бірін-бірі сол е алаш кргеннен бастап-а дос боп кетті. Екеуі мір бойы бірін-бірі сыйласып тті. зілхан екеумізді арамыздаы досты андай болса, екі бйбішені арасындаы досты та сондай дрежеге жетті. Екеуіні бір-біріне жаын досты шаын ажал ана айырды.

Халимамен зілханы ызы уаныштарын бірге ткіздік. ыз зату, келін тсіру тойларына атысты. далыа бару, даларды шаыру рсімдерін Хантай екеуміз осыла жріп атарды. Бізді лкен лымыз Асар йленгенде Халима мен зілхан Семейге Алматыдан арнайы келді. Жас отауды жасауына деп бір лкен кілем келіп сыйлады. Артынан білсек, ол здеріні жаында ана олдары жеткен жалыз кілемдері екен.

Одан кейін Халима мен зілхан здерінін бірінші ыздары ("тыштары" демей отыраным алашы ыздары сби кнінде шетінеп кеткен ой) Жанарды Павлодар жігітіне затты. Соны тойын атарысуа Семейден біз келдік. Той ткеннен кейін жас жбайларды аэропорта шыарып салуа барды. зілхан мен Халиманы басты байлыы екеулеп жріп жинаан кітаптары болатын. Сол кітаптарынан Жанарды жасауына деп олар лем дебиеті классиктеріні 200 томдыын сыйлады. Ол деген баа жетпес байлы ой. Он-оннан буылып, біріні стіне бірі тізіліп тран кітаптарды Павлодардан келген даиды:

— Бл немене? Мндай жасау болушы ма еді? — деп аяымен тепкенін кзім крді.

Халима ернін жымырды да, ндеген жо. зілхан не айтар екен деп, мен оны бетіне арадым.

— даи, бл жай жасау емес, йір-йір жылы. Сіз Павлодара екі жз жылы айдап бара жатырсыз, — деді зілхан кле сйлеп.

— Мндай жылысы рсын! деп даи теріс айналып кетті. Артынан білсек: ол даи дние уан саудагер йел екен!

Сол жылы Халима екінші даи етіп, асына Хантайды ертіп, Павлодара кетті.

Халима мен Хантайды Жанарды асына осып, келінді алып кетуге келген адамдарды брін аэропорттан аттандырып салып, зілхан екеуміз йге келдік.

зілханны сонда тыштары Жанар жататын блмеге кіріп, ызыны тсегін сипалап, егіліп жылааны лі кнге дейін есімде.

Мен оны жбатып батым.

Титімдей Жанарды таудай "Студобекер" машинасымен яслиден алып айтанымызды есіне тсірдім.

— Мінеки, сондаы сби лкен болып, бой жетті. Трмыса шыып, мірдегі з орнын тапты. Бізді соан уануымыз керек! — деп жбаттым.

— айтейін, "папалап" асымнан алмайтын лынымны ая астынан алыстап кеткеніне ішім кйгендіктен жылааным ой, — деді зілхан.

Кп нрсе йелге байланысты ой. Дос та, туыс та, жолдас та йелі жасы болса ана жанында.

Ал йелі шайпау, жалау, долы болса, ешкім сені жаныа жоламайды: йіе жрт кірмейді, жолдасы — бас спайды, жаыны алыстап кетеді.

Біз Халималармен атты араласты ой.Сыртта жргендерге ататы жазушыны йіне бтен ешкім бармайтын сияты болып крінер. Ал таныстар да, таныс еместер де Халиманы босаасын босатпайтын. Бір ажабы, Халима соларды брін ынжылмай арсы алатын: жатты — жаындай, бейтанысты туыстай абылдайтын. зілханны атын атап келгендерді бріне дастаран жайып, ол усырып туратын. з басым Трсынбек, Мзафар, алман, мен аты-жнін білмейтін бір дудар бас жігітті, таы басаларды Халима дастараныны басында ызара бртіп, онжиып отырандарын сан рет крдім.

1964 жылы демалыса шыып, Хантай екеуміз Алматыа келдік. зілхан мен Халиманы йінде трт-бес кн аунап-унап, ары арай Семей тспек ойымыз болатын. Ол кезде скердемін: иыымда погоным, басымда скери фуражкам бар.

6-араша кні тс ауа самолеттен тсіп, зілханны йіне келсек, тргі блмеде дуылдасып, бір топ адам отыр екен. есікті балалар ашан. Халима мен зілхан онатарыны асында. Мен келгенімді білдірейін деп, есіктен басымды стым да:

— Орта толсын, жігіттер, — дедім.

Жртты брі жалт етіп, маан арай алды. Халима орнынан жгіріп шыып, бізді асымыза келіп, мені олымды алып, Хантай мен шатасып екеумізді шешіндіре бастады. зілхан да келіп, киім ілуге жрдемдесе бастады.

Сол стте іштегілерді біріні:

— Бларды "досымыз досымыз" деп лдеандай ып жргендері екі кзі сыырайан монол ма, алма па, бірдее екен ой! деп дауысы ырылдай шытып, мыылдай сйлеген ні естілді. Іштегі оан ду клісіп жатты. "Бл маа кім екен?" деп ойладым ішімнен.

Хантай екеумізді ішке кіргізгеннен кейін Халима:

— й, Мзафар! Достан досты артыы жо. Сен бізді адал досымызды олай деп кемітпе. згелеріні брі бгін тату, ерте ату аайынсыдар. Бізді Мандармен достыымыза жиырма жылдан асты. лі ешандай ылау тскен жо. Ешашан тспес деп ойлаймын. Адал достыты бір лгісін осы кісілерден де йренуге болады. Ал кз жатына келсек: зіді монолдарды арасына жіберсе, ешкім де сені олардан ажырата алмас еді, — деді.

— Рас! — деп Халиманы сзін Мзафарды йелі остады.

згелер таы да ду клді.

— ойды, ойды, — деп Мзафар бірінші болып орнынан трып, бізге олын берді.

Екі-ш рюмкадан коньяк ішіп аланнан кейін бріміз дабырласып, достасып кеттік. Кзімізде де, сзімізде де, ешандай кемшілік болмай шыты. Мрынымызды да міні білінбей алды.

Халиманы достарды жаластырып, татулыты жымдастырып отыратындыыны зім крген бір мысалы осындай еді.

Ал енді бір мысал мынадай.

Ал енді бір келгенімде Мзафар таы да зілхандарды йінде ас стеліні басында отыр екен.

— Біз сізбен таы да кездесіп алды ой, — дедім мен оан амандасаннан кейін кліп.

— Мен осы йді штатный ішкішімін, — деді ол алдындаы ара толы рюмканы нсап.

Мзафарды осы сзін з лаыммен естідім.

— зі сара зге йді ттінін адиды ой, — деді зілхан Мзафара зілдеп.

Халима жалт етіп, Мзафар мен оны йеліні бетіне арады. Содан кейін тез н атты.

— ойшы, зілхан, деді кйеуіне наздана сйлеп, — Мзафар да бізді анда-санда онаа шаырып трады ой.

Осылай деп ол зілханны "сарасы" деген зілін Мзафарды кіліне келіп алмасын деп жайма шуатап жіберді.

— "Анда-санда" деген "кнде" деген емес ой, деді зілхан зілін одан сайын лайтып.

Мзафар ол зілді елемеген болып, мрнын айта-айта тартып (танауын сті-стіне тартып, мыылдай сйлеу Мзафарды деті екен), гімені баса жаа арай брып жіберді.

зілхан айтадан удалаан жо.

Бл екі отбасыны зара тату, сырлас екенін мен сонда білдім.

Біра, Халима анша ораштаанымен, зілханны Мзафарды "сара" дегені рас болар. йткені мен анша рет Алматыа келіп, Халима мен зілханны йінде Мзафармен сан рет кездессем де, мені бір рет те онаа шаыран емес. азата: "Иесін сыйлаанны итіне сйек сал" деген сз бар. Мен зілханны иті емес, анды-кйлек досымын ой. Сыйлас досымны досы ой деп, йіне шаырып, маан бір шугім шай беруіне болатын еді Мзафарды. Ол йте алмады.

Ал Халима дос-жолдастарыны біріні йіне е жаын адамдары, айталы ке-шешелері келсе, оларды йіне шаырып, алдына дастаран жайып, рмет крсететін еді.

Алайда сара да болса, саынысар досы болана не жетсін, шіркін!

Мзафар мені бл ауыз сзіме кпелей оймас деп ойлаймын. Аылды адамдар кешірімді келеді ой.

Халима зіні саналы мірін зілханына кмектесуге, балалары мен немерелерін трбиелеуге жне йге келген онатарды ктуге арнады.

Бір жылы Халима мен зілхан Семейге келді. Онда біз Семейде болатынбыз, скери ызметтен отставкаа шыып, туан елге кшіп келгенбіз. Біз екеуін ра шып, арсы алды.

Семейге келгеннен кейін Халима, алдымен, брын зі оыан № 11 аза орта мектебіне барды. зі алты жыл мекен еткен интернат йіні есігін ашты. зілхан Халиманы интернат баспалдаыны стіне суретке тсірді.

Содан кейін Халима Хантай мен маан:

— Біз, зілхан екеуміз е алаш рет осы баспалдаты асында кездесіп едік, — деді.

— Сонда е алаш рет жрегім елжіреген еді. Оан да отыз жыл болыпты, — деді.

Біз интернат есігіні алдындаы зын отырыша тізе бгіп, жааы гімені ары арай жаластырды.

— Сені жрегі лі кнге дейін елжіреп трады ой зекее, —дедім мен. — зекенді неге сонша жасы кресі? Сенен баса бір йелді кйеуіні ліп-шіп, елжіреп тратынын кргенім жо. Неге сонша бар жаныды салып трасы? Махаббат па?

Халима сл жымиды.

— И, махаббат! — деді содан со. — Махаббатты біреу тсінеді, біреу тсінбейді. Тсінген кісіге махаббат деген де бір асиетті дін ой. ашыты діні. зілхан екеуміз сол дінді мгі абылдаанбыз. Бізге ол діннен зге ымбат ештее жо!

Мінеки, Халиманы бір ауыз сзі, махаббатты дінге теегені мені есімде мгі саталып алды.

Содан кейін Халима:

— Бл ыз кнімде талай отыран скамейкам ой. Содан кейін тізе бктім, — деп орнынан трды.

Сол жолы Халима мен зілхан Жарма ауданындаы А бзау ауылына барды. Обком машина берді. астарына серік етіп, облысты партия комитеті насихат жне гіт бліміні мегерушісі Сержан Рамазановты осты. Олар мені де астарына ертіп алды.

Абзауда зілханны Нрша деген апасы, Жмаали деген жездесі балаларымен тратын. Сол йге барып тстік.

Ол кісілер Халима алаш келін боп тскен зілханны кесі Нршайыты йінде трады екен. Апаларына ант пен шай, кйлек-кншек, ауыл балаларына базарлы деп кмпитті йіп келіпті Халима. Халиманы олынан Алматыдан келген кмпитті алып, ауылды барлы баласыны рттары блтындап, ар боп алды.

Ертеінде біз Жарма, Ккпекті, Асуат аудандарын аралауа кеттік. Халима ауылда алды.

Жарма ауданында "Комсомолды 50 жылдыы" деген ататы совхоз бар екен. Бізді Семейден алып шыан басшымыз Сержан ат басын алдымен сол совхоза арай брды. Совхоз директоры Кнсілм Мсажанов деген кісі екен. Бізді жылы арсы алды. йіне апарып, шай берді. Сол йде тсте шай ішіп отыранымызда бір сзді ретінде мен зілханны Алматыдан Халимамен бірге келгенін, Халиманы Абзауда аланын айттым.

Совхоз директоры еле ете тсті.

— "Махаббат, ызы мол жылдардаы" Метай апай сол кісі емес пе? — деді зілхана арап.

— Жо. Ол баса адам. Ал Халима деген апайлары сол романны осалы авторы, дедім мен кліп.

— алай?

— Метай бойындаы жасы асиеттерді брі осы кісіден алынан.

Ол романды директорды зі де, йелі де, балалары да оыпты. Сол семьяны жасы кретін романдарыны бірі екен.

Директор дереу шоферін шаырыпты. зілхана "записка" жаздырып алып, шоферді з "Волгасымен" Абзау аулына жнелтті.

— Тез жегейге жет, біз ол кісіні онаа шаырып жатыр деп айт, — деді.

Екі саата жетпей шофер Халиманы совхоза алып келді. Директорды йіне тсірді.

Халима зіні жылы жзімен, жібектей мінезімен, дауыс шыармай, жымиып ана клкіні ишарасын жасайтын детімен, мейірімді кзарасымен, арапайым кішіпейілдігімен крген жртты бірден баурап кететін еді. Директорды й іші тегіс Халимаа тнті болды.

Бір кезде Кнсілм:

— Апай, ят болмаса срайын: ай жерді ызысыз? — деді.

Халима детінше сл жымиып алды да:

— Балалар йіні ызымын, алам, — деді. Содан кейін зінін отыз екінші ашты жылы алай жетім балалар йіне тскенін, ал туан жері Абай ауданы екенін айтты.

— Абай ауданыны ай жерінен сіз, апай?

— Брын Жреадыр бызды деп аталатын еді. азір алай аталатынын білмеймін, – деді Халима.

— Плі, сіз мені з апам болып шытыыз ой. Мен де Абай ауданынан, деді Кнсілм зіні туан апасын кргендей уанып.

Директор Кнсілмні зі, Роза деген йелі, Тожан деген ызы брі зілханды сыртынан жасы креді екен. зілханнын бар кітаптары йлерінде тр. Директорды зі оны газеттерде шыан маалаларына дейін збей оып отырады екен.

Сол кні кешке зілханны совхоз жмысшыларымен кездесуі болды. Халыты жазушыа деген рметіні кшті екенін мен сонда ана крдім.

Кездесуден кейін совхоз зілхана шапан кигізіп, ат мінгізді. Маан жазушыны жауынгер жолдасы деп алтын саат сыйлады.

Мен зімні жаман саатымды алтама тыып, алтын саатты матанып, білегіме таып алдым. Екі-ш ауданды аралап, Семейге айта жеткенше білегімнен шешкенім жо. Тек йге келгеннен кейін ана:

— Мінеки, бізді олжа! деп Хантайды олына статтым.

айтарда директор Халиманы да олына йелді кішкентай алтын саатын статты.

Халима:

— Мен Сіздерге р ол келдім, сіздерден мндай ымбат сыйлы алуым ят ой.Жне мен отбасында отыран арапайым йел анамын. Маан не шін бересіздер бл сыйлыты? — деп тандана н атты.

Кнсілмні ойы шыр екен, Халиманы бл сраына табан астында длелді жауап айырды.

— Сізге бл сыйлыты ш трлі себеппен сынамыз: кешегі лы Отан соысында аза ыздарынан шыан жауынгерлерді бірі боландыыыз шін. Бл — бір, — деп ол бір саусаын бкті. — Халымызды сйікті жазушыны жары боландытан. Бл — екі. Ол екінші саусаын бкті.,— Сонымен бірге Сіз Абай ауданыны ндызды ауылынан шыан мені туан апайым боландыыыз шін.

Осылай деп ол шінші саусаын бкті.

— Туан апасына сыйлы бермесін деген за жо ай елде.

Жиналып трандар Халиманы "Алыыз, апай!", "Алыыз!" деп ыстады.

Халима басын шайады. Содан кейін саатты бір олымен стап жріп, бауырларын беттерінен сйіп, разылы, білдірді. Саатты білегіне байламай, аырын ана ол сумкасына сала салды.

Халима алтын, кміске мар болан жо. Сондытан да зіне жрт сыйлаан алтын заттарды зергерге апарып, ыз, келін, немерелеріні олына жзік етіп тастап кетті ой.

Біз, Хантай екеуміз Халималармен за жылдар дос болды. Сонда мені аараным: Халиманы бойында адам жанын зіне арай тартып тратын кзге крінбес магнит бар сияты еді.

асында атар жргенде кісіні адірін біле бермейсі ой. Сол кісіден кз жазып аланда ана "ап!" деп саныды соасы. азаты "Асар тау алыстаан сайын биіктей береді" дейтіні сондытан болар.

Халиманы мірден ткеніне ш жылдай болып алды. Бл ш жылда Халиманы андай асиетті кісі боланын кп жрт білді. Халиманы бейнесі оны кргендерді кз алдынан кетпейді, крмегендерді Жібек пен Баян слу сияты зіне тартып, ынтытыра беретін шпес лгі болып алды, ала береді деп ойлаймын.

Сол сапардан кейін Абзаудаы Халиманы алып, айтадан Семейге келдік. Ертеінде зілхан Семей облысты партия комитетіні бірінші жне екінші хатшылары Аманолла Рамазанов жне Савельевпен бірге Абай ауданына кетті. Халима бізді йде алды.