МГІЛІК МАХАББАТТЫ НРАНЫ

азастанны халы, жазушысы зілхан Нршайыовты 2005 жылы «лке» баспасынан жары крген «Мгілік махаббат жыры» деп аталатын кітабыны алашы беттерін ои бастаанымда-а йел-Ананы Тір деп білген ежелгі ата бабаларымызды салт-санасы, дет-рпы ойа орала кетті.

И, арты ата-тегіміз саналатын сатар мен ндар, ежелгі тркілер, діретті ш кшке — кктегі Кнге, асиетті Жер-суа жне май анаа, длірек айтса, Анаа мыр бойы табынып, тазым етіп тетін болан. сіресе, е діретті Тір — йел Ана саналан. йткені рбір отбасыны бала-шаасын, т берекесін, бірлік-татулыын дайы орап отыратын киелі кш — Тір-Ана деп білген. Бл туралы адамзат тарихындаы алашы кітаптарды бірі «Авестада» (бізді заманымыздан брыны ІІІ-ші асыр) жне Орхон ждігерліктерінде (VIII-ші асыр) жазыланы млім.

И, солай, бізді ары аа-бабаларымыз йелді діретті кш, Тір деп таныан. Ал, біз сз етіп отыран «Мгілік махаббат жыры» атты ара сзбен жазылан поэманы авторы зіні жанына — жылу, жрегіне жыр беретін мірлік досы туралы: «Халима — мені з мірімні аспанында жарыраан Кнім болды. Мені Кнім! р йел — з отбасыны алтын Кні. Жердегі бар тіршілік Кннен уат алып, соны жылуы мен жарыы арасында сіп-нетіні аян... йел-Ана арызын ешбір еркек, ешбір перзент тей алма емес. Егер мен жз жыл жасасам да, Халиманы маан сіірген ебегін, оны адамгершілік, йелдік, рпаымды рбіткен аналы арызын тей алмаспын деймін. тей алмаймын!» — деп жазады.

Міне, аламгер зілхан Нршайыов «Мгілік махаббат жырын» жазу арылы байыры бабаларымызды Кн мен Ананы Тір ттып, олара табынатын, тазым ететін, оларды алдында бас иетін ізгі дстрін бгін жаластыра тскен сияты.

Мені ойымша, Анаа тазым ету — е алдымен, мгілік махаббата, адам бойындаы е млдір сезімдерге, адамгершілікке, мейірімділікке, айырымдылыа, бауырмалдыа тазым ету деген сз. зілхан Нршайыовты осы біз сз етіп отыран кітапты жазардаы негізгі масаты да осындай жйттар болан сияты.

Сонымен,«Мгілік махаббат жыры» — а лемен жазылан прозалы поэма. Бл кітап негізгі екі блімнен жне осымша блімнен трады. Бірінші блім — «Халима» (міріні шпес рнектері), екінші блім — «Халимаа хат» (Саыныш саздары) деп аталады. Бл кітапта «Халиманы еске алуа» арналан да блім бар. Мнда Халиманы азасына байланысты кіл айтулар, хаттар, лебіздер, естеліктер берілген.

«Мгілік махаббат жырыны» бірінші блімі — аламгерді жан жары, деби серігі, аяулы адамы Халима туралы хикаят-дастан деуге болады. Мнда з аа жабырай алса — жадырататын, жаыла алса — тзететін, жатса — жастыы, жантайса — тсегі болатын мірлік досы Халимаа араа айтылатын жиырма сз — жиырма таырып етіп берілген. Длірек айтса, автор з ойын оырмана Халима туралы жиырма тебіреніс арылы жеткізген. рбір тебіреністі зіндік идеясы, сюжеті, таырыбы бар. Блар бірін-бірі айталамайды, айта бірін-бірі логикалы трыдан толытыра, жетілдіре тседі.

«ят» деген ш ріптен тратын лы сзді зіне мірлік ран етіп алан Халиманы жары дниемен оштасар стте кйеуіне айтатын сиеті «Екінші сзде» берілген. Мен зім осы сиетті оып болып, рбір тірі пенде аыры бір кні келетін з ліміне де моральды-психологиялы жаынан мытап дайындалып жруі ажет екен-ау деген ойа келдім. Ажалды йтеуір бір келетінін іштей мойындап, оны кез-келген стте иналмай-а абылдауа зір жрген адам ана зінен кейінгілерге ерекше стамдылыпен осындай лаатты сиет сздер айта алады.

Міне, «Мгілік махаббат жырыны» басты аарманы — Халима рейлі ажалды зінен де биік тран ержрек жан. Халима туралы тебіреністерді оыан сайын осы пікірге кзііз жете тседі. Алайда, бл кітапты жазушыны з йелі туралы жазан естелігі ана деп арауа болмайды. Мндай пікір «Мгілік махаббат жырыны» таырыбын тарылтып, сюжетін сйылтып жіберер еді. Ал, аламгерді оырмана айтар аылы тереде жатанын, мезеген масаты з отбасынан биікте транын аару иын емес.

Біз дл осы арада белгілі жазушы, білікті баспагер Серік бдірайымлыны «Мгілік махаббат жыры» авторына жазан хатынан ыса ана зінді келтіре кетуді жн крдік: «Бл шыарма Халима — жегемізге ана емес, азаты аяулы ыздарына, адал жарларына, асыл аналарына, ардаты желеріне орнатылан мгілік ескерткіш. Шын саыныштан туан дастан. Айта алмай, жаза алмай, айтса та, жазса та, з аа, Сізше айта алмай, Сізше жаза алмай жрген таырып еді, соны боямасыз, иялсыз, тіпті, оспа-бкпесіз ааза хаттап бергеніізге дн ризамын. Тлім алам дегенге трбиелік мні зор мір жыры бл. Ауды сыарынан айрыланын аыздан, кйден естіген жан еріксіз кзіне жас алатын. Адам, Азамат, Жазушы жарын, досын, жан серігін жоалтандаы жотауын оыан кісі селт етіп оянбауы, др етіп сілкінбеуі ммкін емес».

Есімі бкіл аза ауымына мшр зілхан Нршайыов сияты аламгерге мірлік дос болу, елу трт жыл бойы оан алтысыз ызмет ету, рпаын рбіту, жрегіне шабыт беру арылы Халиманы есімі де лтымызды зиялы азаматтары арасында белгілі болып алан еді.

рине, мірдегі осындай рбір былысты зіндік сыр себептері, алы шарттары болатыны млім. Таыр жерге шп шыпайды ой. Дл осы трыдан алып араанда, халымызды сан асырлы тарихында еліне ебегі сіген талай-талай аарман ыздарымызды боланы млім. Бл сзімізге сонау сатар заманында лан-байта жерімізді жаудан орап алан батыр ызымыз Тмар (Томирис), арахан батырды жанына жалау, олтыына демеу болан сйіктісі Айша бибі, Ахмет Иассауидей лама аынды трбиелеп сірген арашаш ана, бкіл тркі лемін тамсандырып лыбектей л тапан Гаухаршад бегім, кллі аза ауымыны анасы бола білген Нрила (Домала ана), кні кеше ана аза ыздарыны батырлы дстрін бкіл дние жзіне танытан Мншк пен лия сияты аруларымыз длел емес пе?!

Сйтіп, аламгер зілхан Нршайыов з кітабында Халима бейнесі арылы халымызды сан асырлы тарихындаы аза ыздарыны айсарлы, мейірімділік, тзімділік, жомартты, махаббата адалды, ке пейілділік сияты ізгі асиеттерін зор шеберлікпен бейнелеп крсеткен.

Рас, з ааны ардаты азамат, белгілі аламгер, крнекті коам айраткері ретінде алыптасуына мірлік досыны сіірген ебегі де аз болмаса керек. Авторды з сзімен айтанда, Халима мыр бойы ататы жазушыны ойын жалап, рісін кеітіп келді. Созса — олын, ойласа — ойын зартты. з аамыз су сраса — ст, арта сраса — азы, жая сраса — жал беріп келген еді. Мны брі рас. Жазушы иялынан туан слу сздер емес, мына мірді шынайы шындыы болатын. Оны з кзімізбен крген болатынбыз.

Дегенмен, мірде рбір былысты екі жаы болады деп білеміз ой. Енді мселені осы жаына кшейік. адірлі Халима жегемізді сондай биік адами тыра ктерілуіне, сйікті жар, ардаты ана, адал дос,байсалды бйбіше болып алыптасуына зілхан аада зіндік лес осан шыар.азата: «ыз кезінде брі жасы, ал жаман атын айдан шыады?» деген бір дрекілеу естілетін сауал-маал бар. Мен зім осы бір срата тере пл сапалы мн бар деп ойлаймын. Біз «Жібекті тте алмаан жн етеді» деген анатты сзді де білеміз. ке шешесіні йінде жргенде биязы мінезді, парасатты, кішіпейіл болып келетін талай ыздарды мір жолында депсіз жандара жолыып, дрекі мінезді келіншекке, парасатсыз йелге, ткаппар бйбішеге айналып кеткенін кнде кріп жрміз.

Міне, осы жаынан алып араанда, аяулы жарыны мірдегі мртебесін ккке ктере білген зілхан аадай ер азаматты ыруар ызметін оырман ауыма лгі-неге ететіндей таы бір махаббат дастаны жазылуы керек сияты. Ондай жыр-дастансыз Халима жегейді мірдегі, кркем дебиеттегі, болаша рпа ойындаы шынайы бейнесі толы ашылмас еді. рине, з аа жайындаы «Мгілік махаббат жырыны» жаласын келесі рпаты аламгерлері жазатын шыар. йтсе де, сол болашата мірге келетін махаббат жырыны алашы шуматары азір-а жазыла бастаан сияты:

Ар алдында крмеген жаза басып,

Елі шін оянды маза ашып.

Кішіге — аа, лкенге — іні болан,

Бар азаты сйетін — з аасы, —

деген аын Марфуа Айтожинаны ле жолдарын оыанымда осындай ойа келдім.лі есімде, Халима апай айтыс болан кні маан есімі белгілі бір жазушы телефон соты. Мндайда «атын айтпай-а ояйын» дейтін детіміз бар ой. Мен де сол жазылмаан заа баынып келем. Сонымен, лгі жазушы телефонда ентіге сйлеп:

— Ойбай-ау, Нке! Естіді бе, Халима жегеміз дние салып, зілхан аамыз баытсыз болып алды ой, — деді.Біреу тбемнен мздай су йып жібергендей селк ете тстім. Оыстан естілген суы хабардан денем тітіркеніп кетті. Маан «айтыс болды» деген сзден грі «баытсыз болып алды» дегені жаныма аттыра батты. апелімде аузыма сз тспей, сасалатап алдым. Аыры есімді жинап, ашу-ызаа булыан кйімде:

— зілхан аа — баытты жан! Ол дл азірді зінде де брімізден лдеайда баытты, дедім.

— Не деп турсы, Нке! йелі айтыс болды дедім ой. лде естімей алды ба?

— Естідім. Білем. азір з ааа кіл айтуа барам.

— Онда несіне клгірсіп трсы?!

— Клгірсігем жо. Шыным сол. Солай екеніне кміл сенімдімін.

— Сонда алай?

— алай дейтін несі бар? Марм Халима жегеміз лтымызды матанышына айналан ажайып йелдерді бірі еді. Сондай аруды мірлік дос етіп, онымен елу трт жыл бойы бірге трып, бірге ойлап, мірді ызыы мен иындыын бірге ктеріп жруді зі баыт емес пе?! Бір н бар ой. уені есіме тспей тр. Сонда:

ткізген жасыменен жарты саат

Жаманны тіп кеткен міріндей,

деген ле жолдары бар.

— И, солай ой. Біра мен з аа сол баыттан айрылып алды деп трмын ой.

— Жо. з аа — мгілік махаббата ие болан жан. Ал, мгілік махаббат — мгілікке берілетін баыт. Мгілікке! Мндай махаббат адамны азасына да атысты емес. Демек, з аа жанындаы жарынан айрылып алса да, басындаы баытынан айрылан жо. Халима жегемен бірге ткізген елу трт жыл мыр жолдары, баытты кндері, уанышты сттері з ааны жадында мгілікке саталып алан. Енді ол сйікті жарыны рухымен сырласып, гімелесіп, отан хат жазып, ле арнап мір среді. Ататы аындар сйткен. Мгілік махаббат дегеніміз осы! И, махаббат — мгілік былыс. Ол ешашан лмейді. Демек, Халима жегейді мгілік мыры енді ана басталды. з аа айтпашы, махаббат — адам жаныны жалауы. Ол: адамгершілік, адалды, ділдік, апейілділік, пктік, млдір тазалы, лы ікрлік. Махаббат — адам жрегіні е асыл азынасы.

— И, мен де солай ойлаймын. Тек ана з ааа киын болды дегенді айтпа едім.

— рине, адам жз жасаса да кптік етпейді. Біра, жігітті баы жанып, зі армандаан алтын сты а рпек балапанына олы жетсе, бірі шын бірі жаратылан екі жрек нсіз йлесіп, бір ырапен соып, атар тзеп, мір деген кк аспанны иырына арай бет тзеп, жарты асырдан астам уаыт бойы екеуі анаттарын атар сермеп, шаттана шырап мыр кешіп тсе — бдан арты баыт бола ма?! айталап айтам. з аа — баытты жан. Бл баытты оан адам емес, Алланы зі сыйлаан. Мені ойымша, адам дние-млікке ана емес, оз тадырына да анаат ете білу керек. дайды бергеніне анаат жасап, шкірлік етіп, тубеге келуді зі де лылыты бір белгісі болса керек.

Мен жазушы досыма осыны айттым да, телефон трубкасын орнына ойдым. ойдым да азаты азаны сыпайы трде естірту дстрін мытып кеткенімізге іштей атты кіндім.

Сонымен, ойымызды бкпесіз айтса, Халима — зіні зілхан аамен ткізген баытты міріне анаат ете білген жан. Бл сзімізге Халиманы жазан хаттары, мына жары дниемен мгілікке оштасарда айтан сиет сздері длел.

Мен «Мгілік махаббат жырын» оып біттім. И, мртебелі махаббат — анша айтса да таусылмайтын мгілік жыр. Мен сол ажайып жырды авторы зілхан аа бейнесін кз алдыма елестетіп кргім келді. Алайда, кзіме з аа емес, махаббат амалын жаудан жалыз орап тран азаты дарабоз батыры елестеп кеткендей болды. Енді бір ст мен мгілік махаббат кйін лкен театрды ке сахнасында йылжыта тартып тран домбыра оркестріні дирижерін кріп трандай сезімге блендім. Сондай-а мен мгілік махаббата ойылан зулім ескерткішті скульпторына ол беріп, тазым еткендей едім.

И, бл кітап — мгілік махаббатты жаадан жазылан нраны болса керек!

Немат КЕЛІМБЕТОВ,

жазушы, филология ылымдарыны докторы, профессор.

«Егемен азастан», 25 тамыз 2005 жыл.

* * *

З АА!

Атаудан жасы демалып оралуыызбен!

Жіберіп отыраным — толы вариантым.

Осыдан енді ыайланан вариант жасап отырмын. зіізді рметтеуші, пip ттушы інііз: БІЛФАЙЫЗ.

Оып шыан со, телефон соа салыыз!

Ары кні ышам вариантын да беремін.

27.06.2005 жыл, Алматы».

* * *