МГІЛІК МАХАББАТ ТЖ-МАХАЛЫ 1 страница

(Халы жазушысы зілхан Нршайыовты

«Мгілік махаббат жыры» атты

поэмасы хаында эссе-толау)

Кгімде жарын кнім клімдеп, аспанымда кгілдір туым желбіреп транда, егеменді еріндікке олым жетіп, не десем де айтарымды ораштанбай ашы айтар ммкіндікке ие болып отыран шаымда, енді уанышымды, тебіренісімді несіне ішіме бгем!? Ендеше, азаым, алты алашым, Жмыр Жерді ткпір-ткпіріндегі андастарым:

Сйінші! Кні кеше ана тл дебиетімізді алтын орына ажайып бір керемет кркем туынды — ерекше азына кеп осылды! Ол кркем азына — халы жазушымыз зілхан Нршайыовты «Мгілік махаббат жыры» (Алматы, «лке» баспасы. 2005 жыл 10 000 дана) атты поэмасы!

Уа, Жасаан! Жасылыты аямай беріп жатырсы ой! Бл бергеніе де шкір! И, мны да баа жетпес — асыл сыйы! Мгілікке берген асыл азына! Тубе!

Алла жазса, енді осы асыл азынамызбен де лем алдында матана аламыз! Heгe десеіз, базы заманнан ашытар жайлы ауыз дебиеттік аншама дастан-жырларымыз бар біздер бгін, енді соан оса, лем алдында матан ттар мгі махаббат жайлы жазба дебиеттік ажап дастана да ие болып отырмыз! Оны аты лгі атаан «Мгілік махаббат жыры!».

Ол — ашыты сезім кйін кереметтен паш етулерімен здеріне бкіл адамзатты тнті еткен Данте Алигьериді (1265 — 1321) «Тір тлкегі» мен («Божественная комедия») Франческо Петрарканы (1304 — 1374) «Мадонна Лаураны мірі мен лімінен» («Жизнь и смерть мадонны Лауры»), Джон Мильтонны (1608 — 1674) «Жоалан жмаынан» («Исчезнувший рай») жне Жорж Сандтты (1804 — 1876) «Консуэлласынан» бір мысал кем азына емес! Керек десеіз, ол рухани діреті, трбиелік мні жаынан жоарыда аталан шыармалардан, тіпті, лдеайда артыта!

Бл алтын азынамыз да болашаымызда аза атын кллі лемге паш еткен «Абай» эпопеямыздай болма керек! Тек енді ол тездетіліп тез арада: араб, парсы, трік, нді, жапон, ытай, орыс, неміс, француз, аылшын сынды лемні алпауыт тілдеріне аударылса! Сонда ол бкіл адамзата бірден белгілі болар еді. Солай жасалса-а болды, «Мгілік махаббат жыры» атты дастанымыз алда аталан итальянды, аылшынды, французды лемге йгілі шыармалар атарынан бірден орын алар еді.

Сонда оны «Тір тлкегімен» терезесі те, тіпті, одан сйемдей болса да арты екендігі зінен-зі ап-айын крінер еді.

Біра, ашаннан зімізді тменшік стайтын дадымызбен: «Ау, бл асыра мадатау ой! Мнымыз тым сіріп жібергендік болып жрмесін?! Байап сйлесеші, Ыдырысов туысан!» — дейтін аайындар табылары сзсіз.

Ондай аайындара мен: «Ба беруіміз жетті: бдан былай бса, енді зі б!» — деймін де айтарымды тура ашы айтамын!

Сонда дерім — е уелі, — жоарыда дегенімдей!

— з аамызды — «Мгілік махаббат жыры» ай ырынан да: мейлі, рухани діреттілігі жаынан болсын, мейлі, кркемдік сапасы жаынан болсын, мейлі, идеялы мрат биіктігі жаынан болсын, мейлі, танымды болмысы жаынан болсын, мейлі, композициялы ерекшелігі жаынан болсын, одан алды, тіпті, туындылы рылысы жаынан болсын Батысты алда аталан йгілі аламгерлеріні даты шыармаларыны ай-айсынан да бір мысал тмен емес! айта олардан біраз арты та, биік те! Батыстытарды ашытарына арнап жазан шыарма ескерткіштері мадригал, канцона, сонеттер ана! Ал, зааны ашыы — Халимаа арнап жазан «Мгілік махаббат жыры» поэмасы — мгілік махаббат Тж-Махалы! Егер ндіні Жаан шахы на ашыы

— Мнтаз слуа ескерткішін — Тж-Махалын тек мрамор тастан ана орнаттырса, бізді зілхан аа зіні 54 жыл бойы ынтызарлыпен мір кешкен ашыы — Халима Анаа ескерткіші Атауды а мрамор тасынан да, кркем сз (жыр, проза) діретімен де ажайып Тж-Махал етіп орнатты! — деп матану!

* * *

Енді сйікті жазушымызды осы «Тж-Махал» мнді туындысыны Дантелер туындыларынан мысалдай да болса артышылытарын сз етуге кшейік. Е алдымен, гіме «Мгілік махаббат жырыны» з «бсекелестерінен», тіпті, туындылы рылысы жаынан да лде айда артытыы хаында.

Туынды рылысы ымына — уелі оны жалпы ауым клемі (объемі) немесе, оны неше беттен жне неше мтіндік бліктен: блімдерден (раздел), тараулардан, таырыптардан, таырыпшалардан тратын ымы кіретіні белгілі.

«Мгілік махаббат жырын», мселен, міне, на осы ырынан алса, ол, алдымен, Алигъер Дантені «Тір тлкегіні» ттас толайым зінен де лде айда ауымды.

Ал,«Мгілік махаббат жыры» итальян аыны туындысыны басты кейіпкері — Беатричаа тікелей арналан блімнен («В раю») еселеп арты!

(«В раюды» дарынды Дантені он орайтын лы аынымыз — Маали Маатаев 1971 жылы «Жаа мір» деп атап аудараны белгілі).

Рас, зааны аталып отыран туындысы былай алса Дантені «Тір тлкегі» іспетті ш блімді. Біра, зекені туындысыны толайым ауымы 606 беттік, 50 баспа табаты.

Оны туындысыны бір ана 3-ші бліміні зі жеті тараудан трады.

«Мгілік махаббат жырыны» ттас мазмнында: бір роман-эссе зіндісі «лы бріні рпаы»; 20 лирикалы кркем-эсседен тратын бір лирикалы-хикаят «Халима». міріні шпес рнектері; бір лирикалы деректі повесть «Жан досымны жан жары»; бір схбат «Аппа ардай а махаббат болсын»; бір лирикалы гіме «Ізгілік шуаы»; екі лирикалы новелла «Мінжат»; «Мені кішкентай стазым»; он бес лирикалы естелік эссе «айран, Халима»; «Аяулым еді»; «Наыз махаббат осындай болар»; «Ар алдында кермеген жаза басып»; «адірлі зеке!»; «Мскеуден келген малім»; «Зейнеткерлік кітапша»; «ш дос ыз»; «Мені апатайым»; «ымбатты Халима»; «Біз Семейді ыздарымыз»; «ят болады! — дейтынды»; «Кш тотатан Халима!»; «Жаяу келген келін»; «Халима айтан бір сыр»; зааны брын жары крген «Халима» хикаясына (20 сзіне) тоыз баа; бір толау эссе; «Баян слуа арналан монолог»; бір корреспонденция «скери жинаа арналан анытама»; екі схбат-очерк «Схбат»; «Сраа жауап»; зааны соы бес хаты — «ымбатты Халима!»; екі кіл айту «айран, Халима!»; «Аяулымыз еді»; Халима ттей азасына атысты зааны з атына редакциялардан, жеке адамдардан келіп тскен 22 азалы хат пен азалы трт ле; Президент Нрслтан Назарбаевты зааа азалы хаты — «рметті з-аа!»; зілхан аа мен Халима ттеге сыйланан 82 кітаптаы автографтар; Халима-Ананы азасына орай айтылан 33 азалы лебіз, еске алулар; Халима-Ана жайлы естеліктер мтіндері бар.

Осылара оса «Мгілік махаббат жырында» мір бойы бір-біріне ашы болып ткен зеке мен Халима ттейді здеріні бірге тскен — 60; отбасы достарыны — 16; болан жерлеріні 16; жеке жаттарыны — 15; Халима-Ана ол неріні — 18; барлыы 126 суреті басылан.

Саралап келтірілген осы мтіндер мен суреттер «Мгілік махаббат жырыны» негізгі екі азыы — жарын туындыны бірінші бліміндегі «Халима» хикаясы мен екінші блімді ттас алып жатан — «Халимаа хат» дастаныны толы асыл денелеріні он екі мшесі іспетті.

Бейнелі трде «Халиманы», «Халимаа хатты» ос ашы

— Халима мен зекені здеріні сйіспеншілігіні ажап мсіні деп арастырса, онда сол он екі мше ажап бейне мсінні бойына «ан жгіртіп», «кздерін» жайнатып, кркін алаулата нрландырып тр. Осы осалы он екі мше — ортаы бейне мсінді жан-жатан аумалап, жары-суле шашып, сол мсінні сырты крік, кескін-келбеттерін, «ішкі жан-дниесін» шырайлы стіне — шырайландыра тскен!

Бл — олара кейін айыра тоталып жатпас шін, зааны з олымен кестеленіп жазылып, ажайып табиатты жаа туындысына — «Мгілік махаббат жырына» ыйсыны тауып, июластырып зара байланыстырып кіргізген жазушыны жоарыда аталан хикаяттарына, деректі повестеріне, новеллаларына, естелік-эсселеріне, жазбаларына, схбаттарына, очерктеріне, хаттарына, естеліктеріне, лебіздеріне т.б бізді алдын ала берген жалпы баамыз.

Ал, з аамызды «Мгілік махаббат жырына» неге біз Данте, Петрарка, Мильтон, Сандтарды адамзата йгілі шыармаларымен терезесі те, тіпті, біраз арты та деп баалап отырмыз?

Блкім, асыра сілтеп, анымыза тартып, шынында, арты кетіп жатан шыармыз?!

Олай етпесек, зіміз тйген осы бір мызымас басты тжырымымыза длеліміз айсы?

Сол шін, енді, кейін ол жайды жеке сз ететін боландытан, осы арада, «Мгілік махаббат жыры» рамына енген бір ана ерекше табиатты туынды — «Халимаа хатты» тек рылысы мен мніне тотала тейік.

* * *

«Халимаа хатты» зі Дантені ш блімді «Тір тлкегіндей» клемді. Біра, з ааны бл туындысы Дантені комедиясындай, тек бірыай канцона-сонеттерді, Петрарканы «Мадонна Лаураны мірі мен ліміндей» тек бірыай мадригал-сонеттерді, жиынтытары ана емес. ртрлі 82 сонет-саздар, а ледер!

Ттас аланда, сонет не траты: АВАВ, ABBA тріндегі трт жолды екі шуматы (катрен); не ртрлі cdc, cda, cde тріндегі ш жолды бір шуматы (терцет) уендік, салонды, лирикалы (сезімдік), сазды(ндік) поэтикалы мнді жырлар жыйынты ымы ой!

Дантені барлыы 34 жырдан тратын ш блімді «Тірі тлкегі» на АВАВ, АВВА катрен тріндегі 680 кацоран-сонеттік лирикалы балладалар жыйынтыы. Петрарканы «Мадонна Лаураны мірі мен лімі» — катрен мен терцит тріндегі 317 мадригал (бл да лирикалы сазды уенді балладалар) сонеттер!

Ал, зааны бір «Халимаа хат» саыныш сазы жырыны зі ана: жеті лирикалы поэма, алты лирикалы жыр баллада, екі лирикалы жыр новелла, он жеті жыр саыныш, жиырма екі жыр еске алу, ш сонет-сырласу, ш сонет-арнау, ш сонет м, екі сонет сипаттау, бір сонет торыту, бір сонет жотау, бір сонет зар, бір сонет амыу, бір сонет айы жиынтыы. Барлыы 82 а ле-жыр!

Данте, Петрарка, з аанны жыр туындыларын шума, жол сандарына аударса тиісінше: 680 шума — 5540 жол; 1109 шума — 4438 жол; 1322 шума — 5326 жол!

Кріп отырсыз, бір «Халимаа хатымен» ана туындылы жыр шуматары, жол сандары жаыны зінен з аа (Дантені ттас туындысынан жалпы жол саны жатынан сл-пл кем боланымен) ттас аланда, ріптестерінен лде айда озы жатыр!

«Халимаа хат» — «Мгілік махаббат жырыны» алтын азыы, тірек тыры, шынайы ашыты дастаны! Ол — тек Адам атты тіршілікті бріне орта, біра наты соны тек ерек екі жанны — Халима мен зілханны болмысы мен бойларына ана шпестей, снбестей боп дарылан: е таза, е млдір, е кіршіксіз, е пк, е шынайы, е биік, е асиетті, е жалынды, е ысты сезімді, бір сзбен айтанда, ашытытарыны нраны!

Олар — иялда емес, 54 жыл бойы бірге мір кешкен. Бірі сонша слу да емес. Біра, екеуіні де жандары слу, жандары жарын, жандары сас, жандары адал, жандары млдір! Олар жаратанны арапайым, атардаы пенделері: Халима мен зілхан — жігіт пен ыз, жар — жбай, ке-шеше, ата-же ашытар!

Бл ашытарды кереметтігі мынада. Мселен, Халима ашы: Дантені — Беатричасындай тамты-жматы кезген ерек Алла рухты керемет те емес! Петрарканы — Лаурасындай елден асан ерек слу да емес! Мильтонны — Мэриіндей кірпияз да емес! Сандты — Консуэлласындай такаппар да емес! Онда Гетені — Христинасындатыдай — менмендік те, Гейнені — Матильдасындаыдай кербездік те, Вольтерді — Эмилиясындай — жргіштік те жо!

Ол — тумысынан: аылды, адал, пк, діл, апейіл, адамгершілікті, биязы, батыл, мейірбан, мейірімді, инабатты, ыждаатты, айсар, амор, ажырлы, арапайым, турашыл, стамды, тапыр, парасатты, кішіпейіл, шаруаор, ебекшіл, нерлі, ісмер, сезімтал, бір сзбен айтанда, бір — сырлы, мы ырлы абзал жар, келін, ана — дана! ысасы, сирек кездесетін ерек жан! Ол—йел затыны бойларында болатын, болмысында кезігетін бар асыл, жарын, жасы асиет-дадыны брін бір зіні бойына жиан ерек тла! Ол — сйіспеншілік, махаббат, ынтызарлы, ашыты сезімдерді мгі лы!

Ал, заа — тек Халима шін ана жаралан, на соны зіндей асиет-дадылы, мінез-лыты арапайым Адам! Біра, Ол шыармашылы, лы дарын, асан талант иесі!

Бл жаынан да: Ол Данте, Петрарка, Мильтон, Сандтардын здерінен мысал кем емес! Шыармашылы тапырлы, ыждаатты жаынан, айта, Ол Батысты аталан аламгер ріптестерінен мысал арты та!

Мны оны «Мгілік махаббат жыры» поэма-дастанын композициясы жаынан Батысты ріптестеріндей тек бір ана жанрлы етпей: роман, дастан, хикаят, лирикалы повесть, гіме, новелла, эссе, очерк, хат, эпистолярлы жазба, немесе, сан жанрлы етіп руыны зі-а длелдейді.

Сйтіп, жоарыда баяндаландарды здері-а, бізді заамызды «Мгілік махаббат жырыны» бір туындылы рылысы мен композициялы рылымыны зі ана европалы йгілі аламгерлер шыармаларыны туындылы рылысы мен композициялы рылымынан лде айда крделі, лде айда кен, лде айда арты екеніне айын длел бола алады. Бл бір.

Жне бл артышылы аламгер Нршайыовтын жаа поэма-дастаныны е басты артышылыы да емес! йткені, кез келген кркем шыарманы артышылыы, е алдымен, оны кркемдік сапасынан: онда деби бейнелерді алай шебер сомдаландыынан, алай шебер тлаланандыынан, шыарманы идеялы, рухани уаттылыынан, тіліні кестелі рнектілігінен, стиліні оралымды, тыр, айын, таымды шеберлігінен танылады ой. Осыларды дрежесіне байланысты ой.

Ал, осы орайлардан аланда да, зілхан аамызды аламынан туан туындыларды брі оны уелгі кркем повестік мнді очерктерінен бастап, илы-илы романдарына, хикаяттарына дейін халымызды шамырана, сйсіне, лззат ала, сусындай, рухтана, жастана, жаттай оитын шыармалар екені белгілі.

Егер з тілдеріне аударылса, з аа туындыларын аылшын, француз, американдытардан бастап, лемні баса халытары да сондай сермен оыры сзсіз жай!

Демек, аламгер зілхан Нршайылы уезовты ойшылды, сыршылды, шыншылды, флсафалы, гуманистік дстрін, суреткерлік шексіздігін одан рі жаттытырушы Суреткер! Ол — адамны асыл да нзік сезім кйін тап басушы танушы — Тамыршы! Ол — ара сзден трлі тсті тйін тйетін, асыл ала жасайтын — Зергер! Ол — сол арапайым ара сзден ажайып кріністі сурет салатын — ажайып Суретші! Ол — тгілген Шешен! Композиция рыш! Сюжет июластырыш! Оиаларды, іс-рекеттерді, адамдарды имыл-ылытарын, мінез лын, келбетін на сол алыптарында кз алдыа келіп, млдірете, елжірете Баяндатыш! ткенді-кеткенді сол сттеріндей еске алуды, ойа салуды, рі соларды серлі бейнеге айналдыруды — Хас Шебері! Ол — диалогтар руды да, адамдармен сйлесуді де, оларды сйлете білуді де — асан жйрігі!

Асан суреткер заа, алдымен, з лтына енді ана сый-тарту етіп сынып отыран «Мгілік махаббат жыры» туындысын жазуда да зінін бойына дірет дарытан осындай талант дарынын шеберлікпен пайдаланан.

Ол жаа дастанында ашы жары Халиманы сонша ерек жарын бейнесін кестелі, ажайып рнекті ара сзбен де, тгілген шешендік тілмен де, сезімді саз нді поэзиялы жырмен де, алдымен, зі тлалаан, зі сомдаан. Соны ол

алай жзеге асырды? Осы арада, енді соан тотала тейік.

* * *

Халима ашыыны ажайып бейнесін сомдап тлалауды, сйтіп, Оны кркем дебиетті мгі аыз кейіпкерлеріне айналдыруды зілхан аа, алдымен, «Мгілік махаббат жыры» атты жаа туындысыны рамына енгізген бірінші тырлы шыармасында — «Халима. міріні шпес рнектері» хикаясында жзеге асыран.

Аталан шыарма сезімге толы а ле! Шын мнінде ол нзік жрек ні! Сазды жрек жырлары!

Онда заа рнекті де кестелі ара сзбен дние салан жан жарын егіле де езіле еске ала, оны іс-рекеттерін, имыл-ылыы рлеп, ыса-ыса баяндап бере, елжіреп айта отыра Халима-Жарды, Халима-Ананы, Халима-жені, Халима Адамны ерек асиеттерін, ылытарын, істеген адамгершілік істерін ала жайан.

Хикаяа кірген бірінші сзде Халима ттейді ашанда з жарына, тіпті, кімге де — аймана азаа да алтысыз амор адам екені, сіресе бейнеленген. Міне, соны бір крінісі.

...Инфарктке шыраан з аа ауруханада. Жатан палатасы екі кісілік. Блме ара клеке. жет жасар блмені есігі асыан — шиылдауы. Ашып-жапан сайын «ндетіп» мазаны кетіреді. Сыраттар тсегі тсындаы абыра шамдар да, орта стел асындаы шам да сыырайан, тмен батты. Жазушы кітап оымай, жазбай отыра ала ма? — алмайды.

Байаыш Халима ттей осыларды бірден андайды.

Ол уелі сыраттарды тсындаы ілдіргілер мен орта стел асындаы ілдіргі патрондарына 75, 100 ватты шамдар кеп орнатады. рланан графин орнына з йінен графин келеді. «нші» есікті де зі жндейді.

Мндайды йелдерді кез келгені істер ме? Олар: «Бл — аурухана ызметшісіні ісі ой!» деп, олды бір-а сілтер еді.

Ал, крдііз бе, Халима йтпейді. Жары шін ана емес, оны сырат кршісі шін де адамды аморлы жасайды.

— араым, маан шамды несіне келді? — деп таданан науаса, ол:

— «Тйені таныаны жапыра» дегендей, з кйеуімні бас жаын жарыратып ойып, сізді ара клекеде алдыраным ят ой, — дейді кліп.

Ол ол ма, йден келген графинді ауруханадан шыарда ала кетпек болан зекее:

— асындаы кісіден ят ой, графинді алмайы. Ол кісі жазылып шыасын, орындарыа баса адамдар келеді. Олара да айнаан су керек. Графин палатада ала берсін. «Ат аунаан жерде тк алады» деген бар емес пе? Сенен алан бір «тк» болсын, бл графин. Сол ат рлы жосы ба? деп кліп, графинді зекен олынан алып, стел стіне ояды.

Осы бір слдей ана рекеттерін гіме етіп, Халима айтан сздерді дл келтіру арылы жазушы ашыыны арлы, ятты, амор адам екенін демі бейнелейді («Мгілік махаббат жыры». Бдан рі осы туындыдан келтірілген зінділер. Хикаядаы шінші сзде келтірілген жар ашыты: «зілхан! Мені уайымдап, ждеп алма! Жарай ма?.. зіні Халима!» — деген титтей мтінді хатты алайы.

Туындысында осы титтей хатты жария етуі арылы заа ашыыны зіне деген ынтызарлыын, жан жомарттыын, аылдылыын крсетіп отыр.

«Егер сен жолаушы жргенде бірдееге шырап алса, мен сенсіз мір срмеймін, артынан оса кетемін».

Хикаясыны бесінші сзінде, уелде 9 жыл ашы болып жріп, 1947 жылы маусымда айдаладаы электрі, киносы, радиосы, кшесінде дретханасы жо алыстаы «Абзауда» осылан ала ызы Халимасыны з аузынан осындай сз естігенін матанышпен айтуы — зілхан ааны Халима ызды зіне шын ашы ару екенін крсетуі.

«Егер Халима маан трмыса шыдай, баса біреуге барса, ататы алым йелдеріні бірі болатын еді деп ойлаймын. Ол з бойындаы осы тамаша талантты мртебелі махаббат жолына рбан етті. з талантын шіріп, мені талантымды рістетті. з бойында неше алуан талант тгіліп трса да (ісмер, тігінші, шебер, кестеші, емші, электрші, монтер, слесарь да болатын) соны бірде-біріне матанбайтын: ісмерлігін, іскерлігін млде елеусіз нрсе ретінде баалайтын».

«йел адамдар жылауы келеді, ит етсе жылап оя беретін йелдер болады. Халима ананы кзінен жас сирек шыатын».

«йелдер клекеш келеді. арылдап атты клетіндері де болады. Халима а тістерін жарыратып крсетіп, еріндерін сл ашатын да, жай ана жымиып оя салатын?».

«Кп йелдер кйеуіне кін таыш келеді. 54 жыл бірге транда Халима маан бір рет те кін ойан емес. Ол мені мінім жотыынан болмаса керек. Ол оны: «Жотан згеге жармасып, жарымны жанын жараламайын» дегендігінен шыар».

«Кп йелдер зін-зі аяп, згені де оны аяп, аялауын талап еткіш келеді. Халима зін аяп, аяншатану дегенді білмейтін еді. Мселен, менде 10 мыа жуы кітап бар: Халима ерінбей жалыпай соны брін тізімге тіркеп отырды. Менде 800-ден аса жазушылар, тілшілер, р алуан авторлар олтаба жазып сыйлаан кітаптар бар. Халима соларды бірін жоалтпай жинап, арнаулы Картотека жасады. Барлы кітаптардаы авторларды сый сздерін з олымен бір Картотекаа кшіріп ойды». (Жоарыда келтірілген зінділер.

«Кп йелдер ялу дегенді білмейді! оам рсат етті деп, ашы-шашы, жалааш-жалпы жре береді. Ал, Халима маан жалааш денесін крсетуге ялатын».