МГІЛІК МАХАББАТ ТЖ-МАХАЛЫ 3 страница
Осындай саынышын суреткер ашы:
«Суретіді сйемін,
Айналайын, арайлым!
Одан зге мен сорлы,
Не нрсеге жараймын?!
Саынамын, амал жо,
Ол кндер кетті келмеске.
Жнелді жйткіп, алыстап,
айрылып слем бермеске»
— деп тйеді.
«Халимаа хаттан» келтірілген бл зінділер, онда авторды ынтасыны айдай тласын алай мсіндегеніне айа.
Шерлі саыныш зааа енді Халиманы тіршіліктегі асиет, келбетін айыра кз алдына келеді:
«Есімде, жаным, есімде,
Жымиып алай клгені.
Рас па деймін зімен,
за мір сргенім?!»
Бл бір жаынан зааны Халима жарыны келбет, мінез ылыы былай жыр болып соралады:
«Жатсам, трсам, кндіз-тн,
Ойымнан бір кетпейсі!
зіні тірі кезідей,
Неге бір ст жетпейсі ?!
Саындым ттті ніді,
Жібектей жмса сзіді.
Елжіреп маан арайтын,
Мейірман ос кзіді!
Саындым білек, олыды,
Мойныды — барлы зіді!
Жер басып жрген Сен жота,
Не деген жаным тзімді!»
ашы аламгер ынтызарыны кейіпін осылай сипаттай келіп, жырыны бір тсын мынаан келіп тірейді:
«Жас кніде Сен,
Уыздай еді.
артайанда да,
Маан ыздай еді, Халима!
Жек крген жана,
Суы мздай еді.
ол созандара,
Биік здай еді,
Жасыларды
Сыйлайтын еді.
Жамана жртты
имайтын еді, Халима!
сек-аяды
Білмейтін еді.
Алтынды кзге,
Ілмейтін еді, Халима!
Жетім, жесірге
Береген еді.
Болжайтын алды
Креген еді, Халима!
Ойлары шыр,
Сезімді еді.
Трмыса иын,
Тзімді еді, Халима!
рыс-керісті,
Білмейтін еді.
Орынсыз ешбір,
Клмейтін еді, Халима!
Мысылмен мені,
Тйрейтін еді.
Аылмен ала
Сйрейтін еді, Халима!
Жарамсатыты,
Сймейтін еді.
Байлыа бас
Имейтін еді, Халима!
Ешкімге жайсыз,
Тимейтін еді.
Парасатымен,
Билейтін еді, Халима!
Осындай асыл
Халимам еді.
Айрылып Сенен
ан-айы жедім, Халима!»
* * *
Бл саынышты аяы айналып кеп зілхан ааны «Халимаа хатында», рине, Халимасына деген ашытыын айта-айта еске алуа мжбрлейді.
Сондытан оны жрек аламы «Халимаа хатта» енді:
«мір бойы екеуміз,
ашы едік тіріде.
Мен ашыпын мгілік,
Жан-жарыма — Кніме!
ашытыым зіе,
Жана уат береді.
з атыды лпештеу —
Маан барлы керегі!
«Сенсі! Сенсі! Халима
Жанымны жары жлдызы!
Итальянка емес ататы,
азаымны бір ызы!»
* * *
«Сен мені Джакондамсы,
шаа сыймайтын.
анша жыл тсе-даы,
«лдіге» имайтын».
* * *
«Сен мені Джакондамсы,
Мгілік ккейден кетпес, Халима!
Кктегі жары жлдызымсы,
сынсам олым жетпес, Халима!».
* * *
«Сен мені Тірімсі!
Мен Саан сыйынамын!
Сен есіме тскенде,
зге ойдан тыйыламын!»
– деп жоралайды.
Міне, блар да Халиманы ажап бейнесі емес пе? Осылай тгіліп, толып, тебіреніп отырып, заа Халимамен екеуіні ашытыы баытты ткенін де айара ала жаяды:
«ашытар ткен мірден,
озы Крпеш — Баяндай,
ыз Жібек пен Тлеген
Сйіскен олар аянбай!
Елік — Кебек жне бар,
Мамыр менен аламан,
осылуа зар болып,
Жан-тнімен асаан.
Біра, соны брі де,
ыршынынан иылан.
Біз екеуміз олардан,
Баытты болды мы есе!»
* * *
«ыз Жібек пен Тлеген,
озы Крпеш — Баяндар.
Елік — Кебек жне бар,
Нендей ызы крді олар ?
Махаббатты олара,
Уы ана бйырды.
Жастай солып, ерте шіп,
ыршынынан иылды...»
Ал, біздер:
«Кештік махаббат теізін,
Елу трт жыл екеуміз.
Жрегіміз жарасан
Неткен баытты едік біз!
Осыны ойлап, Халима,
Шкіршілік етемін!
Тоталайын азыра,
Жылай беріп не етемін?!».
Осылай деп, тубаа келіп, зілхан аа «Халимаа хатында»:
«зімді-зім амшылап,
Шауып келе жатырмын.
Сексен жастан сыранап,
Ауып келе жатырмын.
Балалардан рахат,
Тауып келе жатырмын.
арызбын, саан, Халима!
Бгін cay жргенім шін!
иын-ыстау кндерде,
Аыл-кеес бергені шін!
Ауыртпалы кезінде,
Артымнан ергені шін!
Бар-кш уатыды сарып,
Маан сыйлааны шін!
Ажалмен алысып,
Мені лімге имааны шін!
Баымды мені асырып,
Ататы еткені шін!
зіні алааныда,
Баыта жеткені шін!
термін жырлап зіді,
Ардатап, жеткенше кшім!»
— деген тотама тіреледі. Сонан со бір ст ойшыла айналып:
«мір деген — кініш,
Тірілікте тра жо.
Сен еді, мені нр сулем,
Снбейтын шыра жо!»
* * *
«Мы кн деген сылдырап,
Сырып аан су екен!
Жан жарысыз ішкен ас,
Змзм емес, у екен!»
«Баыт деген не десем,
Жарымны жарын сзі екен!
Алтын та, деген не десем,
ашыыны зі екен!»
— деп, брін таы сол Халима асылына баыттай сйлейді. заа одан рі Абайша:
«Сен алыса кетсе де,
Ая жетіп, кз крмес.
Махаббатым зіе,
Мгі баи згермес!»
Біра:
«Егер Ертіс суалса,
Арнасы рап ша болып.
Таулар тегіс ласа,
Табиата ла болып.
шер сонда зіе
Махаббатым мгілік!
Айтар бізді осарлап,
Арттаылар н ылып!».
деп тйеді де, зааны «Халимаа хатынан» жоарыда келтірілген саз жырларыны брі, сайып келгенде оны з ашыы—Халиманы ттас дние танымды тласын жасауды мысалдары. Оны зіні мгі ынтызарыны Адамды лы бейнесін жрек сазымен жасауды наты мысалдары:
«Шерімді айтып азайттым,
Жректегі барымды.
Тотаайын осымен,
Жотауымды, зарымды!»
— деп тынады...
* * *
Осылай! Бл келтірілгендер зілхан ааны «Халимаа хаттаы» мгі ынтызарына деген жрек саздарыны кейбір мысалдары ана. Ал, олар сз етіп отыран поэма-дастанда шан-теіз. Оны брін шаын толауда ттас ала жаю ммкін емес!
Оны стіне, «Халимаа хатта» суреткер-ашы зі мен ынтызарыны тірліктегі р айшыты сттерін: Брест, Псков, Мскеу, Семей серуендерін, олбасшы, ойшыл даналармен (мселен: Мхтар, абит, Сбиттермен) кездесулерін, здеріні бастапы махаббат Меккесі — «Абзау» атрабындаы сауы сайрандарын жыр кестемен алдырмай тегіс шежірелеген.
«Халимаа хатта» шамырана оылатын зілхан ааны Халимаа Акмбез орнату хикаясы мен «ашыыны кзі іспетті» — Халиманы тараына, орамалына, отыран стеліне, жасап берген лтараына арнаан жыр новелла, балладалары аншама!
Ал, тірі ашыты «Той туралы жыры» (Абайды 100 жылдыы жайлы) мен Халиманы жан жайлауын жарырата бейнелеген новелла-поэма «Тбрік туралы жыры» жне бар.
Бларды бр-брін жеке-жеке сз ету керек-а! Оны эссе толау клемі ктермейді.
Оны стіне зааны Халиманы ажап тласын алай жасаанын баалауа «Халимаа хатта» алда баян етілгендерді здері-а жетіп жатыр.
Ендеше, солара сйене айындаса халы жазушысы зілхан Нршайыовты «Халимаа хаты» — аза тілінде жазылан лем кркем дебиетіндегі XX асырдаы шын ашытар жайындаы бірден-бір саз дастан! Немесе, бірден бір зар дастан! Ол — «Мгілік махаббат жыры» сынды лы туындыны алтын азыы! Онда Халиманы pyx келбеті одан рі тередей сомдалан.
Бдан рі «Мгілік махаббат жырыны» композициялы желісі мен авторы, авторластары жайлы бірер сз.
йткені, бл жайларды біршама толамай, сз етіліп отыран шыарманы лы туындылы астары толы ашылмайды.
«Мгілік махаббат жыры» — крделі композициялы туынды. Ол ш блімді. Оны «Халима. (міріні шпес рнектері) деп аталатын І-ші блімі іштей сегіз таырыпты да, «Халиманы еске алу» деп аталатын ІІІ-ші блімі іштей жеті тараулы. Ал, ІІ-ші блімі «Халимаа хаты» алда сз еткендей, жеке туынды блік.
Осыларды здерінен-а, «Мгілік махаббат жыры» деп аталан поэмада деттегі кркем туындыларда болатындай унификациалды, немесе, бірыай композициялы желілік жо.
Басаша айтанда, кркем шыарма ретінде «Мгілік махаббат жыры» деттегі кркем туындылардаыдай, не бірыай прозадан (гімелік, повестік, романды, драмалы ара сзден) желіленбеген. Ол «поэма» деп аталуына арамастан: прозадан, поэзиядан, осылара оса зерттеуден желіленген.
Оны прозасыны зі: бірыай ара сздік бір хикая емес, аралас — ара сздік эсселер, новеллалар, балладалар, деректі повестер. Поэзиясы да на солай — бірыай поэма емес, аралас — жыр ле, жыр хикая, жыр баллада, жыр саздар (сонеттер).
Сондай-а, туындыны ара сздік желісіне кркем публицистика да, схбат та, очерк те, тіпті, ылыми публицистика да — жат та, хат та, коментарий де, сілтеме де осылан.
Сонымен, былай араса, «Мгілік махаббат жыры» болмысы ртрлі дебиет, ылыми жанрларды зара соншалыты июласты жымдасан бір ттас желісін раан туынды. Содан жаа туынды да, оны авторы станан масата, идеяа лайы зіндік композициялы (шыармашылы рылымды) желі пайда болан.
Бл — жазба кркем дние шыарушылы, жазба кркем туынды тудырушылы тарихта брын-сонды кездеспеген керемет жаалы! Шынында да, брын-сонды. аламгер суреткерлерді шыарушылы тжірибесінде мндай жаалы болып крген емес!
Бл бізді халы жазушымыз зілхан Нршайыовты шыарушылы тжірибесінде жаадан туындаан тыш жаалы! Мндай ерекше жаалыты з шыармасында «тудыруа» (шыарма шыаруды осындай трін пайдалануа) зілхан ааны талантты журналист-публицистігі де, дарынды суреткер жазушылыы да серін тигізіп, ыпал еткен болса керек.
йткені, оан Халима ашыыны да, зіні де, немесе, ос мгі ашыты деби бейнелерін ана емес, сонымен оса оларды тозбас махаббаттарыны бл жаландаы шынайы кріністерін, сйіспеншілік «тжірибелерін» сол кйлерінде тариха длме-дл шежіре етіп алдыру, сйтіп ашытара мгі жазбалы сздік ескерткіш — Тж-Махал соу ажет болан!
Автор ала ойан басты масат — мрат-идея осы болан!
Ал, блай жасауа бір ана кркем деби жанрды, бір ана бірыай композициялы желіні ммкіндігі жетпеген, оан. Сондытан, зеке зі станан идеясына — ос ашыты мгілік азбаан да, тозбаан шынайы махаббаттарын айна атесіз шежірелеп, олара сзден мгілік Тж-Махал ескерткіш орнату идеясына жету шін тілдегі сзді тр-трін, кркем дебиетті жанр-жанрын олдануа мжбр болан.
Оан солай жасауа оны журналистік-публицистік, суреткер-жазушылы талант-дарыны тжірибесі тікелей жетелеген. Сол тжірибе автор мратын іске асыруа ммкіндік берген.
Сонымен, алай боланда, зілхан ааны сондай шыармашылы керемет жаалыа баруынан азір азаты алы оырман ауымы жрегіне бірден жол тапан оны соны туындысы — «Мгілік махаббат жыры» атты ерек шыармасы дниеге келіп отыр!
Бл шыарманы лылыыны зі, сайып келгенде, е алдымен, оны табиатыны осы сонылыында. Сондытан, бл туынды брын-сонды ешбір кркем туынды да болып крмеген сол ерек композициялы соны желілі екендігімен де лы туынды!
Бл туындыны лылыы жне онда XX асырда мыр кешкен аза нсілді ос ашыты тірі мырларында оан еш ылау тсірмей пк сатаан млдір махаббатты атынастары жй ана емес, тарихты мгі кркем шежіре етілгендігінде!
Ал, ай шежіре де, сіресе, кркем шежіре танымды, тлім-трбиелік мазмна ие екені белгілі.
«Мгілік махаббат жыры», бірден-а, на сондай кркем шежірелік туынды екенін танытты. Сондытан, ол оырман жрегіне бірден жол тапты. Ал, оырман жрегі ерек сезіммен, ерек сйіспеншілікпен бірден тек лы туындыны ана абылдайды. Олай болса, сондай ерек сйіспеншілікке ие болып отыран «Мгілік махаббат жыры» бл жатынан аланда да, лы туынды!
Жне айтатын жай: «Мгілік махаббат жырыны» композициялы желісіндегі блім-бліктерді бір-бірімен зара сондайлы сыбайластыы. Сол блім-бліктер былай р «текті», «ойыртпа» сияты. Біра, шынында оларды брінін бір мезетте рі орта, рі р илы жк аралап трандыы.
Мселен, бір мезетте райсысыны р илы жкті аралап трандыы жаынан ана алса, туындыны:
I—ші блімі: авторды Халима ашыты тіршіліктегі іс-рекеттерін, мінез-ылытарын рнектеген жктерін ктеріп тр.
II—ші блім: авторды дара зіні о дниелік ашыыны ажап жарын тласын жырмен сомдаан жгін аралаан. (Оан біз алда арнайы тотады);
III—ші блім: авторды баилы ашыыны тіршілік мырындаы авторды зіні бейнелеу назарынан «тыстау алан» ылытары мен арекет-асиеттерін оны жетік білетін «авторластарына» мсіндеткен, сомдатан, тлалатан жгін ктерген.
Соан арамастан, ол блімдер бір-бірімен жымдаса байланысан. Оларды бойларында жазушы зілхан аа станан: ос ашыты мгі махаббат иелері етіп бейнелеу идеясы орта желі тартан. р блім осы орта идеяны астарын ашып, соан р жатан біріге ызмет жасап тр.
Туындысында бан ол жеткізуі, халы жазушысы зілхан Нршайыовты асан талантын, жаашыл суреткерлігін айын танытады.
На осы арада: «автор», «авторластар» деген сздерді неге олданып отыранымызды мнісін аша кетпесек жне болмайды. йткені, кейбір оырманны: «Халима» хикаясыны авторы «Мгілік махаббат жырыны» авторы
— зілхан Нршайыов екені бесенеден белгілі емес пе?! Ендеше, «Мгілік махаббат жырыны» авторы да — зілхан Нршайыов екені айдай аиат ой! Олай болса оан «авторлас» деген айдан осылан нрсе?! — деп таданары ха.
Олай тадану да — Зады.
рине, «Халима» хикаясыны авторы халы жазушысы зілхан Нршайыов екені андай аиат болса, «Мгілік махаббат жырыны» авторы да сол сйікті жазушымыз екені айдай аиат!
Біра, гп мынада болып отыр. «Мгілік махаббат жырыны» шінші бліміні, сіресе, ІІІ-ші, IV-ші, V-ші тарауларына назар аударыыз. Оларда таажайып Адам — Халима ашы жайында аптаан адамдар сз алып жатан жо па?!
Олар «авторластар» емей, кімдер? Олар, шынында, «бтен» адамдар емес! ос ашыты етене білетіндер! Соларды анды кйлек достары, жолдастары, жаындары, туыстары!
з ааны аламдастары: халы жазушылары — абдеш Жмаділов, Трсынхан бдірахманова, Мхтар Шаханов жне Сбит Досанов, Жаппар мірбеков, Мыбай Рш, аббас абышев, Марфуа Айтожина, Медеу Срсекеев сынды белгілі шыармашылар! Жне Халима ттейді балалы шаыны сыныптастары, интернаттастары, мектептестері
— Ски Бекбаева, Ишаты Жаыпарова, Месафа Иляшева! ос ашыты Манлі Омарбаев (полковник), Асар Рахматуллин (полковник) сынды майдандас, отбасылы достары!
Бларды ай-айсы да Халима мен зааны ішектеріні ырындысына дейін білетіндер! Блар оларды алдымен, пенделік кйлерін де, одан кейін ынтызарлы сйіспеншілік млдір махаббаттарын да «кзбен кріп, олмен стаандар!».
ос ашыты ажайып асиеттеріне де кнбе-кн тнті боландар!
Бізді «авторластар» деп отыранымыз, міне, осылар!
Халиманы лы тласын, бір-біріне мгі ашытарды ынтызарлытарын махаббат хикаяларын, сыр пияларын блар жазбаанда, блар баян етіп, блар сомдаспаанда, блар айара ала жаймаанда кімдер сомдасады? Кімдер баян етіседі? Кімдер ааза жазысады? Кімдер осыла шежірелеседі?
рине, мны брін лгі «авторластар» жасайды.
Сондытан, оларды дейі «авторластар» деп отырмыз. Біра, оларды аржаында зекені зі тр. «Авторластарды» ай айсысыны да «авторластар» туындыны авторлары емес. Туынды авторы тек з аа ана!
зілхан аа алды-артын, жан-жаын кен шолаын, брін болжап, барлап, топшылайтын крі тарлан ой! Сондытан, ол кейінгі замананы, XX асырды жаа Елік — Кебектері, Баян — озылары, Жібек — Тлегендері т.т. жайлы лы туынды тудыру стінде зіні осы тарландыымен соларды тиімді пайдаланан.
Олай жасауа жне оны зааны з туындысыны басты кейіпкерлеріне деген шексіз сйіспеншілігі де еріксіз мжбрлеген.
Сондытан, ол туындысыны басты ос кейіпкерін кркем туындысында на мірдегідей етіп крсету шін, оларды сол мірде бес саусатай білетін, олармен сол мірде бірге жасасып, сол мірді ысты-суыын, ызыы-шыжыын бірге блісіп, бірге крісіп келе жатан лгі замандастарын ысылмай да, ымтырылмай шыармасына «авторластар» еткен. Немесе, аншама аламдастарына, достарына Халима жайлы атарыла сыр шерткізген. Осылай ету арылы заа олара зіні жан жарыны мірдегі жарын келбетін р ырынан жарырата ашызан.
Бл орайда, сіресе, зааны аза мемлекеттік университетін зімен мезеттес тамамдаан жан ялас досы Мза Есенали ызыны «Жректі тлаады жылы сзі» деген естелігі мен ашы зайыптармен ан майданны сопаын бірге кешкен Манлі Омарбаевты «Жан досымны жан жары» атты жазбасы ерекше назар аударарлы.
Бл атанан екі дниені біріншісі — Халима кейіпкерді лбіреген ішкі сезімін ала жайан тап-тйнатай лирикалы гіме. Екіншісі — сол кейіпкерді кіршіксіз махаббаты, жан жомарттыы, аылдылыы жайлы лирикалы повесть.
Мза Халиманы жарын алай аялайтынын мына бір штрихпен жеткізеді:
«Біз саяжай маында кк шалында отыранбыз. асымыздаы асфальт жола тотаан машинадан Халима апай жоары ырдаы саяжайына бармай, бізді асымыза тсіп алды. Артынып-тартынан. Жгіні ауыры бес-алты литр сйы зат сиятын лкен бидон.
— Халеке, не аладан ауыз су алып келесіз бе?
— Жо. зеке сусындасын деп, арпа нтаынан пісіріліп, айран, сырок осан сусын келем. Шлдеген шыарсыдар, — деп, дорбасынан кесе алып, оан бетінде тоазыан сары май тзілген, кбігі брыраан, ашыан, айран кжені йып берді.
Расында шліркеп отыр едік. Сіміріп алды. Мадайымыздан тер бр етті. Апайа алысымызды жаудырып жатырмыз. Ол кісі жай ана жымиды.
Ореке:
— Халима апай, Сіз осы зеке аайды айрыша аялайсыз? Неге олай? — деп срады.
— Оражан-ау! зілхан аа аршадайынан трт жыл майданда болды. Мз жастанды. ар жамылды. Толарсатан саз кеше, зебірек сйреді. атты иналды емес пе? Оан оса кесі, аасы майданда опат болды. Апасы мірден ерте озды. Осындайдан жалызды крмесін, отбасыны кйкі тіршілігінен аула жрсін, есесіне ауырлы тспесін деп аялаймын.
... И, андай ізеттілік? Адама, сйген жара осылайша ... аморлы жасау кез келген йелді бойынан табыла оймас деп ойлаймын».
Шынында да Мзаны бл лиризмі аиат ой.
Ал, Манлі болса, деректі лирикалы повестік сегіз блікті жазбасында Халиманы: «Сондай сезімтал, сергек, жріс трысы шира, біра, ешандай арты имылы жо, алтыннан йан асытай, не бойы жинаы ажап жар». ... «Жылы жзімен, жібектей мінезімен, дауыс шыармай, жымиып ана клкіні ишаратын жасайтын детімен, мейірімді кз арасымен, арапайым кішіпейілдігімен, крген жртты бірден баурап кететін еді» деп сипаттай келіп, оны жан жайсадыын, лкенге инабатын, аылдылыын былайша суреттеп жеткізеді:
«зілхандар Алматыда. Бір жылы Халима екеуі Сарыааша курорта келді. Бір демалыс кні Хантай екеуміз артынып тартынып Халима мен зілхана слем беріп айтанбыз.
Содан он шаты кн кейін, таерте шай ішіп отыранымызда Халима кліп, бізді йді есігінен кіріп келді.
Отыран орнымыздан атып трды. Артынан зілхан да кіретін шыар деп едім, ол крінбеді. «Е, Халима тегі Ташкенттен бірдеелер алуа келген ой» дедім ішімнен. йткені, оларды курорттан Алматыа айтуларына лі бір аптадай кн бар болатын...