МГІЛІК МАХАББАТ ТЖ-МАХАЛЫ 4 страница

— Ал, жоарыла, Халима, жол болсын! — дедік біз шаымызды жайып. Жалызбысы, бізді йді алай тауып келді? Ташкентті мына иы-жиы кшелерінен адаспай? — дедім мен.

— Ман-ау, мен Ташкент трай, Мскеуде де трдым емес пе? — дейді Халима таы жымиып.

— Ал, зілхан айда?

— Сарыаашта.

— Сен неге жалыз жрсі?

— Курорт маан намады. Сарыааштан грі бес-алты кн сендермен бірге боланымды арты крдім.

Бл Халиманы бізге айтан зілі екен. Шынында былай болыпты. Жаында демалуа Сарыааша Алматыдан академик

Марлан келген екен. Сол кісі тменгі абаттаы жайсыздау блмелерді біріне жайасыпты. Соан зеке иналады.

Халима оан:

— зілхан, сен оан иналма. Ол кісіге мен з орнымды берейін. Екеуі бірге жатындар! — деген сыныс жасайды.

— Сен айда барасы, тменгі абата кшесі бе? — дейді зілхан абыржып.

— Жо. Мен Ташкенттегі Мандара барып, путевка мерзімі біткенше сонда жата трайын...

— Оны не? лде біреуге зіні жатан жылы орныды беріп, оны дрыс болмаан, – дедік біз оан.

— Ардаты ааларды аялай білу керек ой. Сол кісілерді ойынан елге білім тарайды. Мен сияты арапайым адамдарды мы кн рахат кргенінен, алым кісілерді бір саат жайлы жерде жатаны арты ой! Жасы ааларды жасы асиеттеріні зілхана да жа беруіне кмектесу ой, мені масатым».

Жазбасында Манлі, сондай-а, Халиманы наыз арапайым жан ретінде де демі мсіндейді:

«Біз Жарма, Ккпекті, Асуат аудандарын аралауа кеттік. Халима ауылда алды. Бізді Семейден алып шыан басшымыз Жарма ауданыны «Комсомолды 50 жылдыы» деген совхоза бастады. Директоры Кнслім Мсажанов деген кісі екен. Бізді жылы арсы алды. йіне апарып шай берді... Бір сзді ретінде мен зілханны Алматыдан Халимамен бірге келгенін, оны «Абзауда» аланын айттым.

Совхоз директоры еле ете тсті.

— «Махаббат, ызы мол жылдардаы» Метай апай сол кісі емес пе? — деді зілхана арап.

— Жо, ол баса адам. Ал, Халима деген апайлары сол романны осалы авторы, — дедім мен кліп.

— алай?!

— Метай бойындаы жасы асиеттерді брі, сол кісіден алынан.

Директор дереу шоферін шаыртты. зілхана «записка» жаздырып алып, шоферді з «Волгасымен» «Абзау» ауылына жнелтті.

Екі саата жетпей шофер Халиманы директорды йіне тсірді.

Бір кезде Кнслім:

— Апай, ят болмаса срайын: — ай жерді ызысыз? — деді.

Халима детінше сл жымиды да:

— Балалар йіні ызымын, алам, — деді. Содан кейін зіні отыз екінші ашты жылы алай жетім балалар йіне тскенін, ал туан жері Абай ауданы екенін айтты.

— Плі, сіз мені апам болып шытыыз ой...

айтарда директор Халиманы олына да йелді кішкентай алтын саатын статты.

Халима:

— Мен сіздерге р ол келдім. Сіздерден мндай ымбат сыйлы алуым ят ой, жне мен отбасында арапайым йелмін. Маан не шін бересіздер, бл сыйлыты? — деп тандана н атты.

Жиналып трандар Халиманы: «Алыыз, апай, алыыз» деп ыстады.

Халима басын шайады. Содан кейін саатты бір олымен стап жріп, бауырларын беттерінен сйіп, ризалы білдірді. Саатты олына салмай, аырын ана ол сумкасына сала салды».

Осы деректі повестей жне бір ыса зінді:

«Хантай екеуміз Халиманы ортаа алып, екі кн армансыз сырласты. шейінде кп ндемейтін Халима сол екі кнде бізбен шешіліп сйлесті. Соыс кезінде ол зілханнан кешігіп хат келмей алса, зінін жанын ояра жер таппайтынын, тіпті, жылайтынын айтты. Мскеуде жрген кезінде скери цензураа р лттан жиналан ыздар тегіс Халиманы жасы кріпті. Жасы кретіндері сондай, Халимаа арай зілхан хатын алып жгіріп, оан бейне бір алтын сыйлайтындай уантады екен. зілхан хатты ызы етіп жазатын болуы керек. ыздар оны Халимадан срап алып, бірінен со бірі оып жріпті.

Халиманы зілхана деген сол бала кнгі, бойжеткен кездегі махаббаты кейін, оны келіншегі болан кезде брынысынан бетер лаулай тсіпті. зілхан газет ызметімен жолаушы шыарда Халима:

— Егер ммкін болса, мен ішімді жарып жіберіп, сені салып алып, айта тігіп, сырта шыармай, жолаушы жібермей, з бойымда ана стар едім! дейді екен...

Сол екі кнде Халиманы Абай ауданына кеткен зілханды ойлап, елегізіп отыранын бірнеше рет ададым.

— Сен неге кілсіз боп алды, Халима? — деп Хантай екеуміз барымызды алдына жайып, бйек боламыз оан. — Бір жері ауырып отыр ма? — дейміз.

Халима жымияды да:

— И, достарым, саыныш деген ескі ауруым стап отыр, – деді.

— ойшы, сексенге дейін саынасыдар ма, біріді-бірі?

— Біз жас ашытармыз!».

Келтірілген зінділер Халиманы ашы ретінде керемет

сипаттау емес пе?!

* * *

зілхан аа «Мгілік махаббат жыры» туындысыны, сіресе, ІІІ-ші бліміндегі лебіз, естеліктерде р «авторластарын» Халимасы тласын р ырынан мсіндескен «жазушылара» айналдыран.

Ол Халима ашы жарын оны балалы шатан досы Ски Бекбаеваа шын патриоттыы, тумысынан сезімталдыы, аылдыы, ыждааттыы, айсарлыы, аршылдыы, ятшылдыы, зеректігі, зіне шын берілгендігі ырынан сипаттатып, бейнелетеді.

Интернаттас жолдасы Ишаы Жаыпароваа Халиманы скердегі мірін, ісмер нерлігін баяндатады.

Майдангер полковник Асар Рахматуллинге: «Мен ойлаймын: егер Халима алы шепте за болса, Мншк немесе лия сияты Батыр ыздарымызды бірі болатын еді. Халиманы патриоттыы, білімі, жігерлілігі сол дрежеге жеткізуге тиіс болатын. Мны бізді генералымыз Карпелюк те баалай білді. Оан Карпелюкті: «Егер сіз бізді дивизияда болан болсаыз, мен сізді Кеестер Одаыны Батыры атаын беруге сынар едім» — деген сзі длел" дегенді айтызады.

Академик Шадыбай Абдуллаева Халиманы: «Халеке зекені бірінші оырманы, редакторы, аылшысы болды. Халекен ЖенПИ-ді салт басты, сабау амшылы ыздар сияты емес, трт баламен жріп, жасы бітірді. Мны Халекені бірінші ерлігі дер едім. Жеті жасынан жетім алып, жошылыта ссе де, Халима дниеор болмады. Тама, киім, кітаптан баса ештееге ол кіл аудармады. Бар білімін, санасын, ажыр-айратын балаларын трбиелеп, зекенді лпештеуге жмсады. Жне жемісті жмсады. Мінеки, Халекені екінші ерлігі деп осыны айтамын» — деп сипаттатты.

Халима ттейді мектептес досы Месафа мынандай оианы еске алызып тебіренткен: «Бір жолы мейрам арсаында мектепті здік оушысы ретінде Халимаа кйлектік бес метр ымбат мата тиді. Халимаа тиген сол сыйлы мааны зімен бір блмеде жататын ыз рлап алды. Оны рлаанын Халима да, бріміз де білдік. Білсе де Халима ол ызбен шаылдап рыс шыаран жо. Бар айтаны:

— зімнен сраса да мен оны саан беретін едім ой, сима, деді.

рлаан ыз ол мааны бірнеше кннен кейін айтіп берді.

— Мен ойнап алып едім, — деді ялмастан.

Біра, ол матаны Халима айтып алмады.

— Сен ызыан екенсін, сен ала ой!

— зін айтесі? — деп біз шу ете тстік.

— Алда таы мейрамдар бар ой. Сонда таы тисе, кйлек етіп тігіп алармын...»

зааа зі «біле бермейтін» ашы жары Халиманы ырларын ашуа тамаша кмектескен «авторластар»: зіні жиені Серазы Сарыбаев пен жарыны жне немере апасы Тоан зіханова, кіл ызы Зейнеп анапиянова, немере сілісі Дмелі Мспірбекова.

Дмеліні бейнелеуінде Халима ттей — айсар. Ол зін Семейді кк базарында шемішке сатып жрген жерінен шырамытып тауып алан Темірхан аасыны:

— Жр, Аягзге кетемін, дегенінде:

— Мен балалар йіні баласымын. Мені интернаттан баса туысым жо, — деп басын шайайды. Ермейді...»

Серазы Сарыбаевты еске алуында Халима ттей сонша арапайым, рі шаруаор жан: «Халима апай ауыла жаяу келді. Тнде жауын жауан. Жер батпа болатын. Сол батпаты кешіп, біз он-он бес шаты кішкентай балалар аа мен ттейді алдарынан ктіп алды. Бір ауыр лкен шамадандары бар екен. Сол шамаданды мырсадай жабылып, біз ктеріп кеттік.

Иен йде мал болушы ма еді. Колхоз тойа соятын ой беремін деп, бермепті. Халима ттемні тойы тышан мрны анатылмай тетін болды. айырлы болсын айта келген жрт, мені шешем уырып, келіге тйіп ойан ра таланды асап, бидай жеп йлеріне айтып жатты.

Сол кні кешке арай мені алидолла рдасымны жесі Тотасын шешеміз мйізінен сйреп, артынан итеріп, йіндегі жалыз ешкісін алып келіп, Халима ттемні тойына сойызады.

Міне, мені есімде осы оиа саталып алды.

Екінші есімде аланы Халима ттемні жала ая балшы басаны.

Зейнеп анапиянова кіл шеше Халиманы стамдылыын кз алдына андай тамаша келді: «Ол кісіні аылдылыы жнінде есімде алан бір гіме бар. Бір жолы 9-шы мамырда аа мен ттемні йінде бас осты.

Сонда Т... деген кісі зааны кіліне ауыр тиетін сз айтты:

— Сіздер 9-шы майда немістерді жеіп келдік деп кпиіп жрсідер ой. Біра, жебей-а, жеілгеніміз дрыс болатын еді. Онда біз енді байып, жырап отыратын едік.

— Шын айтасы ба? деді зілхан аа оан.

— Шын! — деді атаа ана кісі ежірейіп.

— Бл соыста мені кем лді, аам оа шты. Мына отыран ызды аасы Баймолда сияты талай боздатар опат болды, деді аа мені саусаымен нсап. Ендеше Жеіс кнін сен алай аузы барып жамандайсы?! з йінде соыста мрны анаан бір адам болмаандытан солай дейтін шыарсы. Сондытан Жеіс тойын тойлаы келмейтін болар. Онда есік не!...

— Кетсек кетеміз!

Сол кезде шейінде кп ндемейтін Халима ттем сзге араласты:

— Отыр, інім! Ешайда бармайсы! Бл Жеіс жалыз бізді ана емес, миллиондарды анымен келген Жеіс ой! Мны ешкім де жамандай алмайды. Оны мені бауырым білмейді дейсі бе, зілхан? азата зіл-алжы деген тамаша дстр бар емес пе?! Сол дстр бойынша, рі апам мен жездемні нервісін тексерейін деп бір ауыз айтан зіл болар, бл. Оан шамдануды реті жо. Бір ауыз сз ате айтылан екен деп арысып алуды реті жо. Екеуі университетте бірге оыан доссыдар! 40 жыла созылан ол асиетті достыты оп-оай зе салуа болмайды. Оан біз келін екеуміз рсат етпейміз! Жеіске жетуімізге кмектескен ел адамдары. Соны бірі з бауырым... сенін денсаулыы шін тост ктеремін! Тауысып ішулеріді сраймын! Рюмканы тбінде шпенділік тамшысы алмасын!...

Егескен екі аамны алаандары тйістірілді. Содан кейін дастархан басында татулы орнап, кзіміз клімдеп, кіліміз жадырап алды».

Халы жазушысы зілхан Нршайыовты «Мгілік махаббат жыры» туындысыны лылы мні, міне, осы баяндаландарда.

Сонымен, орыта айтанда, аза аайын, уанайы! ол шапалатайы! Бркімізді аспана латырайы!

Бізді ойымызша лемдік кркем дебиеттік классикаа бізді нсілдік тараптан да Данте, Петрарка, Мильтон, Сандтарды «Тнір тлкегі», «Мадонна Лаураны мірі мен лімі», «Жоалан жма», «Консуэлла» туындыларымен среде атар тратын «Мгілік махаббат жыры» атты лы туынды олымызда! Ол ос ашыа кркем сзден соылан — Тж-Махал! Оны авторыны зі де сол туындыны басты кейіпкеріні бірі — халы жазушымыз зілхан Нршайыов!

Туындыда ос ашы — Елік — Кебек, Баян — озы, Жібек — Тлеген, Мамыр — аламан, сілі-інісі — Халима мен зілхан! Алты апа-ааларындай бларды да аттары аыза айналай!

Иншалла, солай болар да!

йткені, «Мгілік махаббат жырына» бірінші болып дебиетіміз бен мдениетімізді бас аморы Елбасымыз Нрслтан бішлы «Мгілік махаббат жырыны» алтын тыры «Халима» хикаясында, оны авторына:

«урметті зеке!

05/01 кездесуде «Махаббат, ызы мол жылдарды», «Халиманы» сыйа тарттыыз. Біріншісін брын оып едім, екіншісін олыма алан бойдан бас ктермей оып шытым.

Тлім-таылымы мол, керемет шыарма екен! Дл азіргі заманда жастар кбірек оитын хикая. Сізді шыармаларыыз, ойларыыз — ел азынасы.

мірііз — лгі! Аман-сау болыыз, заа!» деп баа берді де ой!...

И, бл туындыны азір де, бдан былай да, алдымен, лтымызды болашаы — барша аза жастары оысын! Сонда оларды здері де, жандары да, мірлері де сонша слулана тсері сзсіз!

білфайыз (Алтай) ЫДЫРЫСОВ,

азастанны ебек сіірген айраткері, профессор,

жазушы.

* * *

«МГІЛІК МАХАББАТ ЖЫРЫ»

Демалыс кні болатын. рылыс дкендерін аралап жргем. олым алт еткен кезде кейде осындай детім бар, затым йел болса да, кйлек-кншек, опа-далап саатын дкендер мені онша ызытырмайды. Не болмаса техниканы соы шыарылан жабдытарымен танысам. алта телефоным ндетіп сала берді. Алсам — зілхан аа. Кдімгі — Нршайыов. ш йытасам ойымда жо, лкен жазушы мені іздейді деген. Аманды-саулы, ауыл-айма туралы срады. Шыармашылы жайына ойысты.

— Хан бибі, араым, артпын деп арап отырмай, жаында «Мгілік махаббат жыры» деген клемі 45 баспа табаты кітап жазып едім. Естіген боларсы, апа, яни мені мірлік жарым — Халима бл дниеден ткен, сол кісіге арналан естелік — эссе, «Мгілік махаббат» поэмасы. Сол кітапты біреуін саан сыйласам деп едім.

— рине, рине, мндай сыйлыты уанышпен абыл аламын. Кп, рахмет, аа!

— Сол кітапты саан алай жібере аламын?

— Аа, мен азір Алматыдамын. Ебек демалысында жр едім. йді телефонын айтыыз, сосын кездесерміз, сізді уре сарсаа салмай, ммкін йіізге соып алып кетермін.

— Келістік.

Дкен-пкенді оя салып йге арай штым. Ойым менен де жйрік...

... азір кітап шыпайды емес, там-тмдап болса да шыып жатыр. ал-адірінше тарап жатыр.

Біра, біреуге «зін жасы» біреуге «кзі жасы» деп жріп таралыма ие болып жатан кітаптар р сйлемні астын сызып оитын наыз оырманын тауып жатыр ма? Гп айда? Авторды мазасыздандыратын да осы сауал болса керек! азір іздеп жріп оитын кітап марлыымыздан айрылып алды. Шыан кітаптарды брыныдай жйелеп, жіберіп отыратын «кітап палатасы» кзден блбл шалы ай заман. Жасы кітапты насихаттайтын брыны «Білім», «Кітап марлар» оамдары да жер жастанан. Адамды кітап оудан, дербес ойланудан марым ететін ондаан бадарламасы здіксіз жмыс істейтін телеарналарды кітап жарнамалаанын кзіізді кргені бар ма?

рине, жо! Біра, ызылды-жасылды жарнамалар тосылып та, таусылып та жатан жо! аталан тауы сорпасынан бастап, шетелді шбалан кеспесін, тіптен йелдер пайдаланатын «таым ааза» шейін тыпалайтын жарнамалардан жрек айнитын болып траны да шынды ой.

рине, зиялы ауым шін!

Ммкін, з-аа талай-талай кн мен тнді сарп етіп (кітап жазуды андай иын екен екеніндігін біздер білеміз), кзіні майын тауысып жазып шыан кітабын алдына ойып отырып, осы кітабымды бір адам болса да тсінетін адам оыса екен деп, армандаан да болар. Оны стіне жазушы ебектерін саралап оитын оырмандарды дені — Отстікте. Отстік — лі аймаы арпылмаан, аараны сарылмаан, азаылыы уыздай йып отыран мекен ой. Сол лкені бір кілі деп мені іздеуі зады да шыар.

Ммкін... Таы бір ммкіні — азаты мадайына біткен длдл аыны Маалиды аламдасы Фаризадан бір ауыз жылы сз дметіп, соны ести алмай мірден озып кеткеніндей, тіршілігімізде инені жасуындай болса да бір-бірімізден жылы лебіз ктетін шыармыз. Алдымен дебиетші дебиетшіні іздеу керек. Шыармаларымыза о баа беріп, бір ауыз жылы сзімізді аямаса, ммкін азыра ауырып, міріміз зара тсер ме еді? Осындай самараулыымызды арасында нары стемдік ран алашы жылдарда аншама аламдастарымыздан айырылып алды!

«Жабыр жауса торай баласын орайды, брша жауса басын орайдыны» керімен бір-бірімізге жаалы бере алмай, тіптен, мейірім шуаы зімізден артылмай алан да кез болан шыар. Дей трса та, олына алам стаан — рух айраткерлері ешкімге салы салмай, айсар мінезімен, жет болмысымен, мірді зіндей ткірлігімен, суы айтан теізді шалдыпас шаалаларындай анатын ршелене атып, омданан ырана да, жоралаан жылана да сыр бермей келгеніміз рас ой! Осы ойлар желкеме мініп алып, мен отыран 536 нмірлі автобус Алматыны зын да за кшесімен р аялдамаа тмсы тіреп, бір кідіріп, бір жріп отыран мимырт жрісінде де мені тастап кете алмады.

з-ааны жаа кітабын олыма стап, паратап оымасам да жаман шыарма емес екендігіне кзім жеткендей. лі кнге оырманны олынан тсіп крмеген «Махаббат, ызы мол жылдар» мен халымызды жаужрек лы айбарлы — Бауыржан Момышлы жайында жазылан «Аиат пен аызы» — зілхан ааны дарынды аламгер екендігіне берілген гарант.

ош, сонымен олыма тиген «Мгілік махаббат жырын» бас алмай оып шытым. з-аа брыны шабысынан жаылмапты. Тіптен оза шапан десе де боландай. Бір ерекшелігі, кітапты алы сзінен кейін:

...Маан «Махаббат,ызы мол жылдарды» сыйа тарттыыз. Біріншісін брын оыан едім, екіншісін олыма алан бойда бас ктермей оып шытым. Тлім-таылымы мол, керемет шыарма екен. Дл азіргі жастар кбірек оитын хикая.

Сізді шыармаларыыз, ойларыыз — ел азынасы. мірііз — лгі.

Аман-сау болыыз, з-аа!

Аса сыйлайтын. Н. Назарбаев

06.01.2003 деп олы ойылыпты.

Автор ендігі жерде сол «Халиманы» лайан трде лкен кітап етіп жазып, оырмандара сынып отыр екен. Кітапта елу трт жыл бір шаыраты астында ы-шысыз мір срген ерлі-зайыптыларды, яни зілхан аа мен Халима апайды бірге бастан кешкен уаыты, осаынан айрылан ос аудай, жбынан кз жазып алан тстары «а» дегенде з-ааны аузынан ара сз трінде де, ле жыр трінде де, тгіліп отыран Халима жайлы кітап — «Жоалан пышаты сабы алтын» дегендей емес, ои тскен сайын автормен осылып егіліп, жылататын р сзіне имандай йытатын авторды шеберлігі мен мірді шындыы осыла рілген деби діпті, ибраты мол кітап екен.

Халима апайды жібектей мінезіне, рбір адама жасылы тілеп, ізгілік пен кішілік, инабаттылы пен тазалы, мейірім мен бауырмалды дарытуда арлыаштай шып-шып, дм тзы біткен кні мгілік мір жмаындаы муліт аашыны бтаына онатаанын елестетіп, мтініне имандай йып, жаын адамыызды жоалтандай кй кешіп, кзінен аан тамшыны байамаандайсы.

Арты айтсам тілім жазыты, азіргі заманы кеше йленіп, бгін йлі-баранды болып, ерте айрылысып жататындара арап озы Крпеш — Баян Слу, Ендік — Кебек, ыз Жібек пен Тлегендерді сол кезде кетіп аландарына шкір, йтпесе мына оамда таза масара болатын еді деген тіміскі ойларды жоа шыарып, бл заманда да Елік — Кебектерді бар екендігіне кзімізді жеткізеді.

Махаббат майданыны шебер суретшісі зілхан аа махаббатты ш трге бледі:

1. Бала махаббат;

2. Шала махаббат;

3. Мгілік махаббат.

Бала махаббат баршада кездесетін шыар, е ауіптісі — «шала махаббат». Шала махаббатты буына уаытша шалыанымен ол еш уаытта мгілік махаббата алып бара алмайды. Оны тадыры жарты жолда зілмек. Бл жнінде Халима апай бір рбысымен сыр бліскенде:

... «Сені ашы болмааны — жас кніде, жаны сас адама жолыан жосы. Жасында кездеспегеннен кейін жаны сас емес кісіге осылды. Жаны самаанымен, жаратылысы, табиаты сас. Сен табиат заын орындады...» — дейді. андай орынды, тере философиялы анытама!

зілхан аа мен Халима апа тоыз жыл достасады. Арасында соыс килікпегенде ммкін ертерек бас осар ма еді кім білсін, ал сол лы Отан соысына аамыз бастан ая атысып, елге аман оралады. Ал Халима апамыз да майдана з еркімен срананымен, денсаулыы сыр беріп, Мскеудегі орталы почтада цензура блімінде (бл да скери ызмет) жмыс жасайды.

Кітапта Халима апайды рттай кезінен тадырдан крген теперіштері — жетім алуы, балалар йіне сілісі екеуіні орналастырылуы, ол жерден сілісі екеуін екі айырып, баса балалар йіне блуі, бауырына деген саынышы, небрі бастауыш класс оушысы болса да, оны іздеп баруы, ондаы трбиешілерді «сілі кеше айтыс болды» деген хабарын естуі, оны кіп-кішкентай томпиып жатан моласына барып егіл-тегіл жылауы — кзге жас алмай оуа ммкін емес оиалар. Халима апайды интернатта оып жргендегі оу озаты болуы, маындаы жетім ыздара амор бола білуі, олына тскен бтін ртты бліп, жарты ртты жарып беруі, жрта жасы болсын деген ажарма ниеті — мейірімділікті, адалдыты, тазалыты бастау блаы. Оны мірі — азіргі аза ыздарына лгі, саба болатын мгі таырып деп ойлаймын.