ШЫАРМАСЫНЫ ТЛІМ-ТРБИЕЛІК МНІ

Шуаына шомылан шапаатты, ызыпаан біріне ата-даты. Адалдыпен рашан мір кешкен, Кейіпкері зііз Махаббатты! Марфуа Айтожина.

азастанны халы жазушысы зілхан Нршайыов XX асырды екінші жартысы мен XXI асырды басындаы аза дебиетіне ты жанр осып келе жатан аламгер. Жазушыны аламынан туан азаты батыр лы Бауыржан Момышлы жайлы «Аиат пен аыз» роман диалогында Отан шін от кешкен батырды бейнесін жасау арылы аза халыны патриотты сезімін, ерлігін, халыты рухын, айсарлыын паш етіп, деректі оиадан кркем деби шыарма жасай отырып, аза дебиетіне жаа жанр осан жазушыны «Тоыз толау» повесть монологы, «аламгер жне оны достары» эпистолярлы романы жазушы тарапынан тл дебиетімізге осылан жаалы.

зілхан Нршайыовты ай шыармасын алып араса та лтты тлім трбиелік мні зор. Жазушыны аламынан туан махаббат таырыбына жазылан шыармалар бір тбе, ол шыармалар саны жаынан емес, трбиелік, рухани мні трысынан аланда аза дебиетіне айталанбас лес осатындыымен де нды. Жетпісінші жылдары «Махаббат, ызы мол жылдар» романын оып, Метаймен Ербола еліктеп скен рпа таяуда аламгерді «Мгілік махаббат жыры» атты жана туындысымен ауышты. Жазушыны зі бл туындыны р тарауы поэма тріздес, оырманды бей-жай алдырмайтын жыр, ле оыандай серге блейді. Шыарманы басты кейіпкері аламгерді жары, аза халыны лтты тлім трбиесін бойына сііріп скен тамаша ызы Халима апамыз. Автор шыармасыны ндылыы да, тлім-трбиелік мнінде деп есептейміз. Жиырма блімнен тратын «Халима» атты туынды жайлы азастан Республикасыны Президенті Нрслтан Назарбаев:

«... Тлім-таылымы мол, керемет шыарма екен. Дл азіргі жастар кбірек оитын хикая.

Сізді шыармаларыыз, ойларыыз — ел азынасы. мірііз — лгі!» — деп баа берген екен.

Автор шыармасында жарты асырдан арты мырын бірге ткізген, міріні соына дейін жп жазбай атар жрген жары Халиманы йелім ана емес, рі шешем, рі енем сияты болды дейді.

Халима шын мнінде от басы, оша асында отырып, тек аналы міндетін, жбайлы парызын теген йел емес, жоары білімді, кзі ашы, азаты сауатты ызы. Ел басына кн туан шата ерлермен бірге етігімен су кешкен ер мінезді ыз. Соыс басталанда скери комиссариата барып з еркімен майдана срананды намысты олдан бермейтін аза ызыны жеттігін, батылдыын, з Отанына деген сйіспеншілігін паш етіп тр емес пе?! 10 класс оушысы Халима збаанова 1942 жылы мектеп бітіре сала зі сранып скерге алынанда, Чита облысыны Борзя стансасы маындаы скери блімде радистка болан. Ал майданнан оралан со ыздар педагогикалы институтын тмамдап, стазды ызмет атаран. Автор бл жайлы з кітабында:

«Балалар йінде скен ыздар те патриот еді. Олар Отан соысы басталан кннен бастап, Отан ораушылар аарында болуды арман етті. Военкомата сті-стіне тініштер жазды. Аыры скерге алынды. Олар: Орынкеш Мысырова, Халима збаанова, Хантай Елубаева, Ишан Жаыпарова... еді. Оларды кезінде военкоматтаылар «Семейді сегіз патриоты" деп атаса керек», — дейді. азіргі жастара лгі боларлытай осы оиа ана емес, аза ыздарыны лгі боларлы асиеттері шыарманы негізгі арауы, автор сондай-а Мншк пен лиядан да баса ыздарды елеусіз алан ерліктерін елге жеткізеді.

Халима азаты дана ызы. Шыарманы ои отырып кейіпкерді адамгершілігі зор, адамдармен арым-атынаста бауырмал, кішіпейіл, пенделіктен аула баршаа мейірман амор ана боландыына тнті болды. Бл жайлар сіресе Халима апамызды аморлыын кріп, араласан адамдарды естеліктерінде кеінен айтылады. Аын Еслм Зікібаев, жазушы Темірхан Момбеклы, талым Трсынбек Ккішев сияты белгілі адамдарды авторды жары Халима жайлы айтандары кітапта кейіпкерді образын аша тскен.

Халима сйе білген, сйікті бола білген аза ызы. Шыарманы екінші блімі «Халимаа хат» деп аталыпты. Бл хаттар трі жаынан Петрарканын Лаураа жолдаан сонеттеріне сайды. Петрарканын олы Лаураа жетпей мірден арманда тсе, Халима апамыз бен заа жарты асырдан арты бірге тату-ттті мір срген, рпа сірген. Жазушыны шыармашылыты шыына шыуына ммкіндік жасап, анадай аялап, кедей амор болан. Ауыз дебиетіндегі махаббатты символы болып алан озы мен Баян, Тлеген мен Жібек, одан бергі Естай мен Хорлан тек аызда ана бар кейіпкер деп атын азіргі жастара халы жазушысы зілхан Нршайыов пен жары Халиманы негелі мірі лкен тлім трбие.

Мені ойымша бл шыарманы тек кркем туынды алпында алдыру жеткіліксіз, жоары оу орындары бадарламасындаы трбие, педагогика пндеріне осымша оулы ретінде пайдаланылса, азір жиі айтылып жрген имандылыа баулу, лтты трбие сияты рухани ндылытарымызды толытыра тсеріне кмніміз жо. Бл ебекте жазылан жайлар ел аузында айтылан жай аыз емес, аиат. Оны кейіпкерлері халыа белгілі азаты аяулы перзенттері. Биік парасат, лкен жректілік, адамды адам етіп тратын адами асиеттерді бойына сііре білуді зі де ерлік десек з Отанын сйетін рпа трбиелеуде атып алан аидалардан грі айраткер л-ыздарымызды мірі арылы берген трбиеміз, оытан сабаымыз нтижелі болары сзсіз.

зілхан Нршайыов азаты проза жанрына жаалы, келген жазушы десек, бл ебегіні таы бір ерекшелігі зіні жары жайлы осындай шыарма жазан жазушы болан емес.

лы Абайды ара сздері біз шін артында мгіге алдыран, ешкім згерте алмайтын моральды кодекс десек, Нршайыовты бл шыармасы да з мірлері арылы згеге лгі боларлытай лаата толы туынды, аза дебиетінде сирек кездесетін шыарма. «Мгілік махаббат жыры» басынан аяына дейін Абайды ара сздерінен рпаа лаат болып алан адамгершілік асиеттерді мірді зінен алып шынайы, ешандай боямасыз, табии бейнеленеді. Ебек сонысымен де тартымды, сонысымен де мірше, сонысымен де нды.

Майдангер жазушы сонау Отан шін от кешіп жріп, елдегі ыздара:

айран ыздар саынды, амал анша,

Жас артайды, кп мір срген жанша.

Жараланан жректі жасартатын,

Дрі жасап ойыдар біз баранша,

— деп слем жолдаан екен. Дегенмен, жараланан жректі емдейтін соысты алашы жылдары аттанып, Жеіске лесін осан ыздарды атарынан болды. зааны осы ебегінде айтыландай, алты рет жректен инфаркт аланда кні-тні жанында болып, балаша мпелеп, аятынан трызаны оып отыран адамды бей-жай алдыра алмайды.

аламгерді зі Халима апаларын рі редакторым, рі корректорым, рі аылшым, рі осалы авторым, рі хатшым, рі курьерім болды дейді.

Шыарманы екінші блімі «Халимаа хат» деп.аталыпты. Бл блімді оып шыан жан сыарынан айрылан ауды зарын естігендей кй кешері сзсіз.

асиеттеп, рметтеп,

Сені махаббатыды.

рпаа лгі болсын деп,

Алаша жайдым атыды, —

деп авторды зі жазандай бл блімде жарынан айрылан жазушыны жрегіндегі саыныш жыр болып тгіледі, алайда солылда, жай жотау емес, Италияны ататы аыны Франческо Петрарканы «Мадонна Лaypa мірі мен лімі туралы» атты кітабындаыдай сйген жарды асиетін жырмен, ммен рнектеу... аламгерді зі де «Мен зімді Петрарка талантымен теестіре алмаймын, біра, Халиманы Лаурадан бір елі де тмен емес екеніне бс тіге аламын», — дейді. «Мгілік махаббат жырын» оып шыып біз де авторды бл пікірімен нсіз келістік.

ДОСКЕЕВА Ш. А.,

айнар университет! Семей филиалыны

аа оытушысы.

* * *