Йымны ішкі жне сырты орта факторларын арастырыыз

йымны ішкі ортасы.

андай йым, ксіпорын болмасын «мір сріп», зіні масатына жету шін менеджер е бірінші ішкі ортаны элементтері мен сырты ортаны рекеттеріне кіл аударуы тиіс.

йымны зі адамдар ран жйе боландытан, оны ішкі ортасыны элементтері абылданан басару шешіміні нтижесі болып табылады, оларды негізгі трлері мыналар: масаты, рылымы, міндеттері, технология, адамдар.

Ø Масаты – бл йымны жмысыны соы наты нтижесі. йым зіні жмыс

жоспарын дайындау алдынданегізгі масатын анытап, оны йымны мшелеріне таныстырады, йым мшелері з жмысыны нтижесі не екенін, андай болатынын білу арылы соан жетуге талпынып, ебектенеді. ртрлі йымны масаттары, рине, зіні тадап алан баытына байланысты ртрлі болады (трлі німдер ндіру, ызмет крсету, білім беру т.с.с.). Сонымен бірге йымны блімдеріні де з алдына трлі масаттары болады жне олар йымны негізгі масатына жетуге баытталады. Негізгі масата жету жолындаы кіші масаттара нары лесін, німні жаа трін ндіру, німні, ызметті брыныдан да жоары сапасын т.б. жатызуа болады.

Ø Міндеттер жеке адамдара емес, рылымдаы ызмет орнына жктеледі. рбір

ызмет орнынынегізгі масата лес осу шін бекітілген арнайы міндеттері болады жне ол белгілі бір уаытта, белгілі бір діспен орындалуы тиіс.

Міндеттерді ш трі болады:

а) ададмдармен жмыс істеу;

) заттармен жмыс істеу (техника, рал-жабды, шикізат т.б.;

б) мліметпен жмыс істеу.

р ызметкер зінежктелген міндеттеріне сай адамдармен, мліметпен, заттармен жмыс атаруы арылы блімдерді жне йымны масаттарын орындайды.

йым мшелері з міндетін атару шін сол орындалатын жмысты технологиясын білуі тиіс.

Ø Технология дегеніміз – шикізатты трлендіру жолы, яни кздеген масата жету

шін рал-жабдытар мен шикізатты, сол жмыса сай білімні басын біріктіріп жмысты орындау.

Сондытан міндеттер мен технология бір-бірімен тыыз байланыстыа. ызметкерлер де, жмысшылар да з міндеттеріні орындалу технологисын жоары дрежеде мегеруі ажет.

Технологияны орындалу тсілі ртрлі болуы ммкін, ол адамны біліміне, сол істі андай дрежеде мегеруіне, тжірибесіне де байланысты. Мысалы, А.Смитті «Богатство народов» (1776 ж.) деген кітабында келтірілген тйреуіш (булавка) жасау технологиясын згерту арылы е бірінші ндірістік революцияа жол ашылды десе де болады. Мнда бір тйреуішті бір адам жасааннан грі біреуі сымды тзетіп, екіншісі кесіп, шіншісі штап т.с.с. бірнеше адамдар з функциясын орындаан (бір тйреуіш жасау шін 18-дей жмыс атарылуы ажет) жадайда кніне 10 ададм 48 мы дана жасайтын болан, егер бір адам зі ана дайындаса, онда кніне бар боланы 20 дана жасаан болар еді. азіргі кезде нім ндірудегі крделі процестерді барлыы дерлік конвейерлік жйе арылы жзеге асырылады.

Технологияны жетілдіруге аылшын алымдары Эли Уитни (стандартизация), Генри Форд (автомобиль жинау), Джоан Вудворд, Джеймс Томпсонны ебектерін атауа болады.

Технологияны е тиімді трін тадау орындалатын жмыс процесіне жне адамдара байланысты. йымдардаы барлы жмыс ададмдарды атысуы арылы ана жзеге асады. йымдаы жмыстарды ай трі болмасын жасы аты мен жаман аты сол йымдаы адамдара атысты.

Сондытан йымны ішкі ортасыны е басты элементіні бірі – адамдар.

Ø Адамдарды йымдаы іс рекеті ш трлі кріністе аныталады: адамны жеке

басыны ерекшелігі, адамдармен арым-атынаста топ арасында зін крсетуі, сонымен бірге менеджерді жетекші, лидер ретінде зін крсетуі жеке адама жнеадамдар тобына ыпалы.

Адамдар сырты трімен бір-біріне алай самайтын болса, оларды ішкі жан-дниесі онан да згеше, ртрлі болатыны белгілі. Ададмдарды мінез-лынан баса оларды жмыса икемділігі, трбиесі, таламы, діни ымы кзарастары да соншалыты ртрлі болады. Сондытан менеджер йымны масатына жету шін ададмдарды басты роль атаратынын немі естен шыармай, адамгершілік факторын бірінші орына ойан жн. йымны ішкі ортасыны згеріп отыратын элементтерін талдай отырып, олар бір-бірімен тыыз байланыста екенін, ажырамас бірлікте ана рекет ету арылы кздеген масата жетуге болатынын байады, оны схема трінде былайша крсетуге болады:

йымны сырты ортамен байланысы. рбір йымны басшысы ішкі ортаны элементтерін реттеп, негізгі масата баыттап отыруа міндетті екеніне сз жо, біра йымны табысы сырты ортаны згерістеріне де туелді, себебі йым сырты ортамен немі байланыста болатын ашы жйе ретінде дамиды.

Менеджер сырты ортаны йыма алай сер ететінін адаалап, ртрлі згерістерге бейімделіп отыруы тиіс. Сырты орта йыма тікелей жне жанама сер ететді.

Тікелей сер ететін факторлар.

Ø Жеткізушілер (жабдытаушылар). йым барлы ресурстарды сырты ортадан

алады. Мысалы, ебек ресурстарын, шикізатты, техника, рал-жабдытарды, энергияны, аржыны белгілі бір баамен, белгілі бір уаыт аралыында баса йымдардан алып отырады, міне осындай ресурстармен амтамасыз етіп отыратын мекемелер жеткізушілер (жабдытаушылар) болып саналады. Ресурстар ажет кезінде жеткізілмесе, онда йымны жмысына кедергі болып, тотап алады. Сондытан олар тікелей сер етуші фактор болып табылады.

Ø Ксіпода. Нарыты экономикаа туге байланысты кптеген мекемелерде

ксіпода йымы з жмысын тотатан жадайлар кезедеседі, біра ол дрыс емес. йым мшелеріні мддесін ораушы, оларды ебекпен амтамасыз етіп, келісімшартты орындалуын адаалайтын ксіпода болуы тиіс. рбір йымда ебек атынастары задарыны саталуы ксіпода келісімі арылы жзеге асырылады.

Ø Мемлекеттік органдарды задары мен аулы-арарларын орындамаан йым за

алдында жауап береді. рбір йыма тн белгілі бір шектеулер, жеілдіктер, салы тлеу міндеті, ебек тртібін сатау, бухгалтерлік есеп-исапты ережеге сай жргізу т.б. ртрлі задылытар белгіленген. йымны осындай задылытар мен ережелерді уаытында орындап отыруы тиіс.

Ø Ттынушылар. рбір ксіпорынны масаты ндірілген німдерін

ттынушылара сынып, оларды тілек-талабынан шыып, ажеттілігін анааттандыру. Егер ттынушыларды сранысын алдын-ала зерттеп, анытамаса, онда німдер сатылмай, йымны шыындары аталмайды, сондытан ттынушыларды талабымен санасу арылы ана йым масатына жетеді.

Ø Бсекелестер. йым кздеген масатына жету шін баса да бсекелес

йымдарды іс-рекеттерімен санасуына тура келеді. Бсекелес йымдарды нарыта алатын орны, ндіріс ауымы, сату шапшадыы, басты ерекшеліктері, баа дегейі, жарнамаларыны тиімділігі, жаалыы, тжірибесі, нім сапасы, ызметкерлерді білім дегейі, жалпы беделіосы йым шін ерекше роль атарады. рбір йымны бсекелестік абілеті жоары болан жадайда ана табыса жетеді. Сол себепті, ксіпорын зімен бсекелес, даму дегейі жоары йымдарды жмысын немі баылап отыруы тиіс, бл жадайда ксіпорын рашан ала шыып, дами тседі.

Тікелей сер ететін факторлардан баса да, сырты орта йыма экономикалы трыда, технологиялы, леуметтік-этикалы жне саяси трыда ыпал етеді.

йыма жанама сер етуші факторлар.

Ø Сырты экономикалы орта – инфляция, баа дегейі, несие алу, салы саясаты,

аржы жйесі, ебек аы млшері, жмысшыларды білімі, ксіби шеберлігіні дегейі т.б. йымны жмысына сер етеді.

Ø Сырты технологиялы орта. рбір ксіпорын технологияны соы

жетістіктерінен хабардар болуы тиіс. Ол шін йым байланыс ралдарымен толы жабдыталып, млімет-апараттар, жаалытар мезгілінде ызметкерлерге жетіп отыруы ажет. Технология - нім ндіру мен ызмет крсетуді, оан басшылы етуді маызды элементі болып табылады. Технологияны згеруіне жааруына байланысты кадрлармен амтамасыз ету тсілі де біршама згеруі ммкін.

Ø Сырты леуметтік-этикалы орта – адамдарды кзарасына, трбиесіне,

тілек-ыыласына, зиялылыы мен біліміне, сенімі мен дстріне арай алыптасады. Кез келген адам белгілі бір леуметтік ортада жары дниеге келеді, ата-ана мен балаларды арым-атынасы басталып, адамзат рпаыны алыптасу жолы басталады. Осындай крделі рылыс адамдар ортасын алыптастырады жне адам баласы оама туелсіз ешандай мір сре алмайды. Басшы леуметтік ортамен санаспай болмайды. Менеджер шін леуметтік кзарас, сенімділік, баалылы те маызды:

- сенімділікті болатын себебі мынада: жмыс істегісі келетін адамдарда жмыс барысында ртрлі ммкіндіктер болатындытан, сол ммкіндіктерді дер кезінде пайдалану ажет;

- бизнеске сену, ксіпорынны басшысын баалау, рметтеу;

- іскерлік ызметте бсекелестікке сену;

- жеке адамдарды діни наным-сеніміне, нсіліне арамастан рметтеу;

- білімге сену жне оны рметтеу;

- исынды процестерге ылыммен техникаа сену;

- ртрлі згерістердімаыздылыына, бір нрсені тадаулы діспен істеу шін эксперимент жасауды ажеттілігіне сену.

Сырты этикалы орта леуметтік ортаны рамдас блігі – іс жзінде олданылатын адамны жеке басыны жріс-трыс стандарттары жиынтыынан ралады. йыма атысты этикалы нормативтер азаматты кодексте жазылан, ол нормативтерді рбір ызметкер білуі тиіс (пара алу, иянат жасау, залымды, засыз аша тлету, жаымсыз іс-рекеттерден аула болу т.б.).

Ø Сырты саяси орта. рбір йымдаы рбір басшы трліше задармен,

аулылармен, ртрлі комиссиялармен, ресми жаалытармен, сот шешімдерімен шырасып трады. Осы жаттарды кейбіреуі жмысшыларды, ттынушыларды мддесін орауа арналан. Кез-келген йымдаы басарушыны барлы іс-рекеті кез-келген заа немесе аулыа атысты жне шешім абылдар алдында басшылар за кеесшілерімен аылдасады.

Ø Халыаралы жадайлар да йым жмысына сер етеді. Мысалы, йым німдерін

ткізіп немесе сол жатан шикізат алып жрген елдерді халыаралы жадайлары згерсе, йымны жмысына да ыпалын тигізуі ммкін, сондытан йым басшысы тыырытан шыатын баса да жолдарды арастыруы тиіс.