Схбат дісіне жалпы сипаттама берііз.

Схбат бадарламасы (немесе жоба бадарламасы). Бадарлама зерттеу жмысыны стті орындалуын амтамасыз ететін негізгі жат болып табылады. Ол жобаны нормативтік, методикалы, йымдастырушылы жне апаратты ызметін атар атарады. Айтылан тарих жанры жобасыны уаыт жне аржылай шыыны зор. Сондытан бадарлама даярлауда зерттеушіні эрудиция мен ксіби біліктілігі жоары болуы ажет. Ол шін таырып аясында алдын­ала тыылыты ылыми­теориялы (дебиетпен танысу, деректтік жне интернет материалдарымен жмыс т.с.с.) даярлыты жасаланы дрыс.

Сонымен бадарламаны алай даярлаймыз? Е алдымен біз «нені?», «не шін?», «алай?» зерттейтінімізді білгеніміз жн. Сондытан бадарламада бкіл жоба жмысын анытайтын мынадай рылымдаы элементтер орын алады: ­ зерттеу таырыбын анытау ­ зерттеуді масаты мен міндеттерін ою ­ зерттеуді негізгі ымдарын анытау ­ зерттеу болжамдарын сыну ­ зерттеуді жоспарын ру ­ зерттеуге ылыми­теориялы анализ жасау ­ зерттеу дістері мен ралдарын анытау ­ зерттеу схбатын жргізу ­ алынан мліметтерді деу жне интерпретациялау ылыми зерттеу жмысыны есебін жне орытындысын даярлау. Міне, осындай компоненттерден тратын бадарлама даяр болан со, екінші адама кшеміз. Ол сратар тізімін жасау. Сратар тізімін жасау. «Айтылан тарих» арылы жаа апараттара ол жеткізуді негізгі кілті – сра оя білу нерінде жне мдениетінде. Сол себепті тарихшы сратарды ксіби трыдан оя білуі ажет. Сра даярлау – лкен нер. Тарихта сра оюды жоары дрежеде мегерген екі лы тла болан екен. Оны бірі 2,5 мы жыл брын аиатты іздеген йгілі Сократ болса, екіншісі ХХ асырда оамды сананы зерттеу институтыны жне жоары методикалы мдениет нормаларыны негізін алаан Джордж Гэллап болыпты.

Сратарды белгілі бір классификациялы, типтік, жйелілік шеберіне сиызу ммкін емес. йткені арама­айшы сратар, тере маыналы сратар, жауабы жо сратар, кейбіреуі таданыс тудыратын сратар т.б. кптеген трде кездеседі. Сондай­а, сратар сипатына арай философиялы, журналистикалы, тарихи, бадарламалы болып та блінеді. Сондытан е маыздысы зерттеу таырыбы аясында андай сратарды ойылуы ажет екенін анытап алан жн. Жалпы, «андай сра ойса, сондай жауап аласы» деген сз бар. Тсінікті, аны ойылан сраа толы жауап аласыз, ал тсініксіз, маынасыз сраа апараты лсіз жауап беріледі. Аталан тарауша схбат жргізуді маызды компоненті – сратар тізімін ру жне оны жеткізуді кейбір трлері жнінде болма. Сратар тізімі жоба бадарламасындаы жоспар аясынан туындайды. Жоспара сйкес растырылан сратар типі, сіресе схбат жргізуді енді йренушілер шін аса тиімді. Е тжірибелі алымны зі ылыми баяндаманы таырып­шалара блу арылы даярлайды. йткені ойды толы жеткізу шін жоспар руды пайдасы зор. Сондытан схбата бадарламадаы жоспармен жне соны негізінде растырылан сратар тізімімен баран дрыс. Кейбір дістемелік ралдарда сратар тізіміні орнына таырыптар тізімін даярлау дісі сынылады. Таырыптар тізімін басшылыа алу зерттеушіні схбат барысында жоспарлы жмыс істеуін аматамасыз етеді. Осы жерде айта кеткен жн, таырыптар тізімін респондентке алдын­ала беру, алдаы схбатты стті шыуына да о ыпал етеді. Бл респондентке жадтаы бден ескірген естеліктерін айта жаыртып, жйелі трде баяндауы шін пайдалы болма. Сондытан зерттеу таырыбыны жан­жаты ырынан ашылуы шін осындай алдын­ала даярлы жмысыны жасалынаны дрыс. Схбат процесі кіріспе, негізгі кезе, аяталу кезеі делінетін ш фазадан трады. Сондытан р кезеге сйкес сратар тізімі рылады. детте бірінші фазада ойылатын сратар респондентпен байланыс орнатуа арналады. Сратар ыса, негізді, сенімді болып шыаны дрыс.

 

Схбат алушы алдымен зін, зерттеуді йымдастырып отыран мекемені, содан со, бірден зерттеу жмысыны масатын жне бл жмыста тадау на осы респондентке не шін тскенін айтып тсіндіргені жн. Респондентті ашыла гіме айтуы шін досты атмосфераны орнату ажет­а. «Ресми» байланыс орнааннан кейін, гіме айтушыа бл схбатты оамды маызы бар екенін, соан сйкес респондентті атсалысуа шаыратынын да айту арты болмайды. Мысалы: «Слеметсіз бе, апа! Мен Алматы аласындаы Абай атындаы университетіненмін. Сонда «Айтылан тарих» деген ылыми­зерттеу орталыында жмыс істеймін. Біз зііз сияты лкен кісілерден мірбаянды естелік жинап жрміз. Сіздерді мір жолдарыыз жас рпаа тарих ретінде жетуі ажет, йткені совет заманы тарихи оиаа толы кезе болды. Кмпеске, жымдастыру, ашаршылы, соыс т.б. Сол кезедегі мір туралы, кугер ретінде з аузыыздан естігіміз келеді…, схбат беру арылы болаша рпа трбиесіне лес оссаыз екен!». Осылай басталан схбаттарды бірінде 100 жасаан апаларды бірі «Е­е­е брін басынан бастап айт деп отырсы ой шыраым. Жарайды тыда, онда …», – деп мрааттан ешашан кездестіре алмайтын жаа гімелерден сыр шерткен болатын. Сонымен, алашы атынас орнатуа баытталан сратар респондентті проблемаа ызыушылыын, схбат беруге ынтасын оятудан басталма. Трлі леуметтік категориядаы респонденттермен схбат жргізгенде соан сйкес интеллектуалды, эстетикалы, мдени дадылара да ие болуы (арапайым, интеллигенция, бизнес саласындаы ж.б. адамдармен) маызды рл атарады. Арадаы досты атынас, жылы атмосфераны орната білу респондентті зіізге деген сенімін арттырма, ал мндай жадайда схбат нтижелі шыады. сіресе е бастысы респондент гімесін барлы ыыласпен, зейінмен тыдай білген дрыс. детте схбат жргізу сырттан араанда екі адамны жй гімелесіп отыранына сайды. Алайда тарих ылымы саласынан жргізілетін ылыми­зерттеу схбаты лкен ксіби даярлыты ажет етеді.