Таырып. азастан жадайында мемлекеттік басаруды жетілдіру мселелері

1. Мемлекеттік басару ызметін жасартудаы адами дамуды рлі

2. азастандаы мемлекеттік басаруды ерекшеліктері

3. Еліміздегі мемлекеттік басаруды жетілдіру баыттары

4. Мемлекеттік басаруды демократияландыру оны арынды дамуыны кепілі.

Мемлекет кез келген оамды-экономикалы жйеде згеріссіз алатын зіні ауіпсіздігін амтамасыз ету функциясымен атар отайлы институционалды-рылымды згерістерді жзеге асыруды жне нарыты механизм кемшіліктеріні орнын толтыруды з міндеті етіп ояды. йткені, А.Смит тжырымдаандай, аталмыш механизм кемшіліксіз емес жне зіні ммкіндігіні шектеулілігіне орай халыты сранысын немі, бтіндей жне тиімді анааттандыра бермейді. Сондытан да оны ызметін мемлекет тарапынан реттеу ажеттілігі туындайтыны сзсіз. Е алдымен оларды атарына адами даму мселесін жатызу лзім.

Елімізде туелсіздікті алашы кезедерінде мемлекеттілікті алыптасуы, туелсіздікті ныайту, экономиканы тоырау жадайынан шыару жне ел ішінде тратылыты сатау шін жадай жасау маызды басымдылытар ретінде арастырылды да, оларды орындау шін жадай жасау масаты алдыы орына шыты. Осыдан барып адами фактор мселесі екінші орында алып, ал кп жадайда ескерілмеді де. Сондытан халымызды басым блігіні мір сру сапасыны крсеткіштері крт тмендеп кетті. Оны алпына келтіру шін те ауымды шаралар кешенін жзеге асыру, кптеген аржы жмсау, осылара ажетті экономикалы ммкіндіктерді пайдалану керек болды. Экономиканы, леуметтік сфераны жне басаруды айта руды бастапы кезендерінде жіберілген осы кемшіліктер адам мддесін кейінге алдыруды зияны шан-теіз екенін, ал траты даму халыты тиісті трмыс дегейімен амтамасыз етпейінше ммкін еместігін тсінуге алып келді. йткені, элемдік тжірибе длелдегендей, азіргі заманда оамны ілгері дамуыны негізгі кші адама, оны хал-жадайына, кіл-кйіне, білім мен біліктілігіне, жаашылды пен жасампазды асиеттеріне тыыз байланысты болып отыр. Осыан орай кейінгі жылдары леуметтік салалар мен адами дамуа да кіл бліне бастады. Кн тртібінде тек экономикалы даму, оны тратылыын амтамасыз ету мселелері ана емес, осыны негізінде леуметтік жадайды, ел трмысын айтарлытай жасаргу міндеті трды. Ал, ол мемлекетгі леуметтік саясатын жзеге асыру арылы амтамасыз етілетіні белгілі.

Бл саясат, детте, адамдарды р трлі оамды, ксіби, ауматы жне баса да топтарын амти отырып, мемлекетті экономикалы саясатыны шеберінде жргізілетін ызметіні наты баыты ретінде арастырылады. ¥лтты табысты блгенде адами даму мдделерін бірінші орына ою леуметтік саясатты негізгі мселесі болып табылады да, оамны рбір мшесіні аса маызды ажетгіліктерін толытай анааттандыруды амтамасыз ету масатындаы мемлекеттік эділеттілік леуметтік саясатты іске асыруды басты шартын райды. Сонымен атар оны іске асыру барысында оамны рбір мшесі (отбасы) зіні трмысты жне мэдени-леуметтік жадайын жасартуа барлы кш-жігерін жмсауы керек екендігі ескеріліп, мемлекет соан ыты-уйымдастырушылы негіз алыптастырып отыруы керек екендігін тжірибе крсетіп отыр.

Адами дамуды алыпты жне оам талап ететін моделі халы сранысыны ажетті материалды жне рухани игіліктермен амтамасыз етілуін біртіндеп жасартуды кздейді. Сондытан да ебеккерлерді табысыны суін амтамасыз ететін ндіргіш кштерді дамуы, материалды жне рухани игіліктермен амтамасыз етілуі оларды мір сру дегейіні маызды крсеткіштеріне жатады. лемдік тжірибе длелдегендей, біратар дамыан елдерде табии жне материалды-аржылы ресурстар оларды ркендеуінде маызды рлге ие боланымен, ебек пен оны йымдастыру ндірісті негізгі ресурсы ретінде арастырылан. Мысалы, Жапонияда ебек німділігі ндірістік ызмет тиімділігіні негізгі жне орытынды крсеткішіне жатады. Бл елде ебекке, оны сапасына, осы факторды ішкі жадайына ыпалын тигізетін физикалы жне рухани саулы, рухани байлы пен мдениет, адамны жалпы жне арнайы білім дегейі, ебек етуге психологиялы кзарасы мен дайындыы, тжірибесі жне зіндік дадылары - осыларды барлыы ебек етуді тиімділігін арттыруды, р трлі ызмет крсетуді йымдастыруды алы-шартын, басты негізін райды. Осыдан барып леуметтік-экономикалы даму аталан асиетгерді рбір адамны бойынан табылуын, саталуын, одан рі дамытылуынталап етеді. Сондытан мемлекет зінде бар барлы ресурстарын жне оамды даму рдістеріні сипатына ыпал ету ммкіндіктерін адами дамуды жасарту жолына пайдаланады.

Адамдарды ебекорлы жне ізденгіштік абілетін дамыта алатын ортаны алыптастыру мемлекетті негізгі міндетіне жатады, йткені тек осы жадайда ана игіліктерді ндіру мен адами дамуды жасарту мдделері бір арнада тоыса алады. Экономикалы даму рбір адама зіні абілетін коамды мірді барлы салаларында, атап айтанда, шаруашылы, леуметтік, мдени, саяси сфераларда барынша тиімді олдануын амтамасыз етуі ажет.

Барлы адам шін те ммкіндіктер тек леуметтік саясатты жргізу барысындаы мемлекетті кш-жігерін жне оамды йымдарды ызметін йлестіруді негізінде амтамасыз етілуі ммкін. Ол шін кімет толытай халыны алдында есеп беретін негізі аланан азаматты оамды одан рі дамытуы тиіс деген пікірдеміз.

Азаматты оам — саяси жйеден туелсіз рекет ететін жне оан ыпал етуге абілетті леуметтік арым-атынастар мен институттарды жне жеке индивидтер мен леуметтік субъектілерді оамдастыы. зге де азаматтармен те зацы ыа ие болан, азамата айналан адам тласыны маызыны артуы азаматты оамды руды маызды ала шарты болып есептеледі. зіні ызметіне еркін масаттар оя алатын жне олара жетуді тэсілдерін анытайтын егеменді тла азаматгы оамны басты рекет етуші субъектісі болып табылады. Оан орта масатгарды, мдделерді, лдылытарды жзеге асыру жолында зге тлалармен атынастар орнату жне зіні жеке басыны мддесін, оан жету жолдарын орта игіліктерге ызмет етуге баытгау тн.

леуметтік субъектілерді осындай трін алыптастыру арылы наты институционалды алышарттар ажет, е алдымен масаттарды білдіру шін азаматтарды зіндік йымдастырылуын ммкін рі зады ете алатын демократиялы ытар мен еркіндікті болуы керек. Біра институционалды алышарггарды болуы жеткіліксіз. Одан зге мэдени жне леуметтік-психологиялы алы шарттар ажет. Себебі осы рдіске мэнді ыпал ететін, азастанда азаматты оамды алыптастыруды бірнеше ерекшеліктері бар: біріншіден, оамды мірді маызды мселелеріне бкіл шешім абылдауды рдайым зіне алан мемлекеттік билікке баыну эдеті азаматтарды леуметтік психологиясында орныан жэйт; екіншіден, халыты санасында жымды рекет, бірігіп тіршілік ету эдеті басым; шіншіден, халыты негізгі блігіні ешашанда шынайы меншік иесі болмауы. Осыан байланысты азіргі кезде мемлекетгі негізгі міндеттеріні бірі тек стратегияны, жаа за актілерін жне ережелерін эзірлеу ана емес, сонымен атар адамдарды олара бейімделуіне жадай жасау.

Азаматтарды экономикалы еркіндігі мен з бетінше жмыс істеуіне ол жеткізу, білікті, іскер ызметкерлерден мейлінше жоары дегейлі табысы бар «орта тапты» алыптастыру азаматгы оамды ру шін лкен мнге ие болуда. Кейінгі жылдары елімізде азаматты оамды алыптастыруа олайлы, ажетті жадайлар жасалуда. Алайда бл процесс оан мемлекет тарапынан траты кіл аударуды ажет етеді. Мемлекет з кезегінде азаматтарды ытармен амтамасыз етіп ана оймай, сонымен бірге оны олдану жолдарын тсіндіреді, оларды толытай жзеге асуына олайлы жадайлар жасайды.

Бгінгі танда нарыты атынастарды алыптасуында жне траты адами дамуды амтамасыз етуде мемлекетті белсенді рліні аса ажеттілігі айындалып отыр. Себебі кез келген оамны даму дегейі ондаы адамдар мен леуметтік топтарды даму тенденциясы аркылы крініс табатыны белгілі. Мемлекеттік дамуды леуметтік басымдылыы адам баласыны асырлар бойы ккейтесті арманы боланымен, ткен асырды алпысыншы-жетпісінші жылдарында ана кейбір алдыы атарлы елдерде алыптаса бастады. Соы жылдары бл бізді елімізді де экономикалы дамуыны негізгі басымдыы, траты баытына айналды. Осы кезге дейін экономикалы мселелерді ыында жріп, оны тбегейлі шешкеннен кейін леуметтік саланы, адамды дамытуа бет братын уаытты келгендігін Елбасы зіні биылы жылы «азастан экономикалы, леуметтік жне саяси жедел жаару жолында» атты Жолдауында атап тті. Сондай-а аталмыш Жолдауда Елбасы халыты леуметтік-трмысты дегейін арттыру ажетгілігін жне оны жолдарын баяндап берді. Бл з кезегінде бгінгі тада траты адами дамуды амтамасыз ету мселесіне мемлекет тарапынан лкен мн беріліп отырандыыны длелі болса керек.

азастан мемлекеттік туелсіздік пен толы мемлекеттік егемендікке ол жеткізген со азаматты оам мен ыты мемлекет руа баыт алды.

ткен жылдар ішінде мемлекеттілікті негізгі институтга-рыны саяси-ыты мазмны згерді. 1995 жылы азастан Республикасыны Конституциясына сай парламентгік-президенттік басару нысаны таза президенттік басару нысанына айналды. Президенттілік институты мемлекеттік жйеде негізгі орын алады, ол ел ішіндегі жадайа, мемлекеттік билікті барлы ш тармаыны келісіп жмыс істеуіне, ішкі жне сырты саясатты алыптасуына ыпал етеді.

За шыарушы билік институты да згерді. Бір палаталы Жоары Кеестен екі палаталы Парламентке ауысу жзеге асырылды. Парламент аса маызды оамды атынастарды реттейтін негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін задар шыаруа хаылы.

Атарушы билік кіметті тікелей басшылы етуімен ызмет етеді, олара кнделікті мемлекеттік басару, задарды орындалуын ііымдастыру, мемлекетті леуметтік-экономика-лы саясатыны негізгі баыттарын эзірлеу, экономикалы реформаларды жзеге асыру жктелген.

Мемлекеттік билікті жеке тармаы ретінде сот жйесі де згеріске шырады. Жалпы жне трелік соттар бгінде Жоары сот басаратын бір жйеге біріктірілді. ш жыл (1992-1995) ызмет атаран брыны Конституциялы сотты орнына Конституциялы Кеес рылды. За орау органдарыны жйесі де айта йымдастырылуда. азастанны мемлекеттік тэуелсіздігіні атрибуттарын алыптастыру аякталуда, республикалы гвардия рылан, мемлекеттік рміздер бекітіліп, ол-данылуда. Республика зіні ултты валютасын енгізді.

Бгінгі танда азастан Республикасында азаматты оамды алыптастыру жне ыты мемлекет ру процестері жзеге асырылуда. кыты мемлекет ру дамуды бірнеше кезедерін амтиды жне мемлекеттік органдардан, лауазымды тлалардан, оамнан, халытан байсалдылы пен кш-жігерді талап етеді. Мемлекеттік жне оамды ызметті дрыс жола ойылуын амтамасыз етуді, оамны зацыжне моральды-адамгершілік негізін дамытуды ажет етеді. дытарды жааруын жылдам-датуды, оны олдану механизмін жетілдіруді ойластыру, аза-маттарды оан рметпен арауын алыптастыру, оамдаы наты ыты атынастар мен баса да занды байланыстарды іске асыру бойынша шараларды белгілеуді кздейді. алыптасан ыты нигилизмді, яни дыты леуметтік лдылыын жоа шыаруды, заны талаптарын саналы трде орындамауды жою, сондай-а мемлекеттік органдар мен лауазымды тлалар, азаматтар тарапынан задара жеіл-желпі арап, немрайлы танытуын жою, адамдарды ыты санасын позитивті трде алыптастыру мемлекетгі негізгі міндеттеріне жатады. Мселені осындай кешенді трде шешу дыты мемлекет пен азаматгы оам руды принциптерін жзеге асыруа ммкіндік береді.

азастан Республикасыны Конституциясы мемлекетті Негізгі заы болып табылады. Онда оам мен мемлекет міріні мселелері занды трде рсімделген жне бекітілген: азаматты жне адамны міндеттері мен бостандыы, дыы, сонымен атар мемлекетті рылу аидалары мен оамны экономикалы негізі. Конституция задар мен баса да нормативтік актілерді негізгі айнар кзі болыптабылады, кез келген органдар абылдаан за, Президент жарлытары, кімет аулысы, министрліктер бйрытары, жергілікті мемлекеттік органдар шешімі Конституция принципіне, идеяларына, нормаларына толы трде сай болуы жне соларды негізінде абылдануы тиіс жне оан айшы келмеуге тиіс. Кез келген удыкты актіні Конституцияа сай келмеуі немесе оан айшы келуі бл ытык актіні зацы кшінен айырады, оны жарамсыз етеді.Констшуция ережелерін, нормаларын сатау талаптары тек мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар ана емес, сонымен бірге азаматгар мен оамды бірлестіктер шін де міндетті.

азастан Республикасыны Конституциясында мемлекетті туелсіздігі жне егемендігі бекітілген. азастан мемлекетіні егемендігі келесі белгілер арылы сипатгалады: азастан мемлекетіні зіні Ресей, ытай, збекстан, ырызстан, Тркменстанмен шектесетін тарихи алыптасан аумаы бар. Мемлекетті аумаына ол сылмайды жне блінбейді. Мемлекет аумаына баса - кктеп кіру агрессия болып саналады, ал ол халыаралы кыпен жауапа тартылады.

Конституцияда азастан мемлекеттер арасында ынтыматасты пен тату кршілік арым-атынас жасау, бір-біріні ішкі ісіне араласпау, халыаралы дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жргізеді делінген. Республикаа арсы агрессия жасалан не оны ауіпсіздігіне сырттан тікелей атер тнген жадайда Президент республиканы бкіл аумаында немесе оны жекелеген жерлерінде эскери жадай енгізеді, ішінара немесе жалпы мобилизация жариялайды. «азастан Республикасыны мемлекеггік шекарасы туралы» за бойынша бізді мемлекет з аумаыны шекарасын рлыта да, теізде де, эуе кеістігінде де арулы кштерімен кзетеді. Шекаралы скер ауматы ттастыына тнген кез келген ауіптерге, аруланан баса-кктеп кіруге арсы трып, халыты ылмысты ауіптерден орауды амтамасыз етуі тиіс.

Мемлекеттік билікті жоары органдарыны болуы егемендікті негізгі белгісі болып табылады. Мемлекет басшысын Президентті халы сайлайды. Президент мемлекетгі ішкі жне сырты саясатыны негізгі баыттарын айындайды, ел ішінде жне халыаралы атынастарда азастанны атынан кілдік етеді. Президент мемлекеттік билікті барлы тарматарыны келісіп жмыс істеуін амтамасыз етуге міндетті.

азастан Республикасыны Парламенті екі Палатадан: Сенат пен Мжілістен тратын, за шыару ызметін жзеге асыратын е жоары кілді орган болып саналады. Мжіліс депутаттарын сайлау жалпыа бірдей, те жне тте сайлау ыы негізінде жасырын дауыс беру арылы жзеге асырылады. Сенат депутаттары жанама сайлау ыы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады.

азастан Республикасыны кіметі республиканы бкіл аумаында атарушы билікті жзеге асырады. Ол орталы органдардан - министрліктерден, мемлекеттік комитеттерден, комиссиялардан, сондай-а жергілікті атарушы органдардан — облысты, алалы, ауданды, ауылды, селолы кімшіліктерден тратын атарушы органдарды жйесін басарады. Атарушы органдарды кілеттіктері занда, сонымен бірге арнайы ережелерде аныталады.

Сот билігін арнайы ык орау органдары: соттар, ішкі істер органдары, лтты ауіпсіздік, прокуратура жзеге асырады. Оларды рылымы, кілеттіктері арнайы задарда аныталады.

Республика азаматтыы да егемендікті белгісі. Азаматгы мселелері Конституцияда, «азастан Республикасыны азаматтыы туралы» занда, за кші бар Президент жарлытарында аныталан. Азаматты — мемлекетгі адамдармен траты саяси байланысыны крінісі. Осындай байланыстардан мемлекет пен азаматтарды зара ытары мен міндетгері туындайды. Мемлекет, оны органдары зіні азаматгары ез бостандытары мен ытарын олдана алуына жадай жасауа міндетті. Азаматтар, кез келген адам Конституция мен задарды сатауа, мемлекеггік тілді, азастанда тратын барлы лт азаматтарыны тілдерін рметтеуге, оларды салт-дстр, дет-рыптарын адірлеуге, ел экономикасыны ныаюына ат салысуа міндетті.

азастан Республикасыны баса елдермен езара атынаса тсе алу абілеттілігі - бл да егемендікті маызды белгісі. азастан Б-ны, таы да баса халыаралы йымдарды мшесі болып табылады. Республика кптеген шетелдік мемлекеттермен дипломатиялы арым-атынасын бекітті. Ол саяси, экономикалы, мдени мселелер бойынша халыаралы келісім шарттара отырады. Ел Конституциясына сай келісімшарттар жасау кілеттігі Республика Президентіне, Парламентке жне кіметке жктелген.

Егеменді мемлекет ретінде азастан Республикасыны мемлекеттік рміздері - Туы, Елтабасы жне Гимні бар. рбір азамат мемлекеттік рміздерді рметтеуге міндетті. Оларды сипатгамасы жне ресми пайдалану тртібі конституциялы за-мен белгіленеді.

азастан Республикасы тарихи аза жерінде рылды. Яни, азактар осы аумата брыннан мір сріп келе жатан этнос ретінде табии жне завды трде мемлекетке здеріні тарихи атауын берген. Сонымен бірге аза тіліні мемлекеттік болуы да тсінікті. Ал орыс тілі ресми трде мемлекеттік йымдар мен жергілікті басару органдарында олданылады.

азастан Республикасыны Конституциясына сай жртты барлыына те ытар берілген, трлі лт кілдеріні бейбіт мір сруі шін ыты негіз аланан. Сондытан азастан Республикасы - осы елде тратын барша халыты мемлекеті. Бл Ереже Конституцияда жазылан мемлекет жне оны органдарыны ызмет ету аидаларымен бекітілген. Біріншіден, мемлекет, оны органдары з ызметтерінде немі оамды келісім мен саяси тратылыты амтамасыз етуге мтылуы тиіс. оамды келісім - азастанда тратын трлі лтты топтар, халыты трлі жіктері арасындаы арама-айшылыты, арсы труларды болдырмау. Мндай келісімді амтамасыз ету оам тратылыыны, ркімні тыныш білім алуа, ебек етуге жне мір сруге сенімді болуыны кепілі. Екіншіден, мемлекет зіні ішкі жне сырты саясатын оамны экономикалы дамуын амтамасыз ететіндей жргізуі тиіс. Мндай даму андай да бір топты ана емес, азастанда тратын бкіл халыты материалды ажетгіліктерін анаатгандыруа баытгалуы тиіс.

шіншіден, мемлекеттік оргавдар мемлекеттік мірді ма-ызды мселелерін демократиялы дістермен шешуі тиіс. Бл жеке жадайларда, мысалы, Конституция згерсе халы оны референдумда шеше алады дегенді білдіреді. Референдумды ткізу тртібі арнайы замен арастырылан.

азастан Республикасыны алдына ойан масаты - демократиялы мемлекет ру. Барлы азаматгарды лтына арамас-тан те ыты негізде бірігуі оны руды басты шарты болып табылады. Конституцияда олданылан «халы» деген тсінік осы интернационалды идеядан туындаан. Саяси-ыты маынада халы деп - ел ішіндегі барлы саяси шаралара атысуа ыы бар кмелетке толан азаматтарды айтады. Мысалы, Конституция мен азастан Республикасындаы сайлау туралы Президент жарлыына сай азаматгар, саяси партиялар, баса да оамды бірлестіктер Республика Парламентіні Мэжіліс депутатына здеріні кандидаттарын еркін трде сына алады. Олара арсы немесе олдайтын гіт-насихаттарын жргізе алады. Барлы саяси партиялар те ыты, оларды ешайсысына жеілдік болмаса артышылы крсетілмейді. Азаматтар з еріктері бойынша осы не баса саяси партияа, депутаттыа сынылан кандидаттара олдау крсетуі немесе крсетпеуі ммкін. Бл бкіл халыты ойын білдіруге ммкіндік береді. Азаматтар еш мжбрлеусіз Мжіліс депутаттарын сайлау кезінде з дауыстарын кімге беретіндіктерін ерікті трде здері шешеді.

Азаматтарды оамды бірлестіктеріні ісіне мемлекеггік органдарды засыз араласуына жол берілмеуі демократияны крініс алуы болып табылады. оамды бірлестіктер азаматтарды мдени, діни, тіл жне баса ажеттіліктерін анааттандыру шін рылады. рине, оамды бірлестіктер Конституцияны, задарды сатауа міндетті. Олар леуметтік, лтты, діни араздыты тудырмауы керек. Оларды жмысы мемлекет а-уіпсіздігіне нсан келтіруге, конституциялы рылысын кштеп згертуге, азастанны ауматы ттастыын бзуа баытталмауы тиіс.

азастан Республикасы зайырлы мемлекет болып табылады. Елде азаматтар здеріні діни сенімдерін анааттандыратын трлі діни оамдар ызмет етеді. Азаматтар андай да бір дінді мойындауа немесе мойындамауа ерікті. Дін мемлекеттен блек, бл біріншіден, мемлекетті андай да болмасын діни идеологияны мойындамайтындыын, екіншіден, мемлекеттік оу орындарында (мектеп, институт) діни ілімдерді насихаттауа тыйым салынатындыын, шіншіден, Республикада саяси діни негізде партияларды рылуына жне ызмет етуіне жол берілмейтіндігін білдіреді.

азастан халыны алдына ойан масаты - ыты мемлекет ру. ыты мемлекетте задар бкіл халыты наты еркін білдіреді. Барлы адамдар, жоары лауазымды тладан бастап атардаы азамата дейін задарды бкіл халы мддесі шін абылданып ызмет ететінін, задар кез келген адамны ыы мен бостандыын орайтындыын, задарды адамдарды оуы, семья руы, жмыс істеуі, тандаан іспен айналысуы, алыпты мір сруі шін табыс табуы, зін еркін сезінуі, оамды мірге атысуы шін керек оамды тртіпті бекітетіндігін тсінуі ажет. Сондытан азаматтар, лауазымды тлалар за талаптарын ата трде стануа міндеггі. Азаматгар бзылан дытарын здері орай білуге йренуі ажет. Ол шін соттар объективті болуы жне азаматгар здеріні ытарын кім бзса да: атардаы азамат болсын немесе кез келген дегейдегі лауазымды тла болсын дытарын орау шін сота шаымдануы ажет.

азастан Республикасында Конституцияда белгіленгендей леуметтік мемлекет рылуда. Бл Конституция мен задара сай халыты ешандай таптара блінбейтінін білдіреді. Мемлекет халыты барлы тобын з аморлыына алады: шаруаларды, жмысшыларды, ксіпкерлерді, зейнеткерлерді, оытушыларды жне т.б. оамны е элсіз оралан мшелеріне - балалар мен аналара, мгедектер жне арт адамдара мемлекет тарапынан ерекше олдау крсетіледі. Мемлекетті леуметтік сипаты жастар, зейнеткерлер туралы ерекше задарды абылдауда, сонымен атар, Президент, кімет, арнайы органдар ызметінде де крініс табады.

Елімізді Ата заында крсетілгендей «азастан Респуб-ликасы Президентгік басару нысанындаы бірттас мемлекет». Мемлекетгі бірттастыы оны кімшілік-ауматы бірлікгерден тратындыын жне автономияа блінбейтіндігін білдіреді.

азастан Республикасыны Президенті - мемлекет басшысы жне оны е жоары лауазымды тласы. Конституция бойынша Президент азастан халыны бірлігін кепілдендіретін лауазымды тла болып табьшады, яни ол халыты трлі лтты топтарымен р трлі жіктері арасында айшылыты туындамауын амтамасыз етеді. Ол мемлекеттік билікті барлы тарматарыны келісіп жмыс істеуін амтамасыз етеді. Президент азаматгар мен адамны дытары мен бостандытарыны кепілі ретінде ызметін атарады. Парламент ынан задара ол ояды немесе ол задар Конституцияа арама-айшы келсе, айта арастыруа айтарады. Президент Конституцияда арастырылан жадайлар бойынша за кші бар жарлытарды абылдайды. Егер Парламент з міндеттерін орывдай алмаса, онда Президент оны тарата алады. Президент кімет рамын бекітеді, сонымен бірге оны отставкаа жібере алады. Барлы айтыландар басаруды Президештік жйесін сипаттайды.

Сонымен атар Ата заымызда билікті за шыарушы, атарушы, сот билігіне бліну принциптері бекітілген. За шыарушы билікті Парламент, ел аумаында атарушы билікті кімет, сот билігін - Жоары сот, облысты, ауданды сотгар жзеге асырады. Аталан органдар бірттас мемлекеттік билікті тарматар болып табылады. Мемлекеттік билікті р тармаы з функциясын зі атарады жне олар бір-біріні ызметтеріне араласпауы тиіс. Егер ондай жадай орын алып жатса, онда тежемелік рі тепе-тендік механизмдерін пайдалану арастырылан. Парламент кіметті отставкаа жіберу туралы, Президентті ызметінен кетіру туралы мселелер арайды, ал Президент Парламентгі тарата алады.

Мемлекетті атарушы органдарына кімет, министрліктер, мемлекеггік комитеттер, агенттіктер, жергілікті кімшілік (облысты, алалы, ауданды, ауылды (селолы) жне ы орау органдары кіреді. Мемлекеттік органдарды р буыны туралы ерекше задар бар. Мысалы, прокуратура гуралы Кон-ституциямызда оны мемлекет атынан елімізді аумаында задарды, Президент жарлытарыны жне зге де нормативтік-ыты актілерді длме-дл жне біркелкі олданылуын, жедел іздестіру ызметіні, анытау мен тергеуді жне таы баса рекетгерді зандылыын жіті адаалауды жзеге асыратындыы айтылан. ыты тртіпті орауда ішкі істер органдары да лкен рль атарады. Оларды міндеттері занда аныталан. Адам ыын, оамды, мемлекетті ішкі жне сырты ауіптерден орауда лтты ауіпсіздік органдарыны алатын орны ерекше.

Мемлекеттік басару жйесі оам дамуыны «іргетасы» — экономика мен леуметтік мірімізде дайы болып жататын згерістерге «ла тріп» отыруы керек. йткені жааы тынымсыз згерістер уаытында еленбейтін, сондытан да есепке алынбайтын болса, онда олар брыныра алыптасан басару жйесіне айшы келіп, оны рі арай жетілдіре згертуге мжбр етеді. Мны оам дамуыны асырлар ана емес, ткен мыжылдытар тжірибесі айын длелдеп отыр. Ол длелдер марксизм ілімдеріні маызды тарматарыны бірі — оамны ндіргіш кш-уатында болатын жан-жаты згерістер ндірістік-экономикалы атынастарды да сйкесті згеруіне алып келетіндігі жніндегі ылыми тжырымды толыымен растап отыр. Осындай атынастар жйесіне мемлекеттік басарудан туындайтын арым-атынастарды да жатызуа болар еді. йткені мемлекетті даму негізі экономика болса, онда аталмыш арым-атынастар да е алдымен леуметтік-шаруашылы сипатта болып, осы баыттаы занамалы шешімдерге сйенеді.

Осы трыдан келгенде еліміз туелсіздік алан кезден (1991 жылды желтосаны) бастап мемлекеттілігімізді жаадан ру барысында оны басару жйесі згермелілік жадайа жиірек шырааны зінен-зі тсінікті. Оны басты себебі — экономикалы тоырау жадайынан тезірек шыып, шаруашылы жргізуді жаа, нарыты лгісін орнытыру, соны арасында леуметтік-экономикалы су арыныны тратылыына ол жеткізу проблемаларын шешу барысында мемлекеттік басару органдары жйесі мен міндеттерін дайы жетілдіріп отыру керек болды. Сондытан да Елбасыны жарлытары мен Парламент абылдаан зацар арылы мемлекеттік басару органдарыньщ рылымын лденеше рет айта арастырып, оларды міндеттері мен ытарын баран сайын «таразыа салып» отыруа іура келді. Осы рдіс лі кнге жаласып келеді.

Бл жерде тарихи шолу жасауды ажеті шамалы, йткені ол біріншіден, блек жне арнайы зертгеуді талап ететін мселе, ал екіншіден — ткенді сз еткеннен грі алда тран міндеттер жнінде кбірек айтыланы оырмана пайдалыра болар еді. Сондытан да мемлекеттік басару жйесі мен мемлекеггік ызмет крсетуді жетілдіруді негізгі баытгарына кеірек тоталан жн болар еді.

Е алдымен мемлекеттік басаруды жаарту масатында іске асырылып жатан ке ауымды шаралар жнінде айтуымыз ажет. Оларды алдыы атарында бюджет жйесі мен лтты орды жаа ереже негізінде жмыс істеуін атап крсету ажет. Ол ереже бойынша бюджеттік аржыларды бюджетаралы атынастарды жетілдіре отырып тиімді пайдалану арастырылса, лтты орды инвестициялы рлін ктеру кзделген. Бл орайда корпоративтік басаруды йымдастырушылы жне дістемелік негіздерін алыптастыруды маызы зор. ¥йымдастырушылы жаынан келгенде бірінші кезекте шешетін мселені атарына мемлекеттік активтер клемі мен рылымын анытап, оларды корпоративтік басару жйесіне кшіру жатады. Бл жолда жасалан маызды іс-шараны алашысы ретінде «Самры» азастанды холдингі» мен «азына» траты даму орын» круды атап туіміз керек. Жаын арада «азАгро» холдингісі мен 7-8 леуметтік-ксіпкерлік корпорациялар рылуа тиісті.

Енді діснамалы жаынан келетін болса, онда е алдымен корпоративтік басаруды тжырымдамасы мен іргелі аидаларын анытап, олара ылыми сипаттама беруіміз керек. Тжырымдамаа е ышамдалан тжырымдама трінде анытама берсек, ол мына тмендегідей болар еді: корпоративтік басару тжырымдамасын хтану - ол жалпы мемлекеттік басару жйесін жетілдіре жне жаарта беру рдісінде шешуші рл атара отырьш шаруашылыты тиімділігі мен жоары леуметтік стандартты рдайым штастырып отыру болып табылады. Басаша сзбен айтанда, корпоративтік басаруды мні мен маызы - пайдалы ебек нтижелеріні тиімділігіне ол жеткізу болса, оны масаты - леуметтік стандартты жоары дегейіне ол жеткізу екенін баса крсету лзім. Сондытан да лгіндей басаруды мнін тсінбей маызын айындай алмас едік, ал оны маызына тере бойламай трып масатын айындай алмас едік. Енді осы шеуін логикалы жаынан тыыз байланыста арастырмаса, онда корпоративтік басаруды жалпы мемлекеттік басару (жергілікті басару) жйесіндегі орны мен рлін де дрыс анытай алмас едік.

Осындай тжырымдамадан туындайтын аидаттара да тоталу керек. Оларды негізгілерін сз ететін болса, мына тмендегілерді атап ткен дрыс болар еді. Е алдымен, корпоративті басаруды маызды аидаты ретінде оны сапасын жоарылату жадайында басару объектісін тиімді пайдалануа рдайым ол жеткізіп отыруды келтіргеніміз жн. йткені бл жерде басару сапасы жоары болмайынша оны нтижесіні тиімділігі жнінде сз озауа болмас еді, ал оны тиімсіздігі лгіндей басару жйесіні сапасыздыын длелдер еді.